Dniami ŭ Zaparožžy, kala budynka miascovaha abkama Kampartyi Ukrainy adbyłosia ŭračystaje adkryćcio pomnika Stalinu. Viedajučy, što buduć pratesty, inicyjatary mierapryjemstva zahadzia pakłapacilisia, kab jaho ŭdzielnikaŭ achoŭvaŭ kardon milicyi.
Darečy, sud zabaraniŭ praviadzieńnie lubych palityčnych akcyj kala abkama KPU, farmalna tam prachodziła sustreča vybarcaŭ z deputatami Viarchoŭnaj rady. Sutyčak nie adbyłosia. Tolki voś z‑za śpioki niekalki vieteranaŭ vajny stracili prytomnaść. Adna piensijanierka skanała ŭ špitali. Tak Stalin — dakładniej, jahony pryvid u vyhladzie kamiennaha istukana, jak by žartam zabraŭ jašče adno žyćcio. Da miljonaŭ biaźvinna zakatavanych dadałasia jašče adna achviara.
Jany viartajucca?
Mahčyma, hety epizod nie zasłuhoŭvaŭ by vialikaj uvahi. Ale ŭraziła adna detal. Pomnik pravadyru ŭzvodziŭsia na pryvatnyja achviaravańni kamunistaŭ i vieteranaŭ vajny. I samy vialiki ŭniosak ŭ 50 tysiač hryŭnaŭ — pałovu ŭsich hrošaj na budaŭnictva — zrabiŭ 84‑hadovy žychar Charkava Ivan Šachaŭcoŭ. Toj samy Šachaŭcoŭ, jaki bolš za dvaccać hadoŭ tamu prasłaviŭsia na ŭvieś Saviecki Sajuz. Ale nie tym, što vajavaŭ na froncie i staŭ kavaleram ordena Słavy.
U 1988 hodzie jon padaŭ u sud na hazietu «Sovietskaja kultura» i na Alesia Adamoviča.
Biełaruski piśmieńnik i publicyst (taksama ŭdzielnik vajny) nadrukavaŭ natatku pra śledčaha dziaržbiaśpieki pa proźviščy Chvat, jaki katavaŭ na dopytach akademika Mikałaja Vaviłava. U hazietnaj natatcy zhadvaŭsia niejki «charkaŭski vajenny prakuror», jaki rassyłaŭ paŭsiul listy ŭ abaronu Chvata. Šachaŭcoŭ paznaŭ u hetym piersanažy siabie i padaŭ pazoŭ — u abaronu honaru i hodnaści… Iosifa Stalina.
Ale da taho sudovaha pracesu viarnusia krychu nižej.
Pryvid Stalina badziajecca pa krainach SND. U dzień, kali adkryvali pomnik u Zaparožžy, u Daniecku zapeckali farbaj biłbord z vyjavaj Stalina (na adnoj fatahrafii z Ruźvieltam i Čerčylem). U Sankt‑Pieciarburhu chitramudryja kamunisty vykupili miesca pad rekłamu na haradskim aŭtobusie i źmiaścili na im fotapartret pravadyra. Niechta jaho zamazaŭ farbaj, ale partret pačyścili i tralejbus ź vieteranami‑aktyvistami ŭ jakaści pasažyraŭ znoŭ pačaŭ kursiravać pa Nieŭskim praśpiekcie. U Mahadanie — adnym z centraŭ byłoha stalinskaha HUŁAHa, 9 maja taksama płanujecca adkryć pomnik Stalinu.
U Maskvie, praŭda, ad raźmiaščeńnia biłbordaŭ z partretami hienieralisimusa na vulicach admovilisia. Vieterany‑stalinsty zmohuć tam malicca na svajho idała tolki ŭ začynienych pamiaškańniach.
Niadaŭna premjer‑ministr Rasii Pucin zajaviŭ, što stalinskim złačynstvam nie moža być apraŭdańnia. Toje ž nie adnojčy kazaŭ i prezident Miadźviedzieŭ. U svaim intervju «Iźviestijam» z nahody Dnia Pieramohi Miadźviedzieŭ padkreśliŭ, što ŭ vajnie pieramoh nie Stalin, ale narod.
Niadaŭna na aficyjnym sajcie dziaržaŭnaha Rasijskaha archiva byli apublikavany fotadakumienty pa historyi złačynstva ŭ Katyni — u tym liku, rašeńnie ab rasstrele polskich źniavolenych, za podpisami Stalina, inšych členaŭ stalinskaha palitbiuro. Hetyja dakumienty byli viadomyja i raniej, ale vystaŭlajučy ich u suviazi z 70‑j hadavinaj katynskich rasstrełaŭ, dziaržava tym samym, pa‑sutnaści, pryznaje fakt złačynstva. Heta nie pieraškadžaje šmatlikim aŭtaram «patryjatyčnych» kamientaŭ u runecie śćviardžać, što heta ŭsio padrobki (mabyć, zroblenyja na zahad kiraŭnictva rasijskaj dziaržavy?!)
Ništo, nijakija dakumienty ŭ internecie albo śviedčańni ludziej nie mohuć pierakanać prychilnikaŭ adnaho z hałoŭnych ludažercaŭ XX stahodździa ŭ tym, što jon byŭ taki ludažercam i złačyncam. Dla ich jon — pieramožca Hitlera, a značyć, biazhrešny i vialiki.
A značyć, i ŭsie jaho pamahatyja byli biazhrešnyja.
Škodnik Vaviłaŭ i hieroj Chvat
U 1988 hodzie žurnalistka Jaŭhienija Albac uziała intervju ŭ śledčaha Alaksandra Chvata.
«— Skažitie, vy vieryli ŭ toje, što Vaviłaŭ — špijon? — U špijanaž ja, kaniečnie, nie vieryŭ — źviestak nie było. To bok było zaklučeńnie ahienturnaha adździeła — isnavaŭ taki ŭ Hałoŭnym ekanamičnym upraŭleńni NKVD : Jany i pastanovu na aryšt pa takich spravach pisali. Nu, a što tyčycca škodnictva — štości jon nie tak u svajoj sielskahaspadarčaj navucy rabiŭ. Tut ja sabraŭ ekśpiertyzu — akademik jaje ŭznačalvaŭ, da Trafima Łysienki jeździŭ. Jany, to bok akademiki i prafiesary, paćvierdzili: tak, škodziŭ».
I heta — pra adnaho z samych vydatnych hienietykaŭ, dasiahnieńni jakoha ŭžo tady pryznavaŭ uvieś navukovy śviet. Vaviłaŭ byŭ aryštavany ŭ žniŭni 1939 hoda. Spačatku jaho abvinavačvali ŭ tym, što jon «viadzie baraćbu suprać teoryj Łysienki, Cycyna i Mičuryna». Potym dadalisia abvinavačańni ŭ «kontrrevalucyjnaj dziejnaści» i špijanažy.
Dapytvali akademika 11 miesiacaŭ. Pa śviedčańniach samoha Vaviłava, ahulnaja praciahłaść dopytaŭ skłała bolš za 1700 hadzin.
9 lipienia 1941 hoda jamu prysudzili rasstreł. U suviazi z nabližeńniem niemieckich vojsk da Maskvy Vaviłava etapiravali ŭ turmu NKVD u Sarataŭ. Tam jon i pamior ad hoładu i chvaroby serca 23 lipienia 1942 hoda, padčas bitvy za Stalinhrad.
Abaronca Šachaŭcova ŭ sudzie kazaŭ: «Nidzie nie dakazana, što śledčy Chvat katavaŭ Vaviłava. Nijaki sud heta nie ŭstanaviŭ. Značyć, nichto nie maje prava nazyvać jaho katam». A značyć, i padabaronnaha Šachaŭcova nichto nie moža nazyvać «abaroncam kata».
U 1955 hodzie vajenny prakuror major justycyi Kaleśnikaŭ u svajoj spravazdačy pisaŭ, što «materyjały spravy suprać Vaviłava byli sfalšavanyja». Śledčy Chvat u spravazdačy charaktaryzavaŭsia jak viadomy «falsifikatar śledčaha materyjału». Hetyja vysnovy pryvodzić u svajoj knizie «Zabojstva Mikałaja Vaviłava» amierykanski žurnalist Piter Prynhł (Peter Pringle. The murder of Nikolai Vavilov. The story of Stalin's persecution of one of the twentieth century's greatest scientists, 2009, p. 300; cyt pavodle Wikipedia — V.T.;).
Ale Chvat (nie kažučy pra «škodnika» Vaviłava) dla Šachaŭcova nie byŭ hałoŭnym. Na sudovym pracesie ŭ Maskvie ŭ vieraśni 1988 hoda (jaho apisaŭ tady ŭ časopisie «Ohoniok» žurnalist Alaksandr Minkin) jon kazaŭ: «
«— U ciapierašni momant adbyvajecca raspalvańnie antystalinskaj isteryi i inšych niehatyŭnych źjavaŭ našaha hramadstva… Vasil Bykaŭ paklopničaje na Iosifa Visaryjonaviča… Piśmieńniki‑paklopniki horš za Bi‑bi‑si i «Hołas Amieryki» haniać asobu Stalina, prypisvajučy jamu hrachi, vydumlajučy ačarnialnyja materyjały pra čałavieka, jaki 30 hadoŭ byŭ kiraŭnikom našaj nacyi… Ja dychaju pavietram 1930‑ch, žyvu entuzijazmam 30‑ch, a mianie nie drukujuć, jak inšadumca… Ja patrabuju hrafałahičnaj ekśpiertyzy rezalucyj «bić! bić!bić!», što prypisvajucca Iosifu Visaryjonaviču… U adzin šerah sa mnoj i abyłhanym Chvatam pastaŭleny Stalin i jaho paplečniki — členy Palitbiuro, kamunisty Mołataŭ, Kahanovič i inšyja… treba abvierhnuć usie dakumienty, jakimi sprabujuć zhańbavać dobraje imia hienijalnaha pravadyra».
Apošniaja achviara
Sud pazoŭ Šachaŭcova adchiliŭ. Toj sudovy praces byŭ adlustravany ŭ dakumientalnym filmie biełaruskich kiniematahrafistaŭ Arkadzia Rudermana i Juryja Chaščavackaha «Sustrečny pazoŭ». Akurat dvaccać hadoŭ tamu hety film atrymaŭ Hran‑pry mižnarodnaha kinafiestyvala «Pasłańnie da čałavieka» u Sankt‑Pieciarburhu. Tady słovy Šachaŭcova ŭsprymalisia jak samavykryvańnie, zdavałasia, što ŭsia stalinska‑savieckaja epocha nazaŭsiody skončycca, adyjdzie ŭ niabyt razam z šachaŭcovymi.
Savieckaha Sajuza sapraŭdy vielmi chutka nie stała. Ale pracesa nad złačynstvami kamunizma, padobnaha niurnbierhskamu, tak i nie adbyłosia. Precedent byŭ stvorany tolki niadaŭna. Letaś Kijeŭski haradski sud pryznaŭ tych samych ludziej, jakich zhadvaŭ niekali charkaŭski prakuror, a taksama Kasijora, Postyšava i inšych balšavickich pravadyroŭ vinavatymi ŭ arhanizacyi Haładamora 30‑ch hadoŭ. I chacia sprava była spyniena ŭ suviazi sa śmierciu abvinavačanych, faktyčna sud naŭprost nazvaŭ ich złačyncami. I admianić hety prysud nichto nie ŭ stanie.
Chaj novyja ŭłady Ukrainy paśla pieramohi Janukoviča na prezidenckich vybarach skasoŭvajuć ukazy ab prysvajeńni Banderu i Šuchieviču zvańnia Hierojaŭ, chaj sprabujuć prynizić značeńnie nacyjanalna‑vyzvolnaj baraćby ŭkraincaŭ za niezaležnaść, chaj havorać na «obščapaniatnaj» movie — usio adno «rehijanałam» i ich sajuźnikam‑kamunistam nie ŭdasca viarnuć nazad savieckuju historyju, reabilitavać Stalina i jaho paplečnikaŭ. Niekali ŭ dziacinstvie mianie i maich adnahodkaŭ pałochali ŭ škole słovam «revanšysty». Razumieli pad hetym słovam ministra abarony FRH Štraŭsa, inšych niamieckich palitykaŭ, malavali karykatury na ich u vyhladzie pačvaraŭ z bombami ŭ rukach, pa łokać u kryvi. Siońnia kanclerka Hiermanii, liderka CHDS‑CHSS jedzie na śviatkavańnie 9 maja ŭ Maskvu.
A sapraŭdnymi revanšystami jość Šachaŭcoŭ i jamu padobnyja. Jany prahnuć revanšu — za za praŭdu ab HUŁAHu i vajnie, za raspad savieckaj impieryi, prahnuć viartańnia pravadyra.
I jak zaŭsiody raniej, hatovy iści da «śvietłaj mety», pierastupajučy praz trupy — choć by toj piensijanierki, što pamiorła pry adkryćci pomnika pravadyru.
Daj Boh, kab heta była apošniaja achviara.
