Hetych vučniaŭ užo nie nazyvali «bałvanami». Urok historyi ŭ Maładziečanskaj sieminaryi.
Udzielnik Usiebiełaruskaha źjezda i ŭ budučym hienierał-major Savieckaj Armii Łukaš Kaladka pastaviŭ hetuju padzieju ŭ centr svaich uspaminaŭ pra junactva i vučobu ŭ Maładziečanskaj nastaŭnickaj sieminaryi.Pisaŭ pra jaje i eser Mikoła Šyła, jakoha Janka Kupała ŭviekaviečyŭ u «Tutejšych». Zhadvaŭ i Anton Łuckievič. Ale pierš čym pisać pra padzieju, treba sioje-toje skazać pra miesca, dzie jana adbyvałasia.
Što takoje nastaŭnickaja sieminaryja?
Praściej było b adkazać hazietnym štampam minułych časoŭ: škoła zubrožki i kuźnia rusifikatarskich kadraŭ.
Ale čamu ž tady sa ścien sieminaryj vyjšła stolki tvorčych ludziej i zmaharoŭ za biełaruskuju spravu?
U nastaŭnickija sieminaryi prymali vypusknikoŭ narodnych vučyliščaŭ, jakija vytrymali ŭstupnyja ispyty i nie mieli fizičnych defiektaŭ. Zatoje musili mieć muzyčny słych (budučych nastaŭnikaŭ vučyli ihrać na skrypcy).
Sieminaryja — zakrytaja navučalnaja ŭstanova. U sieminarystaŭ svaje baciuška i doktar, svaje biblijateka i harod (budučy nastaŭnik pavinien viedać asnovy sadoŭnictva i harodnictva). Nichto pabočny nie moža znachodzicca na terytoryi sieminaryi, i sieminarysty nie mohuć pakinuć jaje biez dazvołu. Usie ich listy čytaje piedahoh.
U sieminaryjach vučyłasia elita sielskaj moładzi — unuki i praŭnuki pryhonnych. Druhoje i treciaje pakaleńnie niabitych mužykoŭ. Syny nie samych zamožnych, ale i nie ciomnych pravasłaŭnych sialan.
Ź sieminaryjaŭ vyjšła niamała piśmieńnikaŭ — vykładańnie słaviesnaści i historyi tam było pastaŭlena. Za niepaśpiachovaść adličvali: da vypusku inšy raz dachodziła tracina kursa. Adnak ni ałhiebry, ni zamiežnych movaŭ nie vykładali, što nie dazvalała vypusknikam pastupać va ŭniviersitety. Paśla sieminaryi piedahoh moh pajści chiba ŭ nastaŭnicki instytut i paśla jaho zakančeńnia pracavać u haradskim vučyliščy.
Tajemnaja narada
Uletku i ŭvosień 1906 hoda pa Minskaj, Vilenskaj i Hrodzienskaj hubierniach prakaciłasia chvala ahrarnych strajkaŭ. Sialanie admaŭlalisia iści ŭ najmy da panoŭ, dabivajučysia pavyšeńnia apłaty pracy i skaračeńnia pracoŭnaha dnia. (Patrabavańni farmulavali ŭ svaich ulotkach Biełaruskaja Sacyjalistyčnaja Hramada (BSH) i esery). I pany, bajučysia stracić uradžaj, sastupali.
U asiarodździ sieminarystaŭ taksama vyśpiavaŭ bunt. I heta adčuvali biełaruskija sacyjalisty. Ale jany razumieli, što strajk u adnoj sieminaryi pośpiechu nie harantuje. U krasaviku 1906 na arhanizavanaj BSH tajemnaj naradzie ŭ Maładziečnie paŭstaŭ sajuz čatyroch sieminaryj — Maładziečanskaj, Śvisłackaj, Połackaj i Paniaviežskaj. Paźniej da hetaha sajuza časova dałučyłasia i Niaśvižskaja.
Čaho jany chacieli
Pra padziei ŭ Maładziečanskaj sieminaryi my majem najbolš infarmacyi, bo tam vučyŭsia karespandent «Našaj Nivy» Mikoła Šyła.
Sieminarystaŭ «dastali» i režym, i dyrektar Hadycki-Ćvirka. Dyrektar, možna pračytać u «NN», «zrabiŭ ź sieminaryi aryštanckija roty», «ruhajecca, jak pjany zvoščyk na rynku, dy časam lezie bicca z kułakami». Ujelisia vučniam u piečań matematyk Bahdanovič (mianuška Manhoł) i vykładčyk ź mianuškaj Dziadźka Chvost. Manhoł abzyvaŭ sieminarystaŭ bałvanami, a Dziadźka Chvost za imi sačyŭ i danosiŭ «pa načalstvu».
Zvolnić dyrektara, Manhoła i Dziadźku Chvasta — takoje było družnaje patrabavańnie maładziečanskich sieminarystaŭ. A taksama: nie śmieć źviartacca da vučniaŭ na «ty» i nie śmieć čytać ich karespandencyju.
Jašče sialanskija syny patrabavali skaracić hadziny niepatrebnych pradmietaŭ, nakštałt hramatyki starasłavianskaj movy, dy ŭvieści vykładańnie ałhiebry i zamiežnaj movy. Maładyja chłopcy, sieminarysty zapatrabavali ŭ dadatak, kab im dali prava ładzić ahulnadastupnyja viečaryny. Bo dzie jašče paznajomicca ź dziaŭčynaj, jak nie na biełaruskaj imprezie?
U patrabavańniach nie było «palityki». Kali ž udumacca, dyk u ich była kvintesencyja palityki, bo palityčnaja svaboda niemahčymaja biez pavahi da honaru i hodnaści čałavieka, a spraviadlivaść niemahčymaja biez pradastaŭleńnia ludziam roŭnych mahčymaściaŭ.
Zabastoŭka
Patrabavańni da načalstva byli sfarmulavanyja na schodzie vučniaŭ u vieraśni 1906. U vypadku ich nievykanańnia sieminaryja pahražała strajkam. Paśla ŭ sieminarskaj stałoŭcy Hadycki i baciuška sprabavali ŭhavaryć vučniaŭ admovicca ad «złačynnaha» namieru. Ale sieminarysty stajali na svaim: zabastoŭka pačałasia 1 kastryčnika.
Vučni pajechali pad rodnyja strechi, a ich upaŭnavažnyja Ivan Syčoŭ dy Ivan Pratasienia damahlisia pryjomu ŭ papiačyciela Vilenskaj navučalnaj akruhi barona Korfa. Toj, vysłuchaŭšy skarhi, «radziŭ, kab vučni pahadzilisia z panam dyrektaram ». Tady dva Ivany pajechali šukać praŭdy ŭ Pieciarburh, u ministerstva narodnaj aśviety.
Tym časam Hadycki vyklučyŭ zabastoŭščykaŭ i napisaŭ ich baćkam listy, paraiŭšy «padavać prašeńnie, kab pryniali znoŭ u sieminaryju dziaciej ich». I niekatoryja baćki, «nie papytaŭšysia ŭ synoŭ svaich, padali Hadyckamu prašeńni; ale jak syny pačuli heta, to zapatrabavali prašeńni addać im nazad»...
A 7 listapada dyrektara vyklikaŭ u Pieciarburh ministr narodnaj aśviety Piotr Kaŭfman. Čałaviek davoli libieralny, jon sprabavaŭ uvieści ŭ Rasii ŭsieahulnuju pačatkovuju adukacyju. Razhon cełaj sieminaryi byŭ jamu nie na ruku. Mahčyma, jon paradziŭ dyrektaru abmiežavacca zavadatarami.
Tym časam niekatoryja zabastoŭščyki złamalisia i napisali prašeńni ab adnaŭleńni ŭ sieminaryi.
I tut zdaryłasia niečakanaje: zabastavali... dzieci.Pry kožnaj sieminaryi miełasia pačatkovaje vučylišča, u jakim budučyja nastaŭniki prachodzili piedahahičnuju praktyku. Natchnionyja prykładam bolšych, strajk abviaścili jaho vučni. 2 śniežnia «NN» paviedamlała: «Jany nie chočuć vučycca da taho času, pakul nie pierastanuć ich u škole bić, ciahać za vušy, łajać i rabić usio inšaje, što nie padchodzić da navuki».
U Niaśvižy, Połacku, Paniaviežy i Śvisłačy
Niaśvižskija sieminarysty nie mahli dałučycca da maładziečanskaj zabastoŭki, bo da ich była pilnaja ŭvaha žandaraŭ: u lipieni 1906 vypuskniki sieminaryi zładzili nastaŭnicki źjezd u Mikałajeŭščynie. (Hety źjezd u apovieści «Na rostaniach» apisaŭ jaho ŭdzielnik Jakub Kołas.)
Adnačasova z maładziečanskimi bastavali sieminarysty Połacka, Paniaviežy i Śvisłačy.U krasaviku 1907 u «NN» z Połacka pryjšła infarmacyja: «Vučni nastaŭnickaj sieminaryi stali dabivacca lepšych varunkaŭ u svaim žyćci i navucy. Akrom taho, jany nie chacieli jeści posnaj stravy. Tady papiačyciel vučebnaj akruhi... rasparadziŭsia zakryć sieminaryju da vosieni, a 12 vučniaŭ vyhnaŭ saŭsim». Ci niama jakich źviestak pra toj strajk u śledčaj spravie NKVD historyka Daniły Vasileŭskaha? Ci nie pisaŭ pra jaho rasstralany paśla balšavikami redaktar «Savieckaj Biełarusi» Pavieł Šastakoŭ, jaki ŭ 1907 staŭ połackim sieminarystam?
I źviestki pra bunty ŭ Paniaviežskaj i Śvisłackaj sieminaryjach varta šukać u zapisach vypusknikoŭ. Mo ŭ śledčych spravach narodnaha kamisara aśviety BSSR Antona Balickaha ci linhvista Janki Bialkieviča jany majucca, mo Makar Kraŭcoŭ dzie abmoviŭsia pra zabastoŭku ŭ Śvisłačy ci akademik Ściapan Niekraševič dy słucki paŭstaniec Anton Sokał-Kutyłoŭski što napisali?.. Spadzieŭ na archivy KDB dy carskaj palicyi.
Nie marna bastavali
1 studzienia 1907 maładziečanskaja zabastoŭka skončyłasia. Sieminarysty znoŭ zapoŭnili kłasy: treba było rychtavacca da ispytaŭ. Traplalisia, uspaminaje Łukaš Kaladka, siarod sieminarystaŭ i sercajedy, dla jakich dziaŭčaty, što słužyli ŭ vykładčykaŭ, vykradali adkazy na ekzamienacyjnyja bilety.
Tym časam dyrektar adpomściŭ zavadataram strajka — Syčovu i Pratasieniu. 13 krasavika 1907-ha karespandent «NN» paviedamiŭ: «Ź sieminaryi vyhnali dvuch vučniaŭ. Načalstva ich vinavacić u tym, što... jany zrabili sajuz čatyroch sieminaryj». Nijakich źviestak pra ich dalejšy los niama.
Chto ciapier mieŭ uznačalić sajuz? Achvotnych stać lidarami nie znajšłosia. Dyj revalucyja ŭ Rasijskaj impieryi išła na spad, nadychodziła reakcyja.
A ŭsio ž sieminarysty nie marna bastavali. Zvarot na «ty» i źniavahi vykładčykaŭ adyšli ŭ minułaje. Źnikła cenzura. Vučniam dazvolili čytać knihi nie tolki ź sieminarskaj biblijateki i «pałučać piśmy biez pomačy dyrektara». A ŭ siaredzinie červienia čytačy «NN» pabačyli i takoje paviedamleńnie: «...Ćvirka-Hadycki, što byŭ dahetul dyrektaram Maładziečanskaj sieminaryi..., užo bolej tutaka nie budzie». Dyrektaram staŭ historyk i movaznaŭca Apanas Jaruševič, aŭtar pracy pra hietmana Kanstancina Astrožskaha, pradstaŭnik libieralna-pamiarkoŭnaj płyni ŭ zachodnierusiźmie. Źnik i Manhoł. A 6 lipienia pryjšła navina i z Połacka: «Ad vosieni ŭ vučycielskaj sieminaryi prybaŭlajuć jašče čaćviorty kłas i prybaŭlajuć novyja navuki».
***
Dzianis Kryvadubski — «Dzianis z-pad Słucka»
U «NN» № 31'2011 byŭ nadrukavany narys Anatola Sidareviča «Palityčny detektyŭ 1907 hoda». U im viałosia pra toje, jak u 1907 pad Słuckam palicyja aryštavała vučniaŭ Maładziečanskaj nastaŭnickaj sieminaryi Dzianisa Kryvadubskaha, Łukaša Kaladku i Michała Vajciachoviča, Mikołu Šyłu i Leanida Šašuru. Sieminarysty, udzielniki zabastoŭki, padazravalisia ŭ raspaŭsiudzie zabaronienaj litaratury, jakuju vypuskali BSH i esery.
Za hod historyku stała viadoma, što Dzianis Kryvadubski, jaki razam ź Mikołam Šyłam byŭ aktoram u teatry Ihnata Bujnickaha, pierapisvaŭsia z redaktram-vydaŭcom «NN» Alaksandram Ułasavym, a adzin svoj dopis u hazietu padpisaŭ psieŭdanimam «Dzianis z-pad Słucka».
