Karcina Julijana Fałata «Aščepniki» (1890) była napisanaja na materyjale niaśvižskich palavańniaŭ Radziviłaŭ kanca 1880-ch, jašče bačnyja apošnija akordy daŭnich tradycyj.
10 lutaha 1940-ha NKVD pravioŭ imklivuju apieracyju pa vysialeńni z Zachodniaj Biełarusi i Zachodniaj Ukrainy niekalkich dziasiatkaŭ tysiač asadnikaŭ i słužačych byłoj dziaržaŭnaj i pryvatnaj lasnych vartaŭ razam ź ich siemjami.
Adnych tolki słužboŭcaŭ lasnoj varty ź Biełarusi było vyvieziena 17 561 čałaviek. Bolšaść z vartaŭnikoŭ byli spadčynnymi lasnymi słužboŭcami, jakija nieśli svaju nialohkuju słužbu ad dziadoŭ-pradziedaŭ.
Praź lutyja marazy i niečałaviečyja ŭmovy pieravozki mnohija z departavanych nie dajechali da miescaŭ vysyłki. Šmat chto ź ich pamior u Sibiry, Kazachstanie, na Dalokim Uschodzie ŭ nastupnyja hady, a bolšaść z tych, chto vyžyŭ, praz armiju Andersa i inšymi šlachami pa vajnie apynulisia nie ŭ Biełarusi. Pierastała isnavać cełaja sacyjalnaja hrupa sa svaim układam žyćcia, śvietapohladam, doŭhaj i hodnaj historyjaj.
Razam ź imi źnikła tradycyjnaja šlachieckaja kultura palavańnia, zachavalnikami jakoj jany, nie ŭśviedamlajučy hetaha, byli.
Daŭniaja palaŭničaja haspadarka adyhryvała vielizarnuju rolu ŭ žyćci hramadstva ŭ cełym, pracujučy nie tolki na arystakratyčnyja zabavy, ale i źjaŭlajučysia pieršaj arhanizavanaj formaj achovy pryrody, a taksama samabytnaj formaj zachavańnia histaryčnaj pamiaci.
Voś pamiaci kolišnich lasnych vartaŭnikoŭ i chočacca pryśviacić nievialičkuju dyłohiju. Pieršy artykuł — pra asočnikaŭ, samuju staražytnuju katehoryju lasnoj varty.
Chodzić asočnik pa asocy
Nazva hetaj prafiesii pachodzić ad dziejasłova «sačyć» — nazirać. A pieršyja źviestki pra asočnikaŭ u Vialikim Kniastvie Litoŭskim adnosiacca da XIV stahodździa.
Ich abaviazkam była achova puščaŭ vialikaha kniazia (paźniej karala) abo mahnataŭ ad brakańjeraŭ, a taksama nahlad za źviarynymi pierachodami i łohaviščami, prykładny ŭlik kolkaści źviaroŭ i ptušak, padrychtoŭka palavańniaŭ i dapamožny ŭdzieł u ich, narychtoŭka dzičyny i adłoŭ źviaroŭ dla źviaryncaŭ. Taksama asočniki rychtavali palaŭničyja zasidki, rabili zahonnyja aharodžy i pamosty.
Biełaviežski asočnik z aščepam.
Za kožnym asočnikam abo ich hrupaj (naprykład, u Aŭhustoŭskaj puščy za čaćviorkaj) zamacoŭvałasia asoka — terytoryja adkaznaści, za paradkam na jakoj jany musili sačyć. Abchody čaćviorki asočnikaŭ pa asocy ŭ XIV—XV stahodździach, kali puščy byli zusim mała zasielenyja i biezdarožnyja, mahli ciahnucca niekalki tydniaŭ.
Sacyjalnaje stanovišča
Asočniki zvyčajna žyli ŭ asobnych vioskach pa pierymietry puščaŭ, vyzvalalisia ad panščyny i hrašovych padatkaŭ, časam udzielničali ŭ vajennych pachodach.
Ślady hetaha asadnictva zastalisia ŭ našaj tapanimicy. Naprykład, kala Sapockina dahetul jość vioska Asočniki, viadomaja z 1554 hoda jak pasialeńnie asočnikaŭ tahačasnaj Pierstunskaj puščy. A ŭ Śvisłackim rajonie, na terytoryi Biełaviežskaj puščy, jość chutar Aščep, nazva jakoha, mahčyma, pachodzić ad typovaj zbroi asočnikaŭ.
Najbolš padrabiaznyja viestki pra asočnikaŭ pachodziać z puščaŭ uzdoŭž sučasnaj biełaruska-polskaj miažy: Biełaviežskaj, Aŭhustoŭskaj, Knyšynskaj. Mienavita tut čaściej za ŭsio i palavali karali — jany ž vialikija kniazi litoŭskija, — tamu patreba ŭ asočnikach była najbolšaja. Choć arhanizacyja słužby ŭ bujnych pryvatnych uładańniach, naprykład u radziviłaŭskich, była dosyć padobnaj da dziaržaŭnaj.
Pavodle «Ustavy na vałoki» (1557) asočniki za słužbu atrymlivali dźvie vałoki ziamli, volnyja ad padatkaŭ. Słužba hetaja časta była de-fakta spadčynnaj, i z punktu hledžańnia bolšaści sialanstva — zajzdrosnaj, choć i niebiaśpiečnaj.
Ale adnosiny z navakollem, u pryvatnaści sa šlachtaj, u asočnikaŭ mahli składvacca niaprostyja. «Chutčej možna vieryć rascuhlanamu kaniu, čym pustomu słovu asočnika» — čytajem u pieršym słoŭniku polskaj movy Samuela Bahumiła Linde. Abo jašče: «Chto škodzić dobramu imieni inšaha, zasłuhoŭvaje, kab jaho zvali asočnikam».
Z pastupovym zaniapadam palavańnia, masavym vysiakańniem lesu, raźvićciom lasnych promysłaŭ i falvarkavaj haspadarki stanovišča asočnikaŭ paharšałasia. Ilhotnyja ziamielnyja nadzieły źmienšylisia spačatku da adnoj, a potym i da pałovy vałoki.
Čas suprać asočnikaŭ
Z XVII stahodździa asočnikaŭ pastupova pačynaje vyciaśniać novaja katehoryja słužboŭcaŭ — stralcy, a ad pačatku XVIII-ha — jašče i stražniki.
Praces hety byŭ vielmi marudny. Jašče ŭ 1764 hodzie ŭ Biełaviežskaj puščy było 213 asočnikaŭ, raśsielenych pa 16 vioskach, ale nieŭzabavie reforma Antonija Tyzienhaŭza radykalna skaraciła ich kolkaść. U 1795 hodzie, na momant apošniaha padziełu Rečy Paspalitaj, pušču ścierahli 102 stralcy i ŭsiaho 16 asočnikaŭ (a taksama 13 stražnikaŭ, 2 staršyja stražniki i laśničy).
Polski karol Jahajła ličyŭ palavańnie adpačynkam i mahčymaściu raźviejacca paśla dziaržaŭnych spraŭ. Najčaściej palavaŭ ź niešmatlikimi davieranymi prydvornymi, uzbrojenymi tolki siakierami i aščepami. Malunak z knihi H. Karcava «Biełaviežskaja pušča», S.-Pieciarburh, 1903.
Vidavočna, što dla rehularnaha vartavańnia treba było ŭžo mieć ahniastrelnuju zbroju, a nie tolki staramodny aščep. Stralcy ž i vysočvali źviera, i na palavańni vykonvali ŭsie inšyja dapamožnyja funkcyi, tak što patreba ŭ asobnaj katehoryi asočnikaŭ niaŭchilna źmianšałasia. Trymalisia jany bolej pa tradycyi, i prytym na ich časta ŭskładali abaviazki budnikaŭ (vyrablać draŭniany vuhal, dziohać, pataš) dy bortnikaŭ (źbirać miod), a taksama inšyja, mała ŭžo źviazanyja ŭłasna z palavańniem. Mahčyma, takoje sumiaščeńnie navat było i ŭłasnaj inicyjatyvaj lasnych vartaŭnikoŭ: čysta asočnickaja słužba ŭžo nie mahła zabiaśpiečyć im dastatkovaha ŭzroŭniu žyćcia.
Kapjo na miadźviedzia
Kali asočniki tolki źjavilisia, asabistaj ahniastrelnaj zbroi jašče nie było. A potym doŭhi čas jana zastavałasia dastatkova darahoj. Tamu ich hałoŭnaj zbrojaj byŭ aščep. Jon byŭ padobny na toje, što my ciapier zaviom dzidaj ci kapjom, bo aščepam nie tolki kałoli — jaho možna było jašče i trapna kidać.
Blizkaj pa vyhladzie i vykarystańni da aščepa była rahacina, chiba što tolki rahaciny zvyčajna byli daŭžejšyja i ciažejšyja. Choć niaredka pad hetymi dvuma słovami mieli na ŭvazie adno i toje ž. Roźnica bolš u tym, što rahacina — słova z ahulnaruskaha kulturnaha pola (raspaŭsiudžanaje na ŭsioj Rusi), a aščep — polska-litoŭskaje, bolš charakternaje dla Polščy i histaryčnaj Litvy.
Nakaniečniki, abo hroty, aščepaŭ i rahacin rabilisia dvusiečnymi: imi možna było nie tolki kałoć, ale i siačy. Heta rabiła aščep davoli hroznaj zbrojaj, pryčym u abaronie ad bujnoha dzikaha źviera bolš zručnaj za ciažki mieč. Čaściej za ŭsio za lazom aščepa rabili papiarečnuju pierakładzinu, kab zbroja nie zachrasała zanadta hłyboka ŭ ciele źviera i jaje možna było chutka vyciahnuć u metach biaśpieki.
Nakaniečniki aščepaŭ. Pl.Wikisourse.org.
I na źviera, i na čałavieka
Doŭhi čas, prykładna da kanca XVI stahodździa, aščep byŭ u roŭnaj stupieni bajavoj i palaŭničaj zbrojaj. Jon — firmovaja zbroja Zbyška z Bahdanca, hałoŭnaha hieroja ramana Hienryka Siankieviča «Kryžaki». U knizie jość niekalki epizodaŭ, u jakich Zbyška sprytna aruduje aščepam. U adnym ź ich, ratujučy kachanuju Danusiu i mazavieckuju kniazioŭnu Hannu Danutu Kiejstutaŭnu ad raptoŭnaha napadu tura, jon z takoj mocaj uhaniaje aščep turu pad łapatki, što tronak zbroi łamajecca i hieroj padaje tvaram u śnieh prosta pierad paranienym źvieram. I tolki spryt čecha Hłavy ratuje Zbyšku žyćcio — toj dabivaje tura mocnym udaram siakiery pa karku.
Chronika Litoŭskaja i Žamojckaja paviedamlaje, što vialikaha mahistra Ulrycha fon Junhinhiena ŭ Hrunvaldskaj bitvie 1410 hoda byccam by «prosty drab [piechaciniec] aščepam prabiŭ».
Aščep spačatku byŭ typovaj zbrojaj i piešych, i konnych vajaroŭ, ale paźniej chutčej piachoty. Asabliva časta jon sustrakajecca ŭ popisach vojska VKŁ XVI stahodździa. Pa miery źmianšeńnia bajavoha značeńnia chałodnaj zbroi aščepy zrabilisia zbrojaj vyklučna palaŭničaj, u peŭnym sensie — spartyŭnaj. Palavańnie z aščepami było daninaj daŭniaj tradycyi, a taksama paćviardžeńniem sprytu, mužnaści i vytrymki palaŭničaha. Sposabam pravieryć samoha siabie i atrymać, jak kažuć siońnia, ładnuju porcyju adrenalinu.
Tamu niebiaśpiečnaje palavańnie na dzikoŭ i miadźviedziaŭ (jak niekali i na turaŭ) biez ahniastrelnaj zbroi zachoŭvałasia až da samaha kanca XIX stahodździa. Pryčym palavańnie na starych daśviedčanych dzikoŭ-adzincoŭ ličyłasia našmat bolej niebiaśpiečnym, čym navat na miadźviedziaŭ. «Kali idzieš na miadźviedzia, rychtuj łožak, kali na dzika — nasiłki» — raiła palaŭničaja prymaŭka. Niezdarma ž u mnohich narodaŭ jość lehiendy pra niepieramožnych dzikich vieprukoŭ, jakija navodzili žach na cełyja akruhi i zabić jakich udavałasia tolki mifałahičnamu hieroju.
Stratehija palavańnia zaklučałasia ŭ tym, kab sabaki, akružyŭšy dzika, schapili jaho za vušy i šyju i ŭtrymlivali jak maha ščylniej, a palaŭničy zabiŭ jaho trapnym udaram aščepa ŭ serca. Adnak pierš čym atrymać hety śmiarotny ŭdar, dzik zvyčajna paśpiavaŭ zabić niekalkich sabak, razryvajučy im žyvaty ikłami. Takaja ž niebiaśpieka pahražała i palaŭničamu, kali b jamu zdradzili ruka abo vytrymka.
Časam palaŭničy mieŭ pry sabie i strelbu, i aščep. Strelić možna było z bolš biaśpiečnaj adlehłaści, ale kali streł akazvaŭsia niaŭdałym, aściarožny albo mienš advažny palaŭničy sprabavaŭ uratavacca, naprykład, na drevie. Advažny ž musiŭ ščylna ŭziać u ruki aščep, uklenčyć na adno kalena i z pryŭźniatym lazom čakać ataki dzika, u jakoj šancy bakoŭ byli amal roŭnymi. Nie adzin palaŭničy zrabiŭsia achviaraj vostrych ikłaŭ na takich palavańniach.
Dramatyčny momant paemy Adama Mickieviča «Pan Tadevuš». Pry palavańni na miadźviedzia ŭ Tadevuša z hrafam zastajecca adzin aščep na dvaich. Mižvajennaja paštoŭka.
Ź ciaham času aščepy (i rahaciny) užyvalisia ŭ palavańniach usio radziej, chutčej dla nahonki źviera, čym ułasna jak zbroja apošniaha ŭdaru. Ale na davoli viadomaj karcinie Julijana Fałata «Aščepniki» (1890), stvoranaj na materyjale niaśvižskich palavańniaŭ Radziviłaŭ kanca 1880-ch, my jašče bačym apošnija akordy daŭniaj tradycyi.
U samym kancy stahodździa składalnik «Starapolskaj encykłapiedyi» Zyhmunt Hłohier nabyŭ u staroha byłoha asočnika ź Biełaviežskaj puščy dla svajho pryvatnaha zboru ŭ Ježavie na Padlaššy hrot ad aščepa, jakim toj, jak pachvalaŭsia, zabiŭ niekalki dziasiatkaŭ dzikoŭ. Ale vidavočna, što ŭ hety čas takaja zbroja ŭžo ŭsprymałasia jak čysta muziejnaja ekzotyka.
