Sto tvoraŭ mastactva XX stahodździa
Pomnik Leninu ŭ Miensku
(Maćviej Manizier)
... Jašče nie paśpieŭšy apanavać usiu byłuju imperyju, u razhary hramadzianskaje vajny, balšaviki vydali adzin sa svaich hałoŭnych dekretaŭ — pra źniščeńnie pomnikaŭ. 11 krasavika 1918 hodu Lenin padpisaŭ dekret «Ab źniščeńni pomnikaŭ, pabudavanych u honar caroŭ i ichnych słužkaŭ, jakija nia majuć mastackaj vartaści, i raspracoŭcy prajektaŭ pomnikaŭ Rasiejskaje sacyjalistyčnaje revalucyi». Hety krasamoŭny dakument zakłaŭ padvaliny ŭsioj čyrvonaj kulturnaj revalucyi...
... Na padstavie balšavickaha dekretu ŭsie pomniki časoŭ Rasiejskaje imperyi ŭ Biełarusi, za vyklučeńniem niekalkich vajskovych memaryjałaŭ, byli źniščanyja na praciahu dvuch hadoŭ. Chto moh być ekspertam «mastackaj vartaści» ŭ časie vajny? Vykonvaŭsia duch dekretu, a nie jahonaja farysejskaja litara. U adnačaśsie, adpaviedna ź planam manumentalnaje prapahandy, u 1919 hodzie byŭ raspracavany plan uźviadzieńnia novych pomnikaŭ u haradach efemernaje Litoŭska-Biełaruskaje Respubliki. Užo tut było praduhledžanaje budaŭnictva pomnika «samamu čałaviečnamu čałavieku». Lichamankava pa ŭsioj Biełarusi stavilisia pomniki zmaharam za Savieckuju ŭładu. Hetyja «ahitki» byli butaforskija, z dreva, hipsu, albo cementu. Lenin sam vyznačyŭ patrabavańni da pomnikaŭ svajmu režymu: «Ab viečnaści abo praciahłaści ja pakul što nia dumaju. Važna, kab pomniki byli dastupnymi dla masaŭ, kab jany kidalisia ŭ vočy». Kab kidalisia...
... U 1917 h. u haradzkim skvery na Hubernatarskim placy Miensku byŭ źniesieny pomnik Alaksandru II. Zaraz ža na jahonym miescy byŭ pastaŭleny kubistyčny pomnik revalucyjnamu sałdatu Krasnapolskamu. A ŭ 1919-m — pomnik čyrvonaarmiejcam. Abodva pavodle prajektaŭ skulptara-navatara Cechanoŭskaha. Polskija žaŭniery, kali zaniali Miensk, niadoŭha vałtuzilisia z hetymi manumentami. Jany paraźbivali ich prykładami strelbaŭ. Vajna z pomnikami i vajna pomnikaŭ — asobnaja staronka ŭ historyi Biełarusi. Časam moža padacca, što dziela hetych śviedčańniaŭ svaje viery i viałasia vajna pamiž ludźmi...
Radzimaju pieršaj skulptury Lenina ŭ Biełarusi stała Krasnapolle. Siudy, da baćkoŭ, ź Pieciarburhu pryjechaŭ Alaksandar Hrube, jaki staŭ adnym z zasnavalnikaŭ novaje škoły biełaruskaje skulptury. U Krasnapolli, u 1922 hodzie jon stvaryŭ kampazycyju «Lenin na trybunie», stvoranuju, badaj, na padstavie asabistych uražańniaŭ. Hetkim čynam była zapačatkavanaja tradycyja «leninijany» ŭ Biełarusi. Mienavita ad Hrube pajšoŭ vobraz «pravadyra» na trybunie, u hrateskavaj dynamicy, naturalistyčny, ale pazbaŭleny emocyjaŭ. U 1925 hodzie Hrube pieraviez svaju hlinianuju skulpturu ŭ Miensk. U Miensku źjaviŭsia svoj Lenin. U tym ža hodzie Hrube było daručana vykanać vialikuju statuju Lenina pierad mienskim Kamunistyčnym universytetam.
U Biełarusi byli sproby asensavać vobraz Lenina i pa-inšamu. U 1924 hodzie skulptary Viciebskaha mastackaha technikumu stvaryli pomnik Leninu, jaki planavałasia pastavić na płoščy Svabody ŭ Viciebsku. Manument stvaraŭsia i pry dapamozie architektonaŭ: kvadrata, koła, zorki, usiečanaj piramidy z hlobusam. Hetaja archtekturnaja siuita pavinna była ŭłučać taksama i reljefy z maskaronami myślaroŭ, tearetykami kamunizmu... Viciebsk na toje i Viciebsk... Na žal, hety manument, jaki bačyŭsia aŭtaram, jak pomnik toj eposie, nia byŭ zrealizavany. Stvareńnie leninijany pajšło svaim šlacham — šlacham kananizacyi stereatypnych naturalistyčnych šablonaŭ.
U 1929 hodzie byŭ praviedzieny ŭsiesajuzny konkurs na prajekt Domu ŭradu ŭ Miensku. Upieršyniu balšaviki pastavili zadaču stvareńnia novaha, sacyjalistyčnaha typu ŭradavaj ustanovy. Pa sutnaści, Miensk staŭ kałyskaju savieckaje architektury. U konkursie ŭziali ŭdzieł dziasiatki viadučych architektaraŭ. Ale pieramoh Lanhbard. Pavodle jahonaje dalokasiažnaje zadumy, Dom uradu ŭ Miensku musiŭ raskryvacca na najbujniejšuju ŭ Eŭropie płošču (pa vajnie hetak i stałasia). U 1930-m prystupili da budaŭnictva. Užo tady heta byŭ najbujniejšy ŭ Biełarusi architekturny kompleks. Centralny abjom dzieviacipaviarchovaha hmachu pahłybleny ad placa na 50 metraŭ i flankavany bakavymi karpusami, jakija chvalistym impetnym rytmam źnižajucca da piaci pavierchaŭ. Pamiž bakavymi karpusami ŭtvarajecca dvor —kurdanior šyrynioju 100 metraŭ. Pieršapačatkova Lanhbard planavaŭ zamknuć jaho halerejaj i, jak čysty kanstruktyvist, pastavić pasiaredzinie ścipłuju abstraktnuju stełu. Ale ŭ 1931 hodzie, z inicyjatyvy ŭradu BSSR byŭ praviedzieny jašče adzin usiesajuzny konkurs, na hety raz na pomnik Leninu. Pieramoh... Lanhbard sa svaim siabram, skulptaram Manizieram.
Architektar Lanhbard, rodam z uschodniaje Polščy, jaki abahaŭlaŭ niamieckaha dojlida Pitera Berensa, budavaŭ nia prosta Dom uradu, i navat nia prosta novyja damy, a novyja vymiareńni novaje epochi. Jak kanstruktyvist, jon nia myśliŭ katehoryjami fihuratyŭnaha mastactva. Paprostu skulptar Manizier byŭ jamu dobrym siabrukom. I tamu zamiest hranionaje steły paŭstaŭ inšy architekturna-kampazycyjny element — siamimetrovy manument, jaki arhanična ŭvajšoŭ u strukturu ansambla Domu ŭradu. Kab nia Lenin, dyk što-niebudź tam musiła stajać, dziela stvareńnia bolšaha efektu perspektyvy, dla nahladnaści kampazycyjnaha jadra.
Što da tvorčaści Maniziera, to hetamu vialikamu skulptaru było nakanavana stać uvasableńniem duchu sacyjalistyčnaha realizmu. Kali jamu było daručana pastavić pomnik Leninu ŭ Miensku, samy vialiki ŭ SSSR, jon adčuŭ, što heta — jahonaje... Pakul sprava dajšła da ŭstalavańnia kałosa pierad Domam uradu, Manizier ustupiŭ u kampartyju. Adzin z najlepšych tvoraŭ sacrealizmu (moža tamu, što adzin z najpieršych) nies u sabie ŭsie rysy klasyčnaha realizmu staroje Pieciarburskaje akademii. Biaz štučnaha patasu vysakarodztva postaci, jakaja ŭzirajecca ŭ kalony ščaślivych raboŭ — voś što impanavała eposie, jakaja nadychodziła ŭ 30-ja hady. Filihrannaje vykanańnie bakavych hareljefaŭ: «Kastryčnickaja revalucyja», «Abarona Radzimy», «Industryjalizacyja krainy», «Kalektyvizacyja sielskaje haspadarki», niesła ŭ sabie ŭžo amal relihijny źmiest. Jak u staražytnych saborach, padniatyja na niedasiažnuju vyšyniu tvory žyvapisu, albo plastyki, hetyja hareljefy pryznačalisia nie dla razhladu čałaviečkam źnizu. Jany pryznačalisia dla Jaho, bronzavaha stodziva, jakoje, moža i praŭda, «žyviejšaje za ŭsich žyvych». Razhledzieć plastyku na čornym labradoravym pastamencie mahli taksama i žracy kultu, kali padymalisia da ich pa trybunach, padčas «śviaščennych» dataŭ... Rupliva vykananyja majstram staroje škoły, hetyja reljefy — prykład daskanałaha viedańnia klasyčnaje kampazycyi, anatomii j perspektyvy. Nijakich adstupleńniaŭ ad kanonu — dastupnaja dla razumieńnia žracoŭ stylistyka.
Adpracavaŭšy ŭ Miensku, siabry Manizier ź Lanhbardam, pajechali dalej, stavili pomniki Čapajevu, Šaŭčenku, Kasmadziamjanskaj i šmat Leninaŭ na nieabsiažnych prastorach šostaje častki śvietu.
Padčas užo niamieckaje akupacyi bronzavuju statuju i reljefy puścili na pierapłaŭku (cikava, kolki vyjšła patronaŭ?). Ale pieršaje, što zrabili sapraŭdnyja kamunisty ŭ 1945 hodzie —terminova adnavili manument Leninu. Bieź jaho im było niaŭtulna. Skulpturu i hareljefy byli adlityja pa madelach, jakija źbierahalisia ŭ majsterni Maniziera ŭ Maskvie (jakaja abačlivaść!). Bronzavaja naviutkaja postać spakojna ŭzirałasia na parujnavany, spaleny Miensk...
Kaliści na zalikach pa historyi ŭ mienskich VNU było takoje pytańnie «na zasypku»: jakaja ruka ŭ Lenina pierad Domam uradu padniataja? I pakaleńnie za pakaleńniem studentaŭ «zavalvałasia» na hetym pytańni. Śviedama ci nie, nastaŭniki stavili surjozny eksperyment, nazirajučy z hodu ŭ hod rastučuju niesurjoznaść staŭleńnia da hetaha pytańnia maładoje hieneracyi. Bo pomnik, navat kali da jaho kładuć kvietki viasielnyja kartežy, žyvie roŭna stolki, kolki zachoŭvaje siłu mahija jahonaha kultu. A mastactva — heta tolki sposab spaścižeńnia śvietu, naprykład, zakonaŭ kampazycyi j perspektyvy.
Los hetaha pomnika hady try tamu byŭ pieradvyrašany, kali Biełaruś pavoli pačała była raźvitvacca z čužymi kultami j mitami. Było prapanavana viarnucca da pieršapačatkovaje zadumy Lanhbarda: zamknuć kurdanior halerejaj, a zamiest Lenina pastavić stełu... Ale nie paśpieli. Tamu da siońnia ŭ Miensku staić najstarejšy ŭ śviecie pomnik «pravadyru suśvietnaha praletaryjatu». Jak sotni maleńkich i vialikich Leninaŭ pa ŭsioj Biełarusi.
Siarhiej Chareŭski
Maćviej Manizier (1891, Pieciarburh — 1978, Maskva) skulptar, pedahoh. Skončyŭ u 1914 h. maatematyčny fakultet Pieciarburskaha ŭniversytetu. U 1916 — Akademiju mastactvaŭ. Laŭreat Stalinskaje premii. Z 1947 — vice-prezydent AM SSSR. Aŭtar 10 pomnikaŭ Leninu i 5 — Stalinu. Zasłužany dziajač mastactvaŭ BSSR i USSR.
