DZIARŽAŬNY ZNAK
«Kožny z nas žyvie nadziejaj rastłumačyć ułasny znak», — hetyja słovy hurt BONDA praśpiavaŭ u tyja časy, kali pošuk i tłumačeńnie biełaruskich Znakaŭ tolki raspačynalisia u biełaruskim hramadztvie, jakoje naradžałasia. Dziesiać hadoŭ tamu. Siońnia sam hurt staŭsia adnym sa znakaŭ najnoŭšaje historyi. Pryblizna stolki ž času tamu zapačatkavałasia publičnaja dyskusija ab stvareńni-viartańni adnaho z ahulnanacyjanalnych symbalaŭ, jaki staić amal u adnym šerahu z Hierbam, Ściaham i Himnam. Viadziecca ab biełaruskaj nacyjanalnaj valucie.
Raspačaty za časami «nieparušnaha» SSSR, pošuk imia biełaruskaj valuty moh padacca svajho kštałtu intelektualnaj hulnioj. Kuna, hryŭna, dynar, dukat; pieniaź šeleh, hroš... Dla raźmiennaj manety prapanoŭvalisia cikavyja navatvory, kštałtu «mienki». Ale ŭ pieršy peryjad isnavańnia niezaležnaje Respubliki Biełaruś amal adrazu ŭ hramadzianaŭ, niezaležna ad ichnych palityčnych pohladaŭ, zafiksavałasia nazva «taler». Navat siońnia chto-nichto błytajecca ŭ pytańni ab tym, jak nazyvajucca nikim nia bačanyja novyja biełaruskija hrošy, zaviezienyja ŭ krainu pry ŭładzie Kiebiča. Čamu — treba zapytacca ŭ samaho Viačasłava Francaviča. Były premjer pravioŭ aperacyju z hrašyma «biaź lišniaha šumu». Toje, što na novych hrošach napisana «rubiel», a nia «taler» stałasia adnoj ź niamnohich «asabistych pieramohaŭ» Kiebiča u supraćstajańni «nastupu apazycyi», jakaja na toj čas užo paśpieła damahčysia «nacyjanalistyčnych» zakonaŭ ab Hierbie, Ściahu i Movie.
Upartaść «kiebičaŭcaŭ» całkam zrazumiełaja — «taler» hučyć zusim užo «nie pa-rusku». Taler — eŭrapiejskaja nazva. Ab papularnaści talera ŭ eŭrapiejskaj siaredniaviečnaj Biełarusi śviedčyć šmatlikaść varyjantaŭ nazvy manety: tałar, taliar, talar, taler, talarok (Archiealohija i numizmatyka Biełarusi, star. 602).
Sioleta spaŭniajecca 480 hadoŭ z času, kali ŭ Čechii byŭ adbity pieršy taler. Za karotki histaryčny peryjad maneta stałasia ŭniversalnaj eŭrapiejskaj valutaj, jakaja, naprykład, u Niamieččynie čakaniłasia rychtyk da 1907 hodu. Siaredniaviečny taler padaryŭ nazvu sučasnaj universalnaj valucie — dalaru.
U Biełarusi pieršy taler byŭ adbity ŭ 1564 hodzie na Vilenskim manetnym dvary, apošni — u Horadni ŭ 1793. Nievialikuju pa kolkaści emisiju Haradzienskaha manetnaha dvara tolki ŭmoŭna možna nazvać ekanamičnym krokam. Pierad fatalnaj pahrozaj zhuby dziaržavy našyja prodki pakinuli znak — Niezaležnaść. Roŭna praź dźvieści hadoŭ u niezaležnaj Respublicy Biełaruś byŭ stvorany prajekt novych biełaruskich taleraŭ.
Isnuje dva kamplekty eskizaŭ. Adzin zachoŭvajecca ŭ archivie Nacbanku, druhi — u Zianona Paźniaka. Malunak, jaki vy bačycie na ilustracyi, byŭ vykanany admysłova dla «Našaj Nivy» adnym z raspracoŭščykaŭ prajektu mastakom Lavonam Bartłavym.
Mastackaja kancepcyja palahaje ŭ žadańni spałučyć sučasny eŭrapiejski dyzajn ź siaredniaviečnaj biełaruskaj stylistykaj. Kolernaja asnova — śvietłyja (da biełaha) adcieńni tła na kantraście z adcieńniami čyrvonaha koleru. Siužetnaja kancepcyja — histaryčnaja, albo «histaryčna-aśvietnickaja». Na banknotach naminałam ad adnaho, dvuch, piaci j da tysiačy taleraŭ vyjavy Bahdanoviča, Bratoŭ Łuckievičaŭ, Kastusia Kalinoŭskaha, Franciška Skaryny, Lva Sapiehi, Kastusia Astroskaha i až da Rahvałoda z Rahniedaju. Z advarotnaha boku mieściacca vyjavy z adpaviednych histaryčnych siužetaŭ. Adrazu ž było abumoŭlena, što ŭ polikanfesijanalnaj krainie nia varta zakranać kananičnyja asoby.
Raspracoŭščyki taleraŭ paśpieli dabracca da londanskaj firmy, ź jakoj Nacbank vioŭ pieramovy ab drukavańni novaj valuty, kab na miescy ŭdakładnić niuansy vytvorčaści. Praca nad eskizami viałasia za rekordnyja dla takich zadačaŭ terminy — krychu bolš za hod. Ale kiebičaŭskaja kamanda paśpieła apiaredzić «apazycyjaneraŭ». U Rasiei byli nadrukavanyja rubli. Znajści čałavieka, jaki b moh raspavieści historyju stvareńnia hetych hrošaj amal niemahčyma. Chtości pa-prostu maŭčyć, a chtości, jak, naprykład, były na toj čas hałavoj Nacbanku Stanisłaŭ Bahdankievič, śćviardžaje, što nia bačyŭ tyja hrošy, bo «mieŭ inšyja zadačy». Na siońnia jamu viadoma, što na banknotach vyjaŭlenyja «niejkija dziejačy» i «niejkaja architektura»... «Niejkija dziačy», «niejkija hrošy», «niejkaja ekanomika», «niejkaja kraina»... Vyhladaje na toje, što naŭrad ci my kali-niebudź pabačym plon tvorčaści nieviadomych pakul mastakoŭ časoŭ «kiebickaha zastoju»: perspektyva, vartaja žalu, chiba z hledzišča kalekcyjanta.
Što da perspektyvy ŭviadzieńnia ŭ abaračeńnie žyvych biełaruskich taleraŭ, adnoha «žyćcia nadziejaj» nie dastatkova. Mahčyma, jość sens u tym, što siońnia ŭ nas dastatkova času, kab udaskanalić kancepcyju valuty niezaležnaje Biełarusi. Zrešty, na kolki bahata času — zaležyć ad nas...
Sieviaryn Kviatkoŭski
