Čamu ŭ biełaruskim palityčnym supraćstajańni abodva jaho baki nazyvajuć svaich praciŭnikaŭ fašystami? U čym karani źvierstvaŭ, jakija rabilisia pry padaŭleńni pratestaŭ u Biełarusi? Čamu Hitler niepadobny na Napaleona?
Na hetyja i inšyja pytańni Radyjo Svaboda adkazała piśmieńnica, laŭreatka Nobeleŭskaj premii pa litaratury Śviatłana Aleksijevič.
— U biełaruskim palityčnym kryzisie minułaha hodu abodva baki kanfliktu nazyvali svaich praciŭnikaŭ «fašystami». Čamu nie «stalinistami», nie «čekistami», nie jak-niebudź inakš?
— U nas fašyzm źjaŭlajecca mierkaj zła, tamu što ŭ nas da hetaha času nia ŭzvažanaje, nie adrefleksavanaje minułaje.
U Maskvie ŭžo źbirajuć hrošy na pomnik Stalinu, maskoŭskaja prakuratury pryznała niezakonnym znos pomnika Dziaržynskamu. Minułaje viarnułasia… Bajalisia pahladzieć na jaho i jano viarnułasia.
A što my viedajem pra HUŁAH? Byŭ uśplosk cikavaści, była adkryta fortka ŭ časy Harbačova, rańniaha Jelcyna, kali ŭźnik «Memaryjał», kali miljony ludziej patrabavali spravy svaich svajakoŭ, jakija zahinuli ŭ lahierach.
A potym pryjšoŭ novy čas. Učora jašče nielha było ŭjavić sabie takoje rašeńnie, a siońnia znos pomnika Dziaržynskamu ličycca niezakonnym.
Siońnia Vialikaja Ajčynnaja vajna słužyć prykryćciom restaŭracyi.
Ja maju prava havaryć pra vajnu i pra pieramohu. Moj ukrainski dzied zahinuŭ na vajnie, dvoje biełaruskich bratoŭ majho baćki źnikli biaź viestak, svajakoŭ u Pietrykaŭskim rajonie spalili ź dziećmi, kali źniščali ich viosku. Ja viedaju, jakaja cana našaj pieramohi. Ale nielha, kab jana była prykryćciom raspačataj restaŭracyi. Hetaha my nie pavinnyja dapuścić.
Dumaju, što zaraz svaje knihi pra Druhuju suśvietnuju vajnu ja b nie zmahła napisać, ludzi b bajalisia havaryć.
Jany i tady, kali ja prychodziła da ich, bajalisia. Ale tady ŭsia hramadzkaja atmasfera pracavała na praŭdu. Na heta pracavali i słovy i spravy Harbačova, i stotysiačnyja mitynhi.
A siońnia ŭ ludziej i strach, i rasčaravańnie.
I ŭsio, što ŭ nas zastałosia — heta kryčać adzin adnamu «fašysty». Tamu što pra inšaje zło my majem dastatkova pryvidnaje ŭjaŭleńnie. A pa-sapraŭdnamu heta jašče nie historyja, heta haračaja hałavieška.
— U minułym hodzie Biełaruś sutyknułasia ź niabačanaj žorstkaściu, ja maju na ŭvazie i katavańni, i vykarystańnie specsrodkaŭ suprać pratestoŭcaŭ. Stalinski i nacyscki teror mieli mahutnuju idealahičnuju matyvacyju — byli idei, jakija prymušali ludziej zabivać i pamirać. A što ŭ sučasnaj Biełarusi lehitymizuje źvierstva? Heta relikt stračanaj vialikaj idealohii i viery, heta pakuty stanaŭleńnia nacyi, heta viera ŭ abahoŭlenaha pravadyra?
— Da abahaŭleńnia pravadyra my možam stavicca tolki ź ironijaj, sučasny čałaviek nie pakłaniajecca idałam. Jaho tolki instynkt samazachavańnia moža prymusić pryniać uklenčanuju pozu. A ŭ dušy ŭ jaho hetaha niama.
Ja dumała pra karani hetaj žorstkaści. My bačyli, jak maładyja ludzi vychodzili ŭ šortach u łancužki salidarnaści na Maršach, i byli bačnyja ślady ich źbićcia. Ich cieły byli sucelnaj ranaj.
Ujavić sabie, što ludzi, jakija ich źbivali — heta źviary, było b paviarchoŭna, nieprafesijna dla intelektuała.
Vytoki ŭ tym, što hetych ludziej vielmi hruntoŭna bijalahična apracoŭvali.
Pahladzicie, jakija knihi pradajucca ŭ našych kniharniach. Hetyja knihi prymušajuć pradavać, prymušajuć kuplać, i nie tolki tych, chto ŭ bałakłavach bjuć ludziej.
Heta knihi Ivana Turłaja «Urok baćki narodaŭ Stalina i baćki Łukašenki», «Nacyscki putč 2020 hoda Biełarusi», «Stalin — symbal Biełarusi».
Heta nie addadziena na vodkup aficeram milicyi.
Mnie zdajecca, što adbyłosia śvietapohladnaje sutyknieńnie. Sprava nia tolki ŭ adzinaasobnaj uładzie, jakaja chvaluje adnaho čałavieka. Sprava ŭ tym, što da kanca nie pieražyty mnohija sacyjalistyčnyja iluzii, abłudy, a moža i nadziei.
Kali ja pisała knihu «Čas second hand», ja bačyła, kolki zastałosia ludziej, jakija źviazvali svaje nadziei z sacyjalizmam, jakija nie prymali kapitalizm.
Nivodzin čałaviek mnie nie kazaŭ, što jon vychodziŭ na demanstracyi ŭ 90-ja hady dziela kapitalizmu. Usie žadali pryhožaha sacyjalizmu, sacyjalizmu z čałaviečym tvaram.
I toje, što zaraz kažuć biełaruskija aficery pa idealahičnaj pracy — heta padaje na dobruju hlebu, niešta padobnaje ludzi čuli doma, u škole, my ŭsio jašče z sacyjalizmu…
Mnie raspaviadaŭ adzin kursant našaj suvoraŭskaj vučelni, što jamu na zaliku zadali pytańnie — Ty hatovy achviaravać svaimi blizkimi dziela dziaržavy, dziela prezydenta? Chłopčyk adkazaŭ — nie. Jamu zalik nie pastavili.
Heta pačałosia z adnaŭleńnia «linii Stalina», nad jakim my paśmiejvalisia. Ale heta byŭ pieršy zvanočak taho, što z nami zaraz zdaryłasia. Dla nas žnivień 2020 staŭ niečakanaściu, a Łukašenka da jaho daŭno rychtavaŭsia.
A my dumali, što demakratyja niezvarotnaja. Ale apynułasia, što kamunizm nie pamior, što jon jašče zdolny dać nam surjozny adpor. I heta adbyvajecca na našych vačach.
Uražvaje, jak chutka pačynaje pracavać stalinskaja mašyna. Iznoŭ danosy, stukačy, načnyja aryšty. Apazycyjnyja žurnalisty, jakich taksama dziasiatkami sadžajuć, pišuć pra vytančanyja katavańni.
I hetaja stalinskaja mašyna pracuje hetak ža zaciata ŭ pravincyi, dzie ludzi viedajuć adzin adnaho.
— U lutym hetaha hoda ŭ Birmie adbyŭsia vajskovy pieravarot. Tam da hetaha času praciahvajucca pratesty. I tam ułady prosta stralajuć — lik zabitych užo nabližajecca da tysiačy. U Biełarusi pratesty praciahvalisia amal paŭhoda, u ich udzielničali sotni tysiač čałaviek. Ale pry hetym kolkaść zabitych — da dziasiatka. Čamu? Heta taki raźlik — my lepiej budziem katavać, čym zabivać?
— Mnie ciažka adkazać, ja mała viedaju historyju Birmy. Tam kiruje vajskovaja dyktatura, chunta. Ja rada, što ŭ našaj krainie hetaha pakul nie adbyłosia. Napeŭna tamu, što my žyviom u centry Eŭropy.
Ale pačytajcie, što piša «Sovietskaja Biełoruśsija», što kažuć pa biełaruskim telebačańni. Adzin z aŭtaraŭ «Sovietskoj Biełoruśsii» napisaŭ: «Dy ja b takich, jak Aleksijevič, jak Bacharevič, jak Marcinovič, viešaŭ by na słupach».
Heta ŭžo vymaŭlajecca ŭsłych.
— U Puškina ŭ «Jaŭhienii Aniehinie» Taćciana ŭ kabinecie Jaŭhienija bačyć biust Napaleona. Čas dziejańnia ramanu — 1819-1825 hady, z vajny prajšoŭ jaki dziasiatak hadoŭ. Ale biust Napaleona nie ŭsprymaŭsia, jak niešta šakujučaje, bluźnierskaje. Ale niemahčyma ŭjavić sabie na stale ŭ naščadka Aniehina biust Hitlera choć praz 10, choć praz 70 hadoŭ paśla vajny. A čamu? Abodva žorstkija zavajoŭniki, abodvuch raźbili, abodva — viaršycieli losu śvietu.
— Napaleon byŭ kumiram dla pałovy śvietu. I pry Napaleonie nie było Hałakostu. Naša kultura budujecca na hvałcie. Sam pa sabie hvałt ludziej nie pužaje, kali jaho apraŭdvaje vysokaja meta. U revalucyi była pryhožaja, jak tady zdavałasia, meta. My i siońnia za heta raspłačvajemsia, raspłačvajemsia za svaich dziadoŭ i pradziedaŭ. Heta zastałosia vyrašać nam.
Mnie kaliści stary sielanin raspavioŭ anekdot. Kali pryjšli ŭ viosku čyrvonaarmiejcy, jany zahnali koniej u carkvu i zrabili ź jaje stajniu. Dyjakan biažyć da baciuški: Baciuška, koni ŭ carkvie močacca. A baciuška jamu adkazaŭ: Heta jašče ničoha, samaje strašnaje pačniecca, kali ŭ tych, chto pastaviŭ tudy hetych koniej, dzieci vyrastuć.
— Spradviečnaje biełaruskaje — aby vajny nie było. Ale ad starych ludziej u biełaruskich vioskach mnie davodziłasia čuć tłumačeńnie roznych novych sacyjalnych i hramadzkich navacyjaŭ, jakija im byli niezrazumiełyja i šmat u čym čužyja — daŭno vialikaj vajny nie było.
Biełarusam nie ŭłaścivy nastroj, blizki častcy rasiejskaha hramadztva — Možam paŭtaryć. Ale ŭ hetym — daŭno vialikaj vajny nie było — adčuvańnie, što vialikaja vajna rasstavić usio pa svaich miescach, ustaluje sapraŭdnyja kaštoŭnaści. A ŭ vas niama takoha adčuvańnia?
— Ja paŭtaru — naša kultura — heta kultura hvałtu. Jana hłyboka ŭplecienaja ŭ historyju. Inakš my b nia čuli pa televizary relacyi ab novym tanku, ab novym samalocie, ab novym krejsery.
I tamu maleńki čałaviek moža tolki adnym abaranicca — aby nie było vajny. Ja naradziłasia va Ŭkrainie i vyrasła ŭ biełaruskaj vioscy i ŭvieś čas heta čuła. Pra vialikuju vajnu kažuć chutčej ciapier. Śviet apynuŭsia na takim paŭsiudnym hradusie nianaviści, što raniej takija prablemy vyrašalisia tolki vialikaj vajnoj. I ŭsio paśla jaje pačynałasia nanova.
— Voś jak raz nakont ciapierašniaj sytuacyi. Niadaŭniaje abvastreńnie vajskova-palityčnaj sytuacyi na Danbasie i na miažy Ukrainy i Rasiei stvarała ŭ mnohich adčuvańnie, što vialikaja vajna — na parozie. Na hety raz sytuacyja razradziłasia, havorycca, što ŭsurjoz nichto vajavać i nie źbiraŭsia. Ale Pieršaj suśvietnaj vajnie taksama papiaredničaŭ kaskad vostrych mižnarodnych palityčnych kryzisaŭ, jakija ŭdałosia vyrašyć. A ŭletku 1914 — nie ŭdałosia. Vam nie zdajecca, što tak budzie i zaraz?
— Ja dumaju, što ŭ ciapierašniaj sytuacyi čałaviečuju pryrodu, naturu, strymlivaje tolki sučasnaja zbroja — nie kultura, nie filazofija. Pry dapamozie jaje my možam zrabić ź planety Ziamla planetu Mars. I heta razumiejuć navat idyjoty.
— Vy žyviacie ŭ Niamieččynie, byvali i žyli ŭ joj i raniej, vy ŭžo pačali kazać pra staŭleńnie niemcaŭ da Druhoj suśvietnaj vajny? Ci nia robicca ich staŭleńnie da hetaj vajny takim ža, jak i da nieźličonych vojnaŭ minułaha — taksama vielmi žorstkich i kryvavych?
— Druhaja suśvietnaja vajna nie ŭbudoŭvajecca ŭ šerah mnohich papiarednich vojnaŭ z adnoj pryčyny — pa pryčynie Hałakostu.
Kali b nie Hałakost, jana b mahła stać adnoj z mnohich vojnaŭ, u šerahu papiarednich. Ale Hałakost zrabiŭ jaje asablivaj, adroznaj ad usich papiarednich. Čałaviek daviedaŭsia pra siabie toje, pra što jon nie zdahadvaŭsia.
— Vy — pra niemcaŭ?
— Nie, pra ŭsich. Ale my pra heta mała havorym. Tolki dla nas heta nie prablema. A dla ŭsiaho astatniaha śvietu, va ŭsialakim vypadku dla Eŭropy — prablema: jak čałaviek moža zrabić takoje.
— Niadaŭna Vy skazali, što dumajecie pra knihu pra biełaruskuju revalucyju. Ci jość u Vas klučavaja ideja knihi, chacia b pytańnie, na jakoje vy šukajecie ŭ joj adkaz?
Usie maje knihi — heta historyja «čyrvonaha čałavieka». Jašče 10 hadoŭ tamu, kali ja napisała «Čas second hand» — zaklučnuju knihu svajho cyklu, mnie zdavałasia, što maja encyklapedyja «čyrvonaha čałavieka» zavieršanaja, što nastupajuć inšyja časy i «čyrvony čałaviek» budzie inšym.
Ciapier mnie tak nie zdajecca. Paśla taho, što ja bačyła i pieražyła ŭ Biełarusi, ja nie mahu skazać, što my raźvitalisia z kamunizmam, što «čyrvony čałaviek» źmianiŭsia. Kamunistyčnaja ideja jašče žyvaja. Ja praciahvaju dapisvać svaju mastackuju encyklapedyju.
