Brašurka nie zachodniebiełaruskaja, bo materyjały beeseseraŭskija. I nie padpolnaja, bo ŭ joj majecca partret Janki Kupały. A kuplać darahi i niemaleńki elektrahravi-ravalny aparat dla padpolnaj drukarni było i doraha, i ryzykoŭna (i saviety, i palaki pryvozili EHA ź Niamieččyny).
Byvaje hetak: niechta - z dobrymi ci kiepskimi namierami - zapuskaje dezynfarmacyju, niechta druhi - naŭmysna ci z davierlivaści - jaje paŭtaraje, niechta treci, nie pravioŭšy veryfikacyju, paŭtaraje znoŭ - i "deza" stanovicca "navukovym faktam", vandruje z vydańnia ŭ vydańnie. Adnoj takoj "dezie" i pryśviečany narys Anatola Sidareviča.
Kiepskija viestki z Łatvii
Na pačatku 1932 h. z Łatvii pryjšli tryvožnyja viestki. Jak infarmavali polskija hazety, tamtejšy nacyjanalistyčny ŭrad "uziaŭsia" za nacyjanalnyja mienšaści. U pryvatnaści, paviedamlali, što z 1 studzienia likvidavany ŭsie školnyja inspektaraty mienšaściaŭ, z 1 krasavika buduć spynieny dapamohi ŭsim mienšaścievym teatram, z 1 žniŭnia likvidujucca biełaruskija nastaŭnickija kursy, amal u dva razy pavyšajecca płata za vučobu ŭ Dźvinskaj dziaržaŭnaj biełaruskaj himnazii, a pryvatnaj biełaruskaj himnazii ŭ Ryzie maje być źmienšana dapamoha. Adnačasova rabiŭsia cisk na nastaŭnikaŭ dziaržaŭnych biełaruskich škoł, "kab złučać apošnija z łatyskimi ŭ tak zvanyja "miašanyja", u jakich navuka idzie pa-łatysku i pa-rasiejsku".
Čuły da ŭsich prajaŭ nacyjanalnaha ŭcisku, Anton Łuckievič 29 studzienia 1932 h. nadrukavaŭ u hazecie "Biełaruski zvon" pieradavy artykuł "Pratestujem!".
Heta byŭ nia pieršy vystup Łuckieviča suproć ucisku i pieraśledu biełarusaŭ u Łatvii. U 1924-1925 h. łatvijskaja ŭłada raspačała kryminalnuju spravu suproć Kanstancina Jezavitava, Ivana Kraskoŭskaha, Paŭliny Miadziołki, Uładzimiera Pihuleŭskaha i Andreja Jakubieckaha pavodle abvinavačańnia ich u zmovie z metaju dałučyć Łathaliju da BSSR. Łuckievič kali nia viedaŭ, dyk zdahadvaŭsia ab prasavieckich nastrojach hetych dziejačaŭ, padmanutych palitykaju "biełarusizacyi" i "ŭzbujnieńnia" BSSR. Pra toje śviedčyć choć by napisany paźniej - paśla spravy "Sajuzu vyzvaleńnia Biełarusi" - list Łuckieviča da dački I.Kraskoŭskaha, u jakim my sustrakajem słovy pra "kamunizujučaha Jezavitava", žanataha z "partyjnaj kamunistkaj". I choć Łuckievič zdahadvaŭsia ab hetych nastrojach, pačućcio nacyjanalnaj salidarnaści ŭziało ŭ im vierch, i jon vystupiŭ u hazecie "Biełaruskaja dola" z artykułami "Pierad dźvinskim pracesam" (16 studzienia 1925 h.) i "Łatvijskaja "iustycyja" (13 sakavika). (Darečy skazać, łatvijskaja justycyja akazałasia davoli eŭrapiejskaju: sud, nie znajšoŭšy pramych dokazaŭ viny abvinavačvanych, apraŭdaŭ ich.)
Choć artykuł "Pratestujem!" nia byŭ padpisany, aŭtara niaciažka było "vyličyć". Treba dumać, što adnym z nastupstvaŭ hetaha artykułu było zaprašeńnie Łuckieviču naviedać Łatviju. Farmalna Łuckieviča zaprasili łatvijskija biełarusy, ale vizy vydała dziaržaŭnaja ŭłada. Značyć, jaje zhoda miełasia. Bo i toje pakazalna, što ŭ časie pobytu ŭ Łatvii Łuckievič sustreŭsia ź ministram aśviety. Pra heta my možam pračytać u jahonaj pracy "Biełaruskija kulturnyja arhanizacyi i ŭstanovy ŭ Łatvii (infarmacyi i ŭražańni z padarožy)", nadrukavanaj u "Biełaruskim zvonie" 13 i 27 traŭnia dy 4 červienia 1932 h. Hetaja praca źjaŭlajecca kaštoŭnym śviedčańniem dla tych, chto vyvučaje stanovišča biełarusaŭ u mižvajennaj Łatvii.
Pahromščyk Anton Łuckievič
15 červienia 1932 h. u "Savieckaj Biełarusi" (u artykule zachodniebiełaruskaha kamunistyčnaha publicysta D.Bohiena) prajšła takaja infarmacyja: "Łuckievič byŭ kamandziravany polskaj achrankaj u Łatviju, dzie jon pračytaŭ ceły rad pahromnych antysavieckich dakładaŭ".
A voś što my čytajem u samoha Łuckieviča: "U druhoj pałovie krasavika biełarusy ŭ Łatvii ładzili svoj "tydzień kultury". U suviazi z hetaj akcyjaj Tavarystva biełaruskich vučycialoŭ u Łatvii prasiła mianie pryjechać da ich i pračytać niekalki lekcyjaŭ u Ryzie i Dźvinsku na litaraturnyja temy. Achvotna spaŭniajučy hetu prośbu, ja pravioŭ niekalki dzion siarod našych łatvijskich ziemlakoŭ, vielmi sardečna pryniaŭšych mianie…"
Musić, Łuckievič mieŭ takuju pahanuju reputacyju ŭ balšavikoŭ pa abodva baki kardonu, što jany nie mahli nie čakać antysavieckich matyvaŭ u kožnym jaho vystupleńni. Nasamreč Łuckievič nikoli nie vystupaŭ suproć savieckaj ułady - jon vystupaŭ suproć balšavikoŭ, jakija manapalizavali hetuju ŭładu. Što ž datyčyć jahonych "dakładaŭ" u Łatvii, dyk u ich nie było palityčnych aktualij anihadki. Dyj "dakłady", jak my viedajem, byli nie dakładami, a lekcyjami. Ź imi Łuckievič vystupaŭ i ŭ Vilni. Skažam, u lutym abo ŭ sakaviku 1932 h. jon čytaŭ u Biełaruskim navukovym tavarystvie lekcyju pra Ciotku (u "Biełaruskim zvonie" za 4 červienia data nie ŭdakładniena), a pryjechaŭšy ŭ Ryhu, jon 23 krasavika pračytaŭ jaje tamtejšaj biełaruskaj kalonii. Nazaŭtra ž, jak paviedamlaje "Biełaruski zvon" u numary za 13 traŭnia 1932 h., jon vystupiŭ pierad toj samaj aŭdytoryjaj ź lekcyjaj pra Janku Kupału. Hety tekst taksama byŭ nia novy, bo ź im Łuckievič vystupaŭ u zale Vilenskaje biełaruskaje himnazii jašče 27 vieraśnia 1930 h. (pra heta my daviedvajemsia z hazety "Napierad!" za 3 kastryčnika 1930 h.). 26 krasavika 1932 h. Łuckievič byŭ u Dźvinsku i tam pračytaŭ lekcyju pra Kupału jašče raz.
Tym časam…
Tym časam u BSSR čynilisia "dziŭnyja dzivy". Ja nie pra aryšty (jany stalisia bytavoju źjavaju). Ja pra jubilej Janki Kupały. Nabližalisia, a potym prajšli 50-ja ŭhodki ad dnia jaho naradžeńnia, a ŭ Savieckaj Biełarusi pra heta byŭ amal poŭny maŭčok.
7 lipienia 1932 h. u hazecie "Savieckaja Biełaruś" možna było pračytać pra adčynieńnie sesii CVK BSSR i infarmacyjnaje paviedamleńnie pra plenum CK KP(b)B, jaki adbyŭsia 2-5 lipienia. Z hetaha paviedamleńnia možna było daviedacca, u pryvatnaści, što na miesca H.Matsona, jaki zamianiŭ byŭ Ryhora Rapaporta i na jakoha "Encyklapedyja historyi Biełarusi" paškadavała asobnaha artykułu, pastavili słaŭnaha Leanida Zakoŭskaha (jon ža Hienrych Štubis, jakomu partyja i pravadyr nieŭzabavie daručać novuju "spravu" - "Biełaruskaha nacyjanalnaha centru" na čale z Łuckievičam). U tym ža numary možna ŭbačyć zdymak z budoŭli Domu ŭradu i materyjały da 75-hodździa z dnia naradžeńnia Klary Cetkin, ale ničoha niama da jubileju Kupały.
U "Maładniaku" (№4-8) možna pračytać pra Iłaraha Barašku, Vasila Kavala, pra apovieść "Marsel" Makara Paśladoviča, krytyka-bijahrafičny narys tvorčaha šlachu Paŭluka Trusa, danosy na Antona Adamoviča, Julija Taŭbina, Źmitraka Astapienku, ale ničoha - pra Kupału. Jak kažuć biełarusy, kab choć adzin sabaka brachnuŭ…
U tym ža hodzie da 11 vieraśnia vyjšła tolki dva numary "Połymia revalucyi", i ŭ abodvuch hałoŭny krytyk - Aleś Kučar. I znoŭ - ničoha pra Kupału. Sprečki vialisia vakoł Uładzimiera Chadyki. Izidor Płaščynski baraniŭ jaho ("Nielha skazać, što Chadyka da kanca astaŭsia ŭ pałonie nacyjanalnaj abmiežavanaści"), Aleś Kučar chvaliŭ i napadaŭ: Chadyka - adzin z samych vydatnych pradstaŭnikoŭ biełaruskaje liryčnaje paezii, ale ahnostyk, idealist, jakomu ŭłaścivy nacyjanalistyčnyja elementy. (Adznačym, što Kupała, jaki redka vyjaŭlaŭ svaje emocyi, lubiŭ Chadyku: "Moj miły, moj dobry Vałodzia!" Bolš nichto nie ŭdastoiŭsia takoha honaru.)
Adchłańniem dla Paety byŭ časopis "Biełaruś kałhasnaja", jakoha Łuckievič, mahčyma, i nia bačyŭ. Tam Paetu drukavali. Redakcyja hetaha časopisu ŭ №6-7 nadrukavała vinšavańnie jamu. I ŭ hetym časopisie byŭ nadrukavany samy znakamity artykuł da jubileju Paety…
Zrešty, ja abiacaŭ redaktaru Michasiu Skobłu napisać dla "Dziejasłova" hruntoŭnuju pracu, datyčnuju jubilejaŭ Kupały 1930-ha (25-hodździe tvorčaj dziejnaści) i 1932 h. Tut abmiažujusia tolki infarmacyjaj: balšaviki nie chacieli, kab śviatkavałasia 50-hodździe Paety.
Słova ab praroku
U Łuckieviča było šmat kłopataŭ: i Biełaruski muzej, i Navukovaje tavarystva, i vydańnie "Biełaruskaha zvonu", i - nie ŭ apošniuju čarhu - syny: jak jamu, udaŭcu, nakarmić, apranuć, navučyć Jurku i Lavona na mizerny zarobak dyrektara muzeju i ścipłyja hanarary? Ale jamu nie mahła nia kinucca ŭ vočy zmova maŭčańnia savieckaha druku vakoł asoby Kupały. I jon pačynaje…
Dla časopisu "Novaja Varta" jon apracoŭvaje tekst svajoj lekcyi "Krytyčnyja mamenty ŭ žyćci Kupały i Kołasa - pavodle ich tvoraŭ", čytanaj u lutym abo sakaviku 1932 h. u BNT, a 30 lipienia 1932 h. drukuje na ŭsioj pieršaj i častcy druhoj pałos "Biełaruskaha zvonu" artykuł "Jan Łucevič - Janka Kupała (1882 - 25.VI.1932)" z partretam jubilara.
"Biełaruski zvon" byŭ dvuchtydniovym vydańniem. Adnak u žniŭni 1932 h. jon vychodziŭ čaściej, i z numaru ŭ numar (11, 19 i 27 žniŭnia, a taksama 13 vieraśnia) u im drukavaŭsia tekst taje lekcyi, što była pračytana ŭ Vilni, Ryzie i Dźvinsku. I mieŭ hety tekst znakamity dy nieśmiarotny zahałovak - "Janka Kupała jak prarok Adražeńnia". Nie paźniej jak 23 vieraśnia 1932 h. tekst lekcyi za hrošy aŭtara byŭ vydadzieny asobnaju brašuraju, bo abviestka pra jaje vychad źjaviłasia ŭ "Biełaruskim zvonie" 24 vieraśnia.
Balšaviki adstupili i nakrucili
U 8-m tomie Poŭnaha zboru tvoraŭ Kupały nadrukavany list Paety ŭ redakcyju "Savieckaje Biełarusi", u jakim jon "pratestavaŭ" "suproć jubilejnaha farsu" ŭ Zachodniaj Biełarusi i vykazvaŭ niezdavolenaść materyjałami, źmieščanymi ŭ "zachodniebiełaruskim fašystoŭskim druku". Kamentatar hetaha lista adnios da takich materyjałaŭ artykuły ks.Adama Stankieviča 1925 i 1930 h. i nie zaŭvažyŭ artykułaŭ dy brašury A.Łuckieviča. A balšaviki - zaŭvažyli. Zaŭvažyli jany i toje, pra što "Biełaruski zvon" paviedamiŭ 30 lipienia: "…my nie arhanizavali hramadzkaha abchodu z pryčyny taho, što ŭletku ź Vilni ŭsia školnaja moładź raźjechałasia, a ŭčaście jaje ŭ takim abchodzie asabliva pažadana. Napaminajem, što na vosień prypadaje druhi taki ž samy jubilej - piacidziesiacilećcie naradzin Jakuba Kołasa (22 kastryčnika pa staromu stylu), i ličym nieabchodnym uładžańnie tady šyrokaje hramadzkaje ŭračystaści ŭ čeść abodvuch karyfejaŭ biełaruskaje paezii".
Uziaŭšy heta pad uvahu, balšaviki adstupili, ale zapatrabavali ad jubilaraŭ, kab jany asudzili zachodniebiełaruskich "nacyjanał-fašystaŭ".
50-ja ŭhodki Kupały byli adznačany 10 vieraśnia. U hety dzień "Savieckaja Biełaruś", kab niejkim čynam apraŭdać takoje zapoźnienaje śviatkavańnie, "papraviła" metryčnyja danyja Pieśniara i napisała ŭ "šapcy": "Siońnia spoŭniłasia piacidziesiacihodździe z dniu naradžeńnia narodnaha paeta Savieckaj Biełarusi Janki Kupały". I dadała: "Słova vialikaha mastaka budzie i pavinna i nadalej mahutna hučać na karyść sacyjalistyčnaha budaŭnictva".
U toj ža dzień u Žydoŭskim teatry adbyłasia jubilejnaja viečaryna. Dakład, ź jakim vystupiŭ A.Kučar, pačynaŭsia sa słoŭ: "Nacyjanał-zdradniki biełaruskaha narodu, šavinistyja, u kupie z nacyjanał-fašystami, Łuckievičy znoŭ i znoŭ pačynajuć zajmacca i stavić prablemy tvorčaści Janki Kupały. (…) Zdradnik i prysłužnik polskaj defenzivy A.Łuckievič nazyvaje Janku Kupału "prarokam biełaruskaha adradžeńnia" ("Biełaruski zvon"), jon imkniecca davieści, što tvorčaść Janki Kupały - heta hołas biełaruskaha nacyjanalizmu".
Pracujučy nad temaju "Łuckievičy i Kupała", ja źviarnuŭ uvahu na infarmacyju ŭ encyklapedyčnym daviedniku "Janka Kupała" pra toje, što tady ž - u vieraśni 1932 h. - "CK KPZB nielehalna vydaŭ u Vilni zb "Piacidziesiacihodździe narodnaha paeta Janki Kupały". Infarmacyja była paŭtorana ŭ apošniaj knižcy Poŭnaha zboru tvoraŭ Janki Kupały (s.208).
Užo niamała viedajučy pra śviatkavańnie 50-ch uhodkaŭ Paety, ja vielmi zasumniavaŭsia ŭ vierahodnaści hetaje infarmacyi, choć pad joju i stajaŭ podpis Janki Sałamieviča. Ja byŭ upeŭnieny, što heta zvyčajny balšavicki "adkaz Čemberlenu", sfabrykavany ŭ Miensku, dzie pracavała Zamiežnaja častka Centralnaj redakcyi KPZB (u budynku nasuproć Pałacu školnikaŭ pa vuł.Kirava). Ale spačatku treba było ŭbačyć toj zbornik.
U katalohu biełaruskaha adździełu Nacyjanalnaje biblijateki majecca kartka na hetuju knižku, dy voś biada: niama ani numaru, ani šyfru. Miłyja biblijatekarki papytalisia, ci zirnuŭ ja na advarotny bok taje kartki. Ja zirnuŭ: ni numaru, ni šyfru. "Značyć, knižki ŭ biblijatecy niama", - reziumavali biblijatekarki. Voś tabie i maješ! Mianie suciešyŭ Vital Skałaban: "Schadzi ŭ kupałaŭski muzej".
…Z Maryjaj Kandrataŭnaj Čabatarevič, zachavalnicaj fondaŭ Litaraturnaha muzeju Janki Kupały, my ledź nie na śviatło razhladali brašurku i nidzie nie znajšli hryfu CK KPZB, choć knižačka pavodle svajho źmiestu balšavickaja. Jana ŭtrymlivaje ananimnuju pradmovu, u jakoj aŭtar łaje "Zvany" i "Krynicy", jakija "vykarystali piacidziesiacihodździe ad dnia naradžeńnia Janki Kupały i ŭźniali "iubilejnaje zavyvańnie". Potym idzie infarmacyja, u jakoj čamuści paviedamlajecca, što jubilejnaja viečaryna Pieśniara adbyłasia ŭ teatry "Kultura" (ci byŭ taki?), za joj - toj samy list Paety z "pratestam", jahonaja pramova na jubilejnaj viečarynie, uryvak z pramovy na viečarynie vice-prezydenta Akademii Dombala, a taksama vieršy "A ŭ Viśle płavie tapielec…", "Nastanie takaja časina" i "Sychodziš, vioska, ź jasnaj javy…".
Brašurka nie zachodniebiełaruskaja, bo materyjały beeseseraŭskija. I nie padpolnaja, bo ŭ joj majecca partret Janki Kupały. A treba viedać, što cynkahrafija ŭ toj čas miełasia nia ŭ kožnaj drukarni. Kuplać ža darahi i niemaleńki elektrahraviravalny aparat dla padpolnaj drukarni było b i doraha, i ryzykoŭna.
Brašura pomśliva-pravakacyjnaja, bo na joj paznačana: "Vilnia, 1932. Drukarnia Ja.Levina. Niamieckaja vuł., 22". A mienavita z hetaj drukarni vychodziŭ u śviet "Biełaruski zvon" z artykułami Łuckieviča. Vypuścić takuju brašuru siabar biełaruskaje kultury Levin nia moh, ale, kali b polskaja ŭłada pavieryła lehiendzie, drukaru i drukarni było b kiepska.
…Ciapier, kali my ź Ja.Sałamievičam dobra paśmiajalisia, kali ja ŭbačyŭ toj "nielehalny zbornik" na svaje vočy i navat sioje-toje ź jaho zakanspektavaŭ, nastaŭ čas tyja radočki ŭ letapisie žyćcia i tvorčaści Janki Kupały zapisać hetak: u adkaz na brašuru A.Łuckieviča "Janka Kupała jak prarok Adradžeńnia: Publičnaja lekcyja, čytanaja ŭ Vilni, Ryzie i Dźvinsku" i namier zachodniebiełaruskaj hramadzkaści šyroka adznačyć jubilej Pieśniara KPZB nadrukavała ŭ Miensku brašuru "Piacidziesiacihodździe narodnaha paeta Janki Kupały".
Darečy, jany - Łuckievičava i balšavickaja brašury - lažać u ekspazycyi muzeju pobač.
