Aŭstryjski słavist pra los movy
Znany aŭstryjski słavist, najbolš aŭtarytetny biełarusist na prastorach niamieckaje movy, prafesar Zalcburskaha ŭniversytetu Hierman Bidar byŭ adnym ź niešmatlikich zamiežnych udzielnikaŭ niadaŭniaj mižnarodnaj navukovaj kanferencyi «Biełaruskaja mova ŭ druhoj pałovie XX stahodździa», jakaja adbyłasia ŭ Miensku. Vypusknik Vienskaha ŭniversytetu, Bidar, pracujučy asystentam instytutu słavistyki ŭ Zalcburhu i zajmajučysia rusistykaj i palanistykaj, zaŭvažyŭ, što nichto z aŭstryjskich specyjalistaŭ prafesijna nie cikavicca biełarusistykaj. Tady, na pačatku siamidziasiatych, jak sam pryznajecca, jon pastanaviŭ źmianić sytuacyju dyskryminacyi biełaruščyny ŭ słavistyčnym śviecie i samatuham avałodaŭ biełaruskaju movaj. Ciapier aŭstryjski słavist pracuje ŭ halinie ŭnutrysłavianskich i niamiecka-słavianskich moŭnych kantaktaŭ, daśleduje historyju słavianskich litaraturnych movaŭ i socyjalinhvistyčnyja prablemy ŭschodniesłavianskich movaŭ. U prykmietnym vystupie na mienskaj kanferencyi Bidar pradstaviŭ svaje pahlady što da raspracoŭki kancepcyi raźvićcia leksyčnaj systemy sučasnaj biełaruskaj litaraturnaj movy, dajučy vostra nehatyŭnuju acenku tendencyjam moŭnaha hvałtu. U hutarcy ź Jurasiom Bušlakovym Hierman Bidar matyvaŭ svaje navukovyja padychody.
— Jość try hałoŭnyja sposaby papaŭnieńnia leksyčnaha składu biełaruskaj litaraturnaj movy: vykarystańnie dyjalektyzmaŭ, słovaŭtvareńnie (utvareńnie nealahizmaŭ) i tady zapazyčańnie. U novaj historyi biełaruskaj litaraturnaj movy čarhavalisia, jak viedama, nacyjanalna-moŭnyja tendencyi z tendencyjami moŭnaha hvałtu, heta značyć rusifikacyi. U nacyjanalna-moŭnyja peryjady intehracyja dyjalektyzmaŭ, spryjańnie navatvoram, talerantnaść što da palanizmaŭ i adchileńnie rusizmaŭ byli zvyčajnymi źjavami. I naadvarot, u časy rusifikacyi ŭ biełaruskuju litaraturnuju movu aktyŭna ŭkaranialisia rusizmy i rezka abmiažoŭvałasia ŭžyvańnie dyjalektyzmaŭ, nealahizmaŭ i palanizmaŭ. U toj čas jak u nacyjanalna-moŭnyja peryjady vykarystoŭvalisia ŭsie mahčymaści pabahačeńnia leksyki, najpierš intehracyja dyjalektavych słovaŭ, stvareńnie nealahizmaŭ i pierajmańnie zapazyčańniaŭ, u časy rusifikacyi biełaruskaja leksyka pašyrałasia pieravažna zapazyčańniami z rasiejskaj movy.
Z 1930-ych da 1980-ych hadoŭ leksyka maładoj biełaruskaj litaraturnaj movy pabahaciłasia hałoŭnym čynam zapazyčańniami z rasiejskaj movy, u niaznačnaj miery dyjalektyzmami i słovaŭtvaralnymi nealahizmami. U kansalidavanych movach, jak niamieckaja ci rasiejskaja, zhadanyja kampanenty leksyki majuć całkam inšaje raźmierkavańnie. Pavodle źviestak movaznaŭcy Alaksandra Duličenki, u 1960-yja hady nealahizmy rasiejskaj movy składalisia na 85% sa słovaŭtvaralnych adzinak, na 7% z zapazyčańniaŭ i na 8% z semantyčnych nealahizmaŭ. Dyjalektyzmy, vidavočna, tady ŭžo nie adyhryvali vialikaj roli pry pabahačeńni rasiejskaj litaraturnaj leksyki. Na maju dumku, raźvićcio leksyki i stylistyki biełaruskaj litaraturnaj movy, jakoj treba paźbiahać adnabakovych šlachoŭ svajho papaŭnieńnia, pavinna vychodzić z intehracyi ŭ pieršuju čarhu charaktarystyčnych dyjalektyzmaŭ, u druhuju čarhu aŭtarskich słovaŭtvaralnych nealahizmaŭ i tolki ŭ treciuju čarhu zapazyčańniaŭ ź inšych movaŭ.
— Praces abnaŭleńnia leksyčnaj systemy našaje movy, jaki naznačyŭsia ŭ druhoj pałovie vaśmidziasiatych, dahetul sutykajecca z krytykaju antyrefarmatarskich siłaŭ. Jak vy aceńvajecie sproby paasobnych pradstaŭnikoŭ akademičnaha biełaruskaha movaznaŭstva pa-raniejšamu trymać leksyčnaje raźvićcio movy ŭ stroha vyznačanych ramkach?
— Krytyka rusifikacyi adchilajecca antyrefarmatarami z dapamohaju bolš palityčnych, čym navukovych arhumentaŭ. Jany prosta ŭsio palityzujuć. Jany prosta nia viedajuć praktyki inšych słavianskich ruchaŭ nacyjanalna-kulturnaha adradžeńnia. Heta adno. A pa-druhoje, tut, u Biełarusi, niama ahulnasłavistyčnaj tradycyi, tut isnavali tolki rusistyka i biełarusistyka, inšych subdyscyplinaŭ słavistyki — palanistyki, bahiemistyki, baŭharystyki i h.d. — za małym vyniatkam, nie było. Tolki za apošnija hady heta zrabili, pajavilisia adpaviednyja adździaleńni ŭ BDU starańniami byłoha dekana fakultetu filalohii prafesara Łojki. Mnie zdajecca, antyrefarmatarskija koły vielmi izalavanyja, ale zaciata baroniać staryja pazycyi. Ja maju na dumcy spadaroŭ Žuraŭskaha i Bachańkova, jany aktyŭna pracujuć suprać patrebnych reformaŭ. I ŭsio ž, hety starejšy lahier, miarkuju, užo prajhraŭ, bo abapirajecca tolki na palityčnyja mody.
— Jakija praktyčnyja zachady, na Vašuju dumku, varta ŭžyć dla pavyšeńnia žyćciazdolnaści biełaruskaj litaraturnaj movy?
— Prafesar Padłužny, kiraŭnik Instytutu movaznaŭstva Akademii navuk, na pačatku 1990-ych havaryŭ pra blizkuju reviziju tłumačalnaha słoŭnika biełaruskaj movy. Ja pamiataju vialikuju dyskusiju vakoł hetaha słoŭnika ŭ vaśmidziasiatyja hady. Sadoŭski, Buhajoŭ, Cychun — usie krytykavali aŭtaraŭ-leksykohrafaŭ. Mnie zdajecca, treba abaviazkova pierapracavać usio ŭ duchu samastojnaha raźvićcia biełaruskaj movy i stvaryć jaje novy leksyčny fond. Nielha paŭtarać chibaŭ pieršaha vydańnia. Ale dla hetaha patrebnaja karpatlivaja leksykahrafičnaja praca. Taki słoŭnik nia chutka robicca. Ja nia viedaju, ci isnuje jašče takaja hramadzkaja vola, hramadzkaja dumka, ci jość imknieńnie da druhoha vydańnia. Užo tut, pad čas kanferencyi, mnie skazali, što, praŭdapadobna, nia budzie pieravydańnia... U kožnym razie, zadača leksykohrafaŭ — budučych aŭtaraŭ novaha tłumačalnaha słoŭnika biełaruskaj movy — heta prosta apisańnie moŭnaha uzusu, bieź nijakich narmatyŭnych restrykcyjaŭ, biaź niejkaj dyskryminacyi biełaruskich dyjalektavych i rehijanalnych słovaŭ, biełaruskich słovaŭtvaralnych nealahizmaŭ. Tut maje być, ja liču, prosta apisańnie stanu movy, a nia strohaje narmavańnie, dyktavańnie normy, jak heta było dahetul.
— Palityčnaja sytuacyja ŭ Biełarusi pradvyznačaje charaktar pracesu moŭnaha ŭparadkavańnia. My ŭspomnili antyrefarmatarski lahier, ludziej staroj zahartoŭki, staroha času. Jany adčuvajuć viartańnie taje atmasfery, pry jakoj zaŭsiody ŭpeŭniena pradstaŭlali svaje pazycyi, budučy iścinaj u apošniaj instancyi. I ciapier naparu jany nat nie arhumentujuć, jany prosta ŭstanaŭlajuć: pravilna tak, a nia jnačaj...
— Ja ŭsio ž chaču skazać, što častka biełaruskich movaznaŭcaŭ aktyŭna anhažujecca ŭ praces udaskanaleńnia sučasnaj movy. Heta patryjatyčna nastrojenaja častka, pieravažna maładyja ludzi. Tut ja b nazvaŭ Siarhieja Zaprudzkaha, Alaksandra Łukašanca, tut, u BDU, siarod starejšych prafesar Płotnikaŭ i prafesar Miačkoŭskaja, maładziejšyja Lidzija Siamieška, Iryna Škraba, u Akademii navuk, mnie zdajecca, prafesar Cychun, mahčyma, prafesar Bułyka... Ale, jasna, jość padzieł, ja b skazaŭ, pamiž patryjotami i antypatryjotami. A tym časam aŭstryjskija słavisty skieptyčnyja ŭ acenkach budučyni biełaruskaj movy. Jany havorać, što hetaja mova pad pahrozaju źniknieńnia. Heta trahična. Z adnaho boku, va ŭsich aŭstryjskich, i nie adno aŭstryjskich — u mnohich niamieckich — universytetach nazirajecca davoli vialikaja zacikaŭlenaść biełarusistykaj. A z druhoha boku, palityčnaje kiraŭnictva Biełarusi systematyčna abmiažoŭvaje biełaruskuju, heta značyć krajovuju movu, movu karennaha žycharstva krainy. Tamu aŭstryjskaja asacyjacyja słavistaŭ pratestavała i budzie pratestavać suprać takoj sytuacyi.
Siońnia Bidar praciahvaje papularyzacyju biełaruskaha materyjału ŭ niamieckamoŭnym śviecie. Najbližejšym časam u Miunchienie maje vyjści ŭ śviet padručnik dla niamieckamoŭnych słavistaŭ «Uvodziny ŭ słavianskija movy». Hierman Bidar padrychtavaŭ dla hetaha vydańnia raździeł «Biełaruskaja mova». U Ciubinhienie rychtujecca da druku niamiecka-biełaruskaja manahrafija — padručnik historyi Biełarusi. Aŭstryjski słavist padrychtavaŭ tut raździeł «Raźvićcio biełaruskaj litaraturnaj movy ciaham XX stahodździa». Raz na hod Bidar abaviazkova pryjaždžaje ŭ Biełaruś. Jon razumieje, što jahony hołas tut zusim nia lišni.
