Zahadka kamianicy z ryzalitam. Dzie ŭ Minsku zasiadaŭ Trybunał VKŁ? 10

Jazep Drazdovič. Dom byłoha sudzilišča Mienskaha zamka. 1920.

Hałoŭny Trybunał Vialikaha Kniastva Litoŭskaha byŭ viaršyniaj sudovaj sistemy VKŁ — adnoj z samych pieradavych u Jeŭropie Novaha času.

U hety najvyšejšy apielacyjny sud źviartalisia tyja, chto nie dabiŭsia praŭdy ŭ sudach nižejšaj instancyi.

Jon byŭ stvorany vialikimi kniaziami ŭ kancy XVI stahodździa. To byŭ čas maštabnych reformaŭ.

Dastatkova pryhadać Vałočnuju pamieru, jakaja raspačałasia ŭ 1557, administracyjna-sudovuju reformu 1564–1566, kali paŭstali vajavodstvy i paviety dy była sfarmavanaja sistema ziemskich i hrodskich sudoŭ. Trybunał viančaŭ hetuju sistemu.

Jon kiravaŭsia pryniataj 1 sakavika 1581 h. na varšaŭskim Sojmie ŭchvały «Trybunał abyvacielam Vialikaha Kniastva Litoŭskaha». Tekst «Trybunała» byŭ apublikavany ŭ 1586 u Vilni, u znakamitaj drukarni Mamoničaŭ, pa-starabiełarusku. U XVII st. jaho vydavali ŭžo na polskaj movie. Zvyčajna trybunalskuju kanstytucyju drukavali razam sa Statutam 1588, i da našych dzion hetyja dźvie knihi dajšli časta pieraplecienymi pad adnoj vokładkaj.

Sudździami Trybunała mahli być tolki ŭradžency VKŁ, šlachcičy, što mieli ŭłasnyja majontki, daśviedčanyja ŭ pravie i miascovych zvyčajach.

Pačatak pieršaj «vybarčaj kampanii» byŭ pryznačany na 2 lutaha 1582. Takim čynam, sioleta spaŭniajecca 430 hadoŭ z pačatku dziejnaści adnaho z najvažniejšych sudovych instytutaŭ u našaj historyi.

45 deputataŭ

Ad kožnaha pavieta šlachta na sojmikach abirała ŭ Trybunał dvuch pradstaŭnikoŭ paŭnamoctvami na adzin hod. VKŁ paśla Lublinskaj unii składałasia z 22 bazavych administracyjnych adzinak. Ad 1588 Žmudź (sučasnaja Litva) stała prysyłać užo troch deputataŭ, jak davoli vialiki rehijon. Siesii Trybunała prachodzili pad staršynstvam vybranaha deputatami maršałka, pastanovy prymalisia bolšaściu hałasoŭ na asnovie Statutaŭ VKŁ i sojmavych kanstytucyj.

Hałoŭnaj siadzibaj Trybunała była Vilnia. Ale dziejnaść hetaj sudovaj instancyi była arhanizavanaja tak, kab nablizić jaje da rehijonaŭ.

Siesii Trybunała (kadencyi) pravodzilisia taksama ŭ Trokach, Navahrudku i Minsku. Kolkaść spraŭ była takoj vielizarnaj, što ciažka było zmusić usich pazoŭnikaŭ pryjazdžać u stalicu.

Termin štohadovaj inahuracyi Trybunała VKŁ byŭ vyznačany zakanadaŭča i prypadaŭ na paniadziełak praz dva tydni paśla Vialikadnia. Śviata hetaje było ruchomym, i kadencyi raspačynalisia pamiž 6 krasavika i 10 maja.

Trybunał padvyšaŭ status Minska

Deputaty źbiralisia ŭ stalicy VKŁ, dzie čatyry tydni słuchali spravy pa Vilenskim vajavodstvie, a potym dva tydni — pa Połackim. Zatym sud pierajazdžaŭ u blizkija Troki i šeść tydniaŭ raźbiraŭ spravy tam. Dalej nastupaŭ dvuchtydniovy pierapynak, Trybunał pieramiaščaŭsia ŭ Navahrudak, dzie dvanaccać tydniaŭ abmiarkoŭvalisia skarhi z Navahrudskaha i Bieraściejskaha vajavodstvaŭ. Paśla znoŭ byŭ pierapynak i sud pierajazdžaŭ u Minsk. Tut razhladalisia pa čarzie spravy Viciebskaha, Mścisłaŭskaha i Minskaha vajavodstvaŭ. Tak vyhladaŭ hrafik pracy Trybunała ŭ pieršyja hady isnavańnia. Byŭ jon niazručnym, bo praduhledžvaŭ častyja i doŭhija padarožžy.

U 1588 adbyłasia racyjanalizacyja: pasiadžeńni pa-za Vilniaj stali adbyvacca papieramienna, praz hod — u Navahrudku i Minsku. Navahrudskija i Minskija siesii atrymali nazvu Ruskich kadencyj.

Źmieny ŭ raskład pasiadžeńniaŭ byli ŭniesienyja na Karanacyjnym Sojmie 1773–1775. Inahuracyja kožnaha novaha składu Trybunała adbyvałasia 1 maja ŭ Hrodnie, jakoje pastupova nabyvała niekatoryja funkcyi stalicy VKŁ. Da 30 vieraśnia taksama ŭ Hrodnie adbyvalisia pasiadžeńni Ruskaj kadencyi. Hety paradak pratryvaŭ da 1791 h. U apošnija hady Rečy Paspalitaj siesii Trybunała adbyvalisia ŭ Vilni, albo zusim zryvalisia praz uvarvańni rasijskich vojskaŭ.

Takim čynam, ad samaha stvareńnia i da 1773 Hałoŭny Trybunał VKŁ rehularna zasiadaŭ u Minsku.

Ad hetaha status miesta ŭ dziaržavie značna pavyšaŭsia. Mahčyma, tady i pačałosia jaho ŭzychodžańnie da siońniašniaha statusu stalicy niezaležnaj Biełarusi.

Padkazka Drazdoviča

Ale ž dzie adbyvalisia pasiadžeńni hetaha najvažniejšaha sudovaha orhana krainy? Kudy źjazdžałasia šlachta baranić svaje pravy? U pratakołach pasiadžeńniaŭ my možam sustreć ukazańnie, što «sudździ hałoŭnyja» źbiralisia «na zamku Mienskim». A kankretniej? Padkazku dajuć vyjavy Minska pačatku XX st., u tym liku i rysunki adnaho z najsłyńniejšych biełaruskich mastakoŭ taho času Jazepa Drazdoviča.

U 1919 Drazdovič pasialiŭsia ŭ Miensku i staŭ nastaŭnikam malavańnia ŭ Biełaruskaj vyšejšaj žanočaj škole, adnačasna pracujučy ilustrataram u litaraturnych vydaviectvach i mastakom-dekarataram ŭ Tavarystvie biełaruskaha mastactva. Mienski pieryjad tvorčaści mastaka paznačany hrafičnaj sieryjaj histaryčnych pomnikaŭ horada. Heta kłasičny vyhlad Vysokaha rynku z Trajeckaj hary i nizka arkušaŭ z vyjavami Mienskaha zamčyšča.

Heta žyvyja dakumienty času, što danieśli da nas abličča staroha horada. Na adnym ź ich — «Dom byłoha sudzilišča Mienskaha zamka», bačny cieraz prałom mura.

Jość i fotavyjavy hetaj kamianicy. Jany zachoŭvajucca ŭ Nacyjanalnym muziei ŭ Varšavie. Kali paraŭnać rysunak i fota, možna pierakanacca, što na ich — adzin i toj ža budynak.

Na niekatorych histaryčnych ilustracyjach ukazvajecca, što heta budynak hrodskaha suda. Šlachta nie nadta lubiła sudzicca ŭ hrodskich sudach, ale navat u Vilni dla Trybunała i paviatovych sudoŭ byŭ uźviedzieny adzin hmach. Mienskaja ž histaryčnaja tradycyja mahła zachavać nazvu hrodskaha suda, bo toj dziejničaŭ daŭžej za Trybunał, užo paśla źniknieńnia dzieržavy, — až da pieršaj treci XIX st.

Roŭnaje miesca za Domam fizkulturnika

Stajała hetaja kamianica z charakternym vystupam — ryzalitam — u paŭnočna-ŭschodnim kucie zamka. Tut znachodzilisia haspadarskija (vialikakniaskija) i vajavodskija pabudovy, u tym liku rezidencyja mienskaha vajavody i sudovy budynak, u jakim najchutčej i adbyvalisia mienskija kadencyi Trybunała VKŁ. Ciapier tam — roŭnaje miesca.

Ale kali jon byŭ razburany? Praŭdapadobna, muravanyja budynki na Mienskim zamčyščy zaznali razbureńni padčas bambavańniaŭ 1941–1944. Prynamsi, na zdymkach 1944 my bačym mocna paškodžanyja kamianicy.

Jany byli kančatkova razabranyja da leta 1949

. Asobnyja ŭčastki ziemlanoha vała zamka zachoŭvalisia da 1950-ch i byli zrytyja padčas prakładki Parkavaj mahistrali (siońnia — praśpiekt Pieramožcaŭ). Pačynajučy ž ad 1956, na zamčyščy pravodzilisia maštabnyja budaŭničyja raboty, źviazanyja z ryćciom katłavana dla spartovaha paviljona «Pracoŭnyja reziervy» (sučasny Dom fizkulturnika) i nivieliroŭcy pavierchni ŭsiaho zamčyšča. Tady było zrezana 3–3,5 mietra kulturnych napłastavańniaŭ, jakija zachoŭvali ślady dziejnaści čałavieka ŭ minułym. Praŭdapadobna, tady byli vykapanyja i vykinutyja i padmurki sudovaha pałaca. Siońnia na jaho miescy — pusteča za Domam fizkulturnika na bierazie Śvisłačy (rajon stancyi mietro «Niamiha»).

Uličyć padčas rekanstrukcyi zamčyšča!

Takim čynam, majem viersiju raźmiaščeńnia budynka Trybunała VKŁ — adnaho z samych staražytnych sudovych budynkaŭ Minska.

Ciapier haradskija ŭłady raspracoŭvajuć maštabny prajekt rekanstrukcyi Minskaha zamčyšča. Varta, prynamsi, paznačyć na im miesca Trybunała, u jakim prodki stahodździami adstojvali spraviadlivaść.

*** Ryzalit

(itał. Risalita «vystup») — častka budynka, jakaja vystupaje za asnoŭnuju liniju fasada i idzie va ŭsiu vyšyniu budynka. Zvyčajna hetyja architekturnyja elemienty simietryčnyja pa adnosinach da centralnaj vosi budynka. Składajuć adzinaje cełaje z asnoŭnaj masaj pabudovy.

Aleh Dziarnovič

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH