Były kiraŭnik BT Hienadź Davydźka ŭ svaim zvarocie da staršyni partyi BNF Kastusiova prapanavaŭ «vynieści na šyrokuju publičnuju dyskusiju nia tolki pytańni panehiryčnaha kštałtu ab stvareńni BNR», ale i zakranuć «takija nieadnaznačnyja pytańni, jak sumnaviadomy zvarot Rady BNR da «Jaho Imperatarskaj Vialikaści Niamieckaha Kajzera» abo memarandum staršyni BNR u emihracyi Vasila Zacharki z zaklikam da Hitlera pra padtrymku».
Pra histaryčny kantekst padziejaŭ my hutarym z daślednikam historyi Biełaruskaj Narodnaj Respubliki, układalnikam dvuchtomnaha vydańnia «Archivy BNR» Siarhiejem Šupam.
— Siarhiej, tak atrymałasia, što dla tych, chto žyŭ, vychoŭvaŭsia ŭ savieckija časy, samo hetaje słova — kajzer — hučyć amal što jak «fašyst». Ale kajzer — heta niamiecki nazoŭ manarcha, jak u Rasiei — car, ci ŭ kolišnim Iranie — šach.
— Kajzer — heta imperatar.
— Tak. Pryčym u toj peryjad Niamieččyna była demakratyčnaj krainaj, va ŭsialakim razie, tam dziejničali roznyja partyi, vychodzili hazety samaha roznaha nakirunku, čaho nielha skazać pra balšavickuju Rasieju. Ale źvierniemsia niepasredna da zvarotu kiraŭnikoŭ BNR da kajzera: čym jon byŭ vyklikany i jak jaho možna aceńvać z hledzišča histaryčnaj retraspektyvy?
— Najpierš ja b chacieŭ zrabić niekalki ahulnych zaŭvahaŭ i, hałoŭnaje, paraić jak spadaru Davydźku, tak i inšym udzielnikam dyskusijaŭ vakoł BNR, ź jakoha b boku jany ni vialisia, paŭstrymacca ad niejkich emacyjnych acenak histaryčnych faktaŭ. Nu što značyć «sumnaviadomaja»?
Kali my zaraz pačniem raźbiracca, pra jakija padziei my možam ŭzhadvać z sumam… Dyk davajcie spačatku ŭspomnim Bieraściejski mir. Rasieja, udzielnica kaalicyi, jakaja zmahałasia ŭ vajnie suprać tak zvanych centralnych dziaržavaŭ (Niamieččyny, Aŭstra-Vuhorščyny, Baŭharyi i Turcyi), raptam zdradžvaje svaim sajuźnikam i z pradstaŭnikami taho samaha niaščasnaha kajzera siadaje za stoł i padpisvaje ź imi zdradny Bieraściejski mir.
— Balšavickaja Rasieja.
— Balšavickaja Rasieja. Rasieja jość Rasieja, inšaj tady nie było. Rasieja paciskaje ruku niemcam. Praŭda, Trocki sprabavaŭ niejkija finty rabić — «ni vajny, ni miru, a armiju raspuścić», jon chacieŭ hetym niešta spravakavać, a spravakavaŭ toje, što niemcy pačali svoj nastup i prymusili balšavickuju Rasieju na samych haniebnych umovach toj Bieraściejski mir padpisać. Kali ŭžo aceńvać, dyk čamu my nikoli, zhadvajučy pra Bieraściejski mir, nie nazyvajem jaho «sumnaviadomym» ci «haniebnym»? Nu i hetak dalej.
— Albo čamu spadar Davydźka nia kaža «sumnaviadomaja Kastryčnickaja revalucyja».
— Tak. Była prablema z hetaj telehramaj, jakaja była pasłanaja ŭ krasaviku 1918-ha. Jakaja tady była sytuacyja? Užo dva miesiacy Biełaruś akupavanaja niemcami. Miensk pad niemcami. Maładyja biełaruskija palityki absalutna niedaśviedčanyja — siaredni ŭzrost Narodnaha Sakrataryjatu BNR 29 hadoŭ! Nu jak niejkaja «Moładź BNF»… I voś jany raptam apynajucca na pieradavoj linii biełaruskaha palityčnaha frontu.
— Miž inšym, niejak ja pasprabavaŭ vyličyć siaredni ŭzrost deputataŭ Apazycyi BNF, atrymałasia niešta 37-38 hadoŭ.
— Nu voś, nakolki biełaruskija palityki pastaleli… Dyk voś, tym było na dziesiać hadoŭ mieniej. I voś hetyja maładyja, nie zusim daśviedčanyja palityki, sprabujuć šukać niejkuju svaju darohu. Jany bačać: Litva, akupavanaja niemcami, abviaščaje niezaležnaść. Choć jakaja moža być niezaležnaść pad akupacyjaj? Tym nia mienš, abviaščajuć, i niemcy hetuju dziaržavu pryznajuć, i viaduć ź joj pieramovy, hetuju krainu zaŭvažajuć i inšyja dziaržavy. Ukrainskuju Narodnuju Respubliku niemcy pryznali, UNR udzielničaje ŭ Bieraściejskich pieramovach jak paŭnavartasny palityčny bok…
I voś biełaruskija maładyja dziejačy dumajuć, što treba niečaha takoha damahčysia ad Niamieččyny i dla Biełarusi. I składajuć takuju telehramu nie zusim ŭzvažanaha tonu, dzie i «Vaša Imperatarskaja Vialikaść», i «tolki pad abaronaj Hiermanskaj Imperyi bačyć Biełaruś svaju dolu…» Možna było heta ŭ niejkich mienš «vyraznych» tanach napisać.
Ale hety krok musiŭ by razhladajecca jak sproba dyplamatyčnaha praryvu, jak sproba zaśviedčyć svaju lajalnaść, kab ich nie ŭsprymali jak niejkich balšavickich ahientaŭ, jakija tut ledź nie partyzanskuju vajnu suprać niemcaŭ źbirajucca raspačać, sproba zasłužyć niejki davier da biełaruskich strukturaŭ ad niemcaŭ, kab tyja im pieradali niejkija administracyjnyja funkcyi. Što, urešcie, i stałasia — im pieradali školnictva, handal, kulturu, praŭda, nie dazvolili ničoha bolš surjoznaha, nie dazvolili ni vojska stvaryć — tolki roznyja drobnyja sastupki.
Ale ŭsio roŭna ja jak daślednik hetuju telehramu aceńvaju chutčej nehatyŭna, i zusim nie z-za tych savieckich arhumentaŭ, a tamu, što jana ŭniesła vielmi surjozny raskoł u biełaruskaje palityčnaje asiarodździe. Jana padpisała śmiarotny prysud najstarejšaj biełaruskaj palityčnaj partyi — Biełaruskaj sacyjalistyčnaj hramadzie, jakaja raspałasia na try partyi, jakija pamiž saboj paśla nie zaŭsiody dobra ładzili. Heta absalutna supraćpastaviła pravych i levych. Pravych, jakich pradstaŭlaŭ Raman Skirmunt, jakomu tak i nie daviałosia stać premjeram, choć byli ažno dźvie takija sproby. Karaciej, heta istotna asłabiła biełaruskuju palityku ŭ tyja časy. A nijakich dyplamatyčnych vynikaŭ nie pryniesła.
— Ale vyhladaje, što spadar Davydźka nia z hetaj pryčyny tak vykazvajecca pra telehramu da kajzera, dla jaho heta samo pa sabie ledź nie złačynstva. Tady jak relacyi CK KPB u balšavickuju, kamunistyčnuju Maskvu, jakich byli tysiačy ci dziasiatki tysiač za dziesiacihodździ — heta dla jaho nie vyhladaje kramołaj. Ciapier druhoje pytańnie— pra memarandum prezydenta BNR Vasila Zacharki 20 krasavika 1939 hodu da Adolfa Hitlera.
— Pa-pieršaje, udakładnim. Heta byŭ memarandum nie Vasila Zacharki jak takoha i tym bolš nie Vasila Zacharki jak prezydenta Rady BNR, a Biełaruskaj rady ŭ Prazie, hramadzkaj arhanizacyi, dzie Zacharka byŭ staršyniom. Jon toj memarandum padpisaŭ, ale navat nia fakt, što sam jaho skłaŭ, jość mierkavańnie, što aŭtaram byŭ Ivan Jermačenka — hałoŭny siarod praskich biełarusaŭ aktyvist biełaruska-niamieckaha zbližeńnia.
Pa-druhoje — memarandum nia Hitleru jak takomu, a kiraŭniku niamieckaha ŭradu. Faktyčna, heta byŭ zvarot da novych administracyjnych uładaŭ — niemcaŭ (jakija ŭ sakaviku 1939-ha akupavali Čechasłavaččynu i ŭvajšli ŭ Prahu) z prośbaj dazvolić zasnavańnie kulturna-aśvietnych arhanizacyjaŭ u Prazie, Berlinie i Varšavie. Balšyniu źmiestu memarandumu zajmaje arhumentacyja taho, što biełarusy — adrozny i asobny ad rasiejcaŭ narod. Spadara Davydźku niechta ŭvioŭ u zman. Nijakich «zaklikaŭ da Hitlera pra padtrymku» u memarandumie niama. Jość tolki «prośba dazvolić stvaryć».
Tak, być zhadanym choć u niejkaj suviazi z Hitleram — siońnia ŭsprymajecca jak kamprametacyja. Ale davajcie razhladać padziei ŭ tahačasnym kantekście: chto naohuł tady, u kancy 1930-ch hadoŭ, i ŭ jakoj tanalnaści kantaktavaŭ ź Niamieččynaj i pradstaŭnikami jaje ŭładaŭ.
Była Miunchenskaja zmova, dzie zachodnija demakratyčnaja palityki sieli z Hitleram za stoł pieramovaŭ i nia toje što niejki memarandum jamu pieradali, a prosta padpisali z Hitleram haniebnaje pahadnieńnie — kankretna z Hitleram, i napeŭna ruki jamu cisnuli.
Ale ŭ kantekście spadara Davydźki, dumaju, jašče bolš relevantna pahavaryć pra rolu dziaržavy, ź jakoj, napeŭna, spadar Davydźka siabie asacyjuje — heta Saviecki Sajuz (miarkuju tak, bo jon «krytykuje» dziejačoŭ BNR jakraz z tych starych, savieckich pazycyjaŭ). Dziela taho što ŭsie ŚMI ŭ SSSR byli manapalizavanyja, hetaja tema — «Hitler i SSSR» — zbolšaha zamoŭčvałasia. A varta było b uziać i pačytać, jak i ŭ jakim tonie pisali pra Niamieččynu i pra Hitlera savieckija hazety, ledź nia kožny dzień, pačynajučy ad žniŭnia 1939 hodu. Tyja, jak kaža spadar Davydźka, «panehiryki», jakija niechta siońnia śpiavaje BNR, blaknuć u paraŭnańni z tymi chvałaśpievami Hitleru i «bratniamu niamieckamu narodu» na pieršych pałosach savieckich hazetaŭ u suviazi z padpisańniem Paktu pra siabroŭstva i nienapad, u jakich kazałasia, što hitleraŭskaja Niamieččyna — heta kraina, «ź jakoj my razam budziem zmahacca suprać kapitalistaŭ» i hetak dalej. Nu i my viedajem, supracoŭnictva było i ekanamičnaje, i palityčnaje. Toj Zacharkaŭ memarandum tam i blizka nie stajaŭ.
Ja nie apraŭdvaju niedalnabačnaści Vasila Zacharki — jon i nia moh tady pradbačyć, što toj Hitler nieŭzabavie pačnie vyrablać i što adrasavać memarandum tamu Hitleru budzie niekali ŭsprymacca jak kamprametacyja. Ale voś ža i značna bolš daśviedčanyja palityki byli nia tolki niedalnabačnyja — byli złačynna niedalnabačnyja. Ad niedalnabačnaści Zacharki nie paciarpieŭ nichto, akramia chiba jahonaj reputacyi, bo jamu ŭvieś čas kivajuć na hety memarandum. A voś ad niedalnabačnaści zachodnich palitykaŭ i ad złačynnaha saŭdziełu savieckich palitykaŭ paciarpieli miljony ludziej.
— I dadamo što ŭžo ŭ časie vajny, kali niemcy ŭ akupavanaj Čechasłavaččynie źviartalisia da Zacharki z prapanovaj vykazać padtrymku Hitleru, jon admoviŭsia heta rabić.
Čytajcie taksama:
#Respublika100: vychodzić ekranizacyja «archivaŭ biełaruskaj niezaležnaści»
