Našy prodki, jak i my ciapier, kožny dzień vyrašali šmat bytavych pytańniaŭ — dzie zarabić, što źjeści, jak vyžyć. Na žal, nie ŭsio ŭ žyćci zaležyć ad samoha čałavieka, jaho pracavitaści i talentu. Navat dla nas, ludziej, što žyvuć u viek štučnaha intelektu i hiennaj inžynieryi, vialikim vyklikam stała epidemija COVID i hłabalnaja źmiena klimatu.
Klimatyčnyja anamalii i roznyja epidemii prachodziać praz usiu historyi čałaviectva. U zachodniaj histaryjahrafičnaj tradycyi takija daŭno stali temami daśledavańniaŭ. Dla biełaruskich historykaŭ heta pakul što novy kirunak.
Pra što kniha
Prafiesar Siarhiej Tokć i viadomy krajaznaviec Andrej Vaškievič prapanujuć nam zachaplalnaje padarožža ŭ śviet biełaruskaha sielanina siaredziny XIX stahodździa, a mienavita ŭ 1840-1850-ja hady — dvaccacihodździe pierad admienaj pryhonnaha prava, pieryjadu, na jaki, darečy, prypadaje staleńnie budučych udzielnikaŭ paŭstańnia Kastusia Kalinoŭskaha. Tym bolš cikavym zjaŭlajecca toj fakt, što aŭtary raspaviadajuć pra Haradzienščynu, na terytoryi jakoj u 1838 hodzie naradziŭsia Kastuś. Tak što, epidemii i klimatyčnyja anamalii, apisanyja ŭ knizie, niepasrednym čynam zakranuli i jaho.
Kniha pryciahaje ŭvahu ŭžo samoj nazvaj — «Choład, hoład i zaraza: klimatyčnyja anamalii, epidemii i socyum u Biełarusi ŭ 40—50-ja hady XIX stahodździa». Jana kaštoŭnaja pierad usim tym, što napisanaja na materyjałach, jakija zachoŭvajucca ŭ Nacyjanalnym histaryčnym archivie ŭ Hrodna. Heta dazvoliła aŭtaram istotna detalizavać karcinu, a časam stvaryć abrazki mikrahistoryi.
Kniha składajecca ź dźviuch častak. U pieršaj aŭtary šukajuć adkaz na pytańnie, što pasłužyła pryčynaj značnaha skaračeńnia nasielnictva i ci mahčyma było niejkim čynam źmienšyć straty. U druhoj zroblena sproba namalavać karcinu stanu biełaruskaha hramadstva pad pryhonam.
Raźličanaja chutčej na śpiecyjalista, čym na masavaha čytača, daśledavańnie bahataje raznastajnymi tablicami i ličbami. Ale ŭ toj ža čas mienavita hetym jano i kaštoŭnaje. Bo nichto da aŭtaraŭ jašče nie analizavaŭ takuju istotnuju kolkaść statystyčnych źviestak, za jakimi chavajucca losy ludziej.
Demahrafičny kryzis, akazvajecca, zjava nie tolki sučasnaj Biełarusi. Ale pryčyny jaho ŭ minułym byli zusim nie ŭ tym, što žančyny mienš naradžali. Ludziej zabirali epidemii. Tak, u samy ciažki 1855 hod na sto narodžanych u Hrodzienskaj hubierni prypadała 218 pamierłych na vioscy i 315 (!) u haradach. A za dziesiać hadoŭ (1851-1861 hady) hubiernia straciła kožnaha vośmaha svajho žychara. Pry hetym najbolš istotnyja straty byli siarod jaŭrejaŭ — bolš čym kožny čaćviorty, i pamieščyckich sialan, dzie pamior kožny čaćviorty. I pryčyna zusim nie ŭ vajnie…
Nadvorje
Aŭtary nazyvajuć asnoŭnych vorahaŭ nasielnictva — anamalii nadvorja, jakija pryvodzili da nieŭradžajaŭ. Sabranyja źviestki śviedčać ab tym, što zaŭsiody na nastupny hod paśla mocnaha nieŭradžaju naziraŭsia rost śmiarotnaści i źnižeńnie kolkaści naradžalnaści pa hubierni.
Ale nie zaŭsiody žyćcio zaležała ad uradžaju. U 1848 hodzie, jak pišuć aŭtary, uradžaj atrymaŭsia najlepšy za ŭvieś pieryjad z 1843 pa 1869 hady. Ale śmiarotnaść u toj hod akazałasia vielmi vysokaj. Epidemija chalery zabrała žyćci kožnaha dziasiataha.
Miarkujem, što šmat kaho zacikavić infarmacyja pra klimatyčnyja anamalii, jakuju karpatliva sabrali aŭtary ŭ adzin z parahrafaŭ. Tut vam i viesnavaja suša i daždžy na praciahu ŭsiaho leta ŭ 1844 hodzie (jaki staŭ rekardsmienam na kolkaści dzion z apadkami — 231), i mocnyja marazy pry małoj kolkaści śniehu ŭ 1848 hodzie, i śnieh z chaładami ŭ mai 1852 hoda, małaśniežnaja zima i chałodnaja viasna 1852 hoda, biaskoncyja chałodnyja daždžy letam 1853 hoda.
Aŭtary padrabiazna raspaviadajuć i pra nadvorje ŭ 1861 hodzie — hodzie admieny pryhonu. Pa źviestkach, jon byŭ amal biez daždžoŭ z rańniaj, ale chałodnaj viasnoj, letniaj śpiokaj i zasuchaj. Daždžy pajšli tolki padčas zboru ŭradžaju.
I što samaje cikavaje — pra nadvorje ŭ čas paŭstańnia. Miarkujem, takija źviestki byli b karysnymi pry vizualizacyi padziej, dapamahli b stvaralnikam kinafilmaŭ ci karcin dadać bolš detalaŭ. Historyja z hetymi źviestkami atrymlivaje bolš koleraŭ, stanovicca bolš blizkaj i zrazumiełaj. Chočacie daviedacca bolš — šukajcie knihu ŭ kniharniach.
Chvaroby
Kniha budzie cikavaja i tym, chto cikavicca historyjaj miedycyny. Razam z aŭtarami my traplajem u časovyja łazarety, stvoranyja ŭładami va ŭsich haradach i mnohich miastečkach Hrodzienskaj hubierni ŭ 1848 hodzie dla baraćby z chaleraj, daviedvajemsia pra ekśpierymienty daktaroŭ u lačeńni chvaroby. A adzin doktar u toj čas prypadaŭ na 20 tysiač nasielnictva.
Akramia chalery, žyćci zabirali tyf, lichamanka, kryvavy panos, vospa, hryp. Časam epidemičny charaktar nabyvali kaŭtun i załatucha. U 1854—1855 hadach u Hrodzienskaj hubiernii na chaleru, tyf i inšyja zaraznyja chvaroby pierachvareŭ kožny piaty z vaśmi žycharoŭ, ci 500 tysiač čałaviek.
Socyum
Siarod hierojaŭ knihi i čynoŭniki. Voś jany zajmajucca vydačaj pazyk sialanam z chlebnych mahazinaŭ (składoŭ zbožža na vypadak nieŭradžaju ci stychijnaha biedstva), jakija časam akazvajucca pustymi, hrašovymi pazykami, zakupam zbožža ŭ inšych hubierniach, zasiadajuć u kamisijach narodnaha charčavańnia, ustanaŭlivajuć «stražajšy kantrol nad darahaviznaju», sprabujuć zabaraniać vyvaz zbožža za miažu, chavajuć źviestki pra kolkaść chvorych i pamierłych.
Aŭtary źviartajuć uvahu na toj fakt, što, niahledziačy na nieŭradžai, čynoŭniki vyznačali kvoty zbožža i bulby na vyrab harełki. Tak, u nieŭradžajny 1854 hod takoj kvoty chapiła b na toje, kab prakarmić 170 tysiač čałaviek. Niahledziačy na hoład i vysokija ceny na harełku (u Hrodnie ŭ 1853 hodzie paŭlitra harełki kaštavali jak dva kiłahramy miasa), nasielnictva praciahvała pić.
Druhaja častka knihi pryśviečana razhladu stanovišča sialan. Siarod inšaha, naprykład, aŭtary šukajuć adkaz na pytańnie, ci mieli pamieščyki prava «pieršaj nočy», kanflikty pamiž sialanami i panami.
Biezumoŭnaj «razynkaj» knihi zjaŭlajecca parahraf, u jakim na padstavie archiŭnaj spravy razhladajucca niuansy ŭzajemaadnosin pana i jaho paddanych.
Centram padziei zjaŭlajecca majontak pamieščyka Franca Volbieka ŭ Słonimskim paviecie. Aŭtary śćviardžajuć, što Volbiek stvaryŭ svojeasablivuju sacyjalna aryjentavanuju pryhonnuju haspadarku z harantyjaj dapamohi dla sialan.
Jon uvachodziŭ u skład svojeasablivaha intelektualnaha hurtka, jaki tady skłaŭsia ŭ Słonimie. Mienavita z takich hurtkoŭ farmavalisia struktury paŭstanckich arhanizacyj (pra ŭdzieł u paŭstańni samoha Volbieka nieviadoma).
Adnak sialanie takoj apiekaj svajho pamieščyka byli niezadavolenyja. Aŭtary sprabujuć razabracca, u čym pryčyna takoha staŭleńnia.
Łahičnym zaviaršeńniem knihi stanovicca raździeł, u jakim na padstavie archiŭnych dakumientaŭ pakazany rost sialanskaha supracivu, nabyćcio im palityčnaj afarboŭki, katalizataram jakoha byli hoład i epidemii z adnaho boku, i niazdolnaść pamieščykaŭ i čynoŭnikaŭ pry najaŭnaj sistemie znajści efiektyŭnyja kroki, kab supraćstajać vyklikam.
Čytaješ knihu i pierad vačyma paŭstajuć vobrazy biełaruskaj vioski i sielanina. Ź im razam ty sieješ žyta, sadziš bulbu, z nadziejaj paziraješ na nieba, złuješsia, płačaš ad adčaju i biaśsilla, prachodziš uzdoŭž mohiłak i bačyš mnostva śviežych mahił ludziej, pamierłych ad hoładu i epidemij, i bolš razumieješ, što ruchała ludźmi ŭ tyja časy.
Čytajcie jašče:
Vydaviectva «Viasna» vydała pa-biełarusku litoŭskaha piśmieńnika
Novy sajt Kamunikat.org: jašče bolš knih i mahčymaściaŭ
Vyjšła kniha «Kruhłaja Square» Vała Klementa — iraničny žyćciapis čałavieka i impieryi
