135 hadoŭ tamu, 23 krasavika 1886 hoda, naradziŭsia kłasik biełaruskaj litaratury Źmitrok Biadula. TUT.BY raskazvaje, kolki hrošaj jon atrymlivaŭ u haziecie «Naša Niva», čamu ŭziaŭ šlub tolki praz 10 hadoŭ paśla znajomstva z žonkaj i jak pamior u dalokim Kazachstanie.
Hety materyjał z prajekta «Aŭtary», pryśviečanaha jubilejam biełaruskich litarataraŭ. TUT.BYrobić jaho razam z A1 ŭ ramkach inicyjatyvy #LitaraturA1.
«My tracili kišennyja hrošy na sałodkaje, a jon na knihi»
Sapraŭdnaje imia Źmitraka Biaduli — Samuił Płaŭnik. Jon naradziŭsia ŭ vioscy Pasadziec, što ŭ sučasnym Łahojskim rajonie. Jaho dziadula byŭ kavalom, što rabiŭ posud ź miedzi i łatuni, baćka — arandataram i drobnym handlarom, paźniej akanomam u kupca-lesapramysłoŭca.
Adukacyju Samuił atrymaŭ u pačatkovaj jaŭrejskaj škole (chiedery). Potym baćki adpravili jaho ŭ duchoŭnuju sieminaryju (ješybot), ale Biadulu adtul vyhnali. «Tvory Puškina, Lermantava, Hohala i Niakrasava vycieśnili biessensoŭny tałmud ź jaho miortvaj fiłasofijaj, ź jaho nudnymi razvahami ab dabry i źle», — pisaŭ potym piśmieńnik.
Baćka spadziavaŭsia, što jaho starejšy syn stanie buchhałtaram, ale toj ciahnuŭsia da knih. Pisać pačaŭ u 12 hadoŭ.
— My tracili kišennyja hrošy na sałodkaje, a jon na knihi, — zhadvała siastra Biaduli.
Paśla ješybota Biadula pracavaŭ chatnim nastaŭnikam, potym kantorščykam na lesaraspracoŭkach. Adnačasova pisaŭ vieršy — spačatku na starajaŭrejskaj movie, potym — na ruskaj. Adpraŭlaŭ apošnija ŭ rasijskija časopisy, dzie ich nie drukavali.
Jaho los źmianiła sustreča sa svaim ziemlakom, kraŭcom pa prafiesii, jaki raspaŭsiudžvaŭ biełaruskuju hazietu «Naša Niva». U nastupnym, 1910-m hodzie Biadula apublikavaŭ na jaje staronkach piać karespandencyj i adno apaviadańnie. Pieršaja natatka była padpisana Saša Pł-ik, pad druhoj bačny podpis — Źmitro Biadula, pad astatnimi — Źmitrok Biadula.
Źmitrok Biadula. Fota: wikipedia.org
U 1912 hodzie Źmitraka Biadulu zaprasili ŭ Vilniu na stałuju pracu. Uładzisłava Łucevič, žonka Janki Kupały, raskazvała pra svaje pieršyja ŭražańni ad sustrečy ź im.
— I voś razyšłasia viestka, što Źmitrok Biadula pryjechaŭ. Ja daviedałasia, što jon znachodzicca ŭ biełaruskaj kniharni na vulicy Zavalnaj, 7 — zvyčajnym miescy ŭsich našych sustreč i «latučych» zboraŭ u Vilni. Pryjšoŭšy ŭ kniharniu, ja ŭbačyła maładoha, vielmi saramlivaha chłopca, jakoha akružali maje znajomyja. Jon byŭ apranuty ŭ viaskovuju kurtačku, paviersie — palaryna (nakidka na plečy. — Zaŭv. TUT.BY), a na hałavie — niejki śmiešny kapialuš. Heta nadavała jamu paŭviaskovy, paŭharadski vyhlad.
Spačatku Biadulu ŭziali ŭ vydavieckaje tavarystva, paśla — u hazietu «Naša Niva». Jaje hałoŭnym redaktaram byŭ Janka Kupała, Źmitrok — adkaznym sakratarom.
«Biełaja Ruś uvaskresła i ćviorda stała na hrunt dziaržaŭnaj niezaležnaści»
Źmitrok Biadula. Fota: wikipedia.org
Kolki zarablali budučyja kłasiki biełaruskaj litaratury? Jak padličyŭ historyk Andrej Unučak, zarpłata Kupały składała 40 rubloŭ u miesiac, Biaduli - 30. Ci šmat heta? Jak pisaŭ historyk Zachar Šybieka, u tyja ž časy minski inžynier atrymlivaŭ 70 rubloŭ u miesiac, jaho pamočnik — 50, drobnyja čynoŭniki atrymlivali 25−30 rubloŭ, fielčary — ad 30 da 50. Na dumku historyka, «tolki toj rabočy, chto ŭ 1911−1912 hadach mieŭ nie mienš za 30 rubloŭ štomiesiac, moh zabiaśpiečyć siamju».
Atrymlivajecca, što piśmieńniki ŭsio ž mieli minimalnyja hrošy. Praŭda, treba ŭličvać, što žyćcio ŭ Vilni było daražejšym za minskaje. Tamu davodziłasia ekanomić.
— Redakcyja raźmiaščałasia na Vilenskaj vulicy, 29, na druhim paviersie, u dvuch maleńkich prostych pakojčykach. Tut žyŭ i pracavaŭ Kupała, a niezadoŭha da hetaha pasialiŭsia i Źmitrok Biadula. <…> Kupała i Biadula žyli <…> ścipła. Jany zvyčajna kuplali pa piać kapiejek «abrezkaŭ» u kaŭbasnaj kramie i chleba — heta była ich viačera, — zhadvała Uładzisłava Łucevič. — Zachodziačy paśla pracy da Kupały i Biaduli, ja časam prynosiła z saboj «składčynu» — bułki i buterbrody, kładučy ich na ahulny stoł. Kupała burčeŭ i kazaŭ, što nie hałodny, a Biadula čyrvanieŭ, paŭtarajučy: «Što ty robiš, Stankievičanka?» (Dziavočaje proźvišča Uładzisłavy było Stankievič. — Zaŭv. TUT.BY). Adnak urešcie my ŭsie zhodna siadali viačerać. <…> [Kupała i Biadula] redka kali jeli haračuju stravu — na heta nie chapała hrošaj.
U 1915 hodzie «Naša Niva» spyniła isnavańnie — da Vilni padychodziŭ front (išła Pieršaja suśvietnaja vajna). Kupała źjechaŭ na ŭschod. Biadula spačatku viarnuŭsia na radzimu, a potym, ratujučysia ad jaŭrejskich pahromaŭ, — ź siamjoj u Minsk. Tam jon pracavaŭ u haradskim adździele Biełaruskaha tavarystva dapamohi paciarpiełym ad vajny.
Siamja Biaduli źniała dom na vulicy Tałstoha, u susiednim ź imi pakoi pasialiŭsia małady, užo ciažka chvory Maksim Bahdanovič. Biadula, jaki paliŭ uvieś čas, navat u maroz vychodziŭ z chaty, kab paetu dychałasia lahčej.
— Pryčym kali Biadulu paprasili ŭziać da siabie dadomu na paru tydniaŭ intelihientnaha chłopca («Trochi chvory, ale vieršy piša!»), jamu nie skazali, što ŭ žychara — adkrytaja forma suchotaŭ, taja, pry jakoj kašal z kryvioju, — raskazvaŭ «Kamsamolskaj praŭdzie ŭ Biełarusi» syn Biaduli Jafim Płaŭnik. — Pačalisia štodzionnyja myćcio, uborka, a šumny dom, dzie raniej byvali mastaki, litaratary, artysty, apuścieŭ sa źjaŭleńniem «suchotnika». Pryvodziŭ baćka da Bahdanoviča lekaraŭ, prafiesaraŭ, ale bolš čym receptami i paradami dapamahčy jany ŭžo nie mahli. Naohuł, uspaminali, što Bahdanovič moh być vielmi złosnym i nieakuratnym pad kaniec remisii…
U savieckija časy hety dom źniali z fundamienta i pieranieśli na susiedniuju vulicu Rabkoraŭskuju. Ciapier u jaho ścienach adkryta «Biełaruskaja chatka» — filijał Muzieja historyi biełaruskaj litaratury. Svaju nazvu jana atrymała ad adnajmiennaha aśvietnickaha kłuba, što ŭ tyja hady dziejničaŭ u Minsku. Na jaho pasiadžeńniach prysutničali i Biadula, i Bahdanovič. Mienavita tam apošnim byŭ napisany znakamity vierš «Pahonia».
Napeŭna, jaho stvareńniu spryjała i ahulnaja atmaśfiera ŭ chacie. Biadula prytrymlivaŭsia nacyjanalnych pazicyj. Jon prysutničaŭ na Pieršym usiebiełaruskim źjeździe, vitaŭ Lutaŭskuju revalucyju, ale z rasčaravańniem pastaviŭsia da prychodu balšavikoŭ da ŭłady. «O, vola, ty tolki, jak promień, zirnuła, // O, vola, ty nas abmanuła…» — pisaŭ Biadula ŭ pačatku 1918-ha. Piśmieńnik vitaŭ i abviaščeńnie niezaležnaści BNR.
— Paŭstała k žyćciu i naša ajčyna, naša baćkaŭščyna Biełaruś. Bolš za trysta hod panavała nad joj śmiartelnaja ciša <…>. Ale žyvatvorny duch adviečnaha žyćcia zavitaŭ i nad joju. Biełaja Ruś uvaskresła i ćviorda stała na hrunt dziaržaŭnaj niezaležnaści, — pisaŭ Biadula ŭ adnym z artykułaŭ.
Ale ŭžo ŭ 1920-m u Biełarusi kančatkova ŭstalavałasia savieckaja ŭłada, i Źmitraku daviałosia prystasoŭvacca da novych umoŭ žyćcia.
«Mnie stała škada biezdapamožnaha ŭ takich spravach čałavieka, i ja stała dapamahać jamu»
Źmitrok Biadula sa svajoj žonkaj Maryjaj. 1929 hod. Fota z knihi «Uspaminy pra Źmitraka Biadulu»
Biadulu ščaściła na susiedstva z kłasikami. Akramia Bahdanoviča jon piać hadoŭ (1921−1926) dzialiŭ kvateru ź Jankam Kupałam. Darečy, adnym ź ich adrasoŭ byŭ domik, dzie prachodziŭ I źjezd RSDRP (padčas vajny jon całkam zhareŭ, zaraz niedaloka ad Śvisłačy možna ŭbačyć adnoŭleny budynak).
Biadula byŭ usio jašče niežanaty, i Kupała časam lubiŭ pažartavać na hetu temu, pa-pryjacielsku pakpić ź jaho luboŭnych pryhod. Zrešty, na toj momant Źmitrok užo šmat hadoŭ byŭ znajomy sa svajoj budučaj žonkaj, praŭda, zusim nie pamiataŭ jaje.
Maryja Šyrkies naradziłasia ŭ 1900-m u Hrodna. Kali pačałasia Pieršaja suśvietnaja, siamja pierajechała ŭ Minsk. U 1916-m abodva — Maryja i Źmitrok — pryvieźli na vajskovuju bazu zdavać bializnu dla paranienych frantavikoŭ.
— Ja prykmieciła tam maładoha čałavieka z pyšnaj hustoj šavialuraj, jaho kučaravyja vałasy byli byccam tolki što paśla zaviŭki. <…> Kali maju partyju pryniali biez usialakich zatrymak, to ŭ maładoha čałavieka atrymałasia bolš składana. Štości brakavali, štości prapanoŭvali skłaści bolš akuratna. Mnie stała škada biezdapamožnaha ŭ takich spravach čałavieka, i ja bieź jaho prośby, pa svajoj inicyjatyvie stała dapamahać jamu. Kali my ŭžo vychodzili z bazy, jon horača padziakavaŭ mnie i nazvaŭ siabie:
— Budziem znajomy. Biadula, biełaruski piśmieńnik.
Ale adrazu paśla hetaha Źmitrok raźvitaŭsia i pajšoŭ. Nastupnyja dziesiać hadoŭ jany nie bačylisia. Ale Maryja, jakaja pracavała miedsiastroj u paliklinicy, praciahvała sačyć za tvorčaściu vypadkovaha znajomaha i navat viedała na pamiać niekatoryja jaho vieršy.
U 1926-m da Šyrkies pryjechała znajomaja žančyna, jakaja musiła pieradać Biadulu list. Jany vyśvietlili, što piśmieńnik pracuje ŭ Instytucie biełaruskaj kultury (paźniej na jaho asnovie była stvorana Akademija navuk) i adpravilisia na vulicu Revalucyjnuju, 15 (budynak zachavaŭsia dahetul). Spačatku piśmieńnik nie paznaŭ vypadkovuju znajomuju, ale pačaŭ havorku sa svaimi hościami. Padčas raźvitańnia jon prapanavaŭ Maryi sustrecca praz dva-try dni. Tak pačaŭsia ich raman.
Źmitrok Biadula. Fota: wikipedia.org
Nieŭzabavie Maryja i Źmitrok uziali šlub, jaki atrymaŭsia vielmi harmaničnym. Jak zaŭvažaŭ piśmieńnik Barys Mikulič, žonka cudoŭna dapaŭniała muža, jaje enierhičnaść padtrymlivała i davała vieru krychu niaŭpeŭnienamu ŭ sabie Biadulu.
Harmonii ŭ šlubie časam zaminała tolki adna akaličnaść.
— Žonka Źmitraka Biaduli Marja Isakaŭna była «vidnaja» žančyna. Statnaja, pryhožaja, ale vyšejšaja na dźvie hałavy za muža. Niedzie za mietr vosiemdziesiat. Kali joj i Biadulu davodziłasia razam vychodzić na vulicu, to staralisia iści paasobku, tak, kab roźnica nie kidałasia ludziam u vočy. Nu i naha ŭ jaje adpaviadała rostu — sarakavy pamier. Tamu kali Marja Isakaŭna kuplała abutak, to spačatku prasiła dać joj pamierać tryccać dziaviaty, choć zahadzia viedała, što budzie zamały. I tolki potym, viartajučy čaravik, prasiła pradaŭščycu: «Ciapier dajcie, kali łaska, na pamier bolš». Nu nie mahła jana prymusić siabie vymavić na ludziach: «Dajcie mnie sarakavy pamier», — raskazvała babula piśmieńnika Michasia Klimkoviča.
U šlubie naradzilisia dvoje dziaciej — dačka Zoja i syn Jafim, jakoha nazvali tak u honar baćki piśmieńnika, Jafima (Chaima) Płaŭnika.
Biadula čytaŭ dzieciam svaje tvory, sačyŭ za ich reakcyjaj. Mienavita paśla naradžeńnia dziaciej jon napisaŭ svaje viadomyja dziciačyja tvory: paemu-kazku «Muraška Pałaška» i apovieść-kazku «Siarebranaja tabakierka».
«Takoha pieraradžeńnia, jak ad Kupały, ad jaho nie patrabavałasia»
Litaraturnaje abjadnańnie «Uzvyšša». Źmitrok Biadula ŭ centry. Minsk. 1929 h. Fota: Biełaruski dziaržaŭny archiŭ-muziej litaratury i mastactva
Udała składvałasia i tvorčaje žyćcio. U 1923-m była stvorana litaraturnaja supołka «Maładniak». Siarod inšych u jaje skład uvajšoŭ i Źmitrok Biadula, ale praz peŭny čas vyjšaŭ ź jaje składu. Jak śćviardžaŭ paet Aleś Dudar, jaho vyklučyli «ŭ vyniku niejkaj asabistaj svarki». Praŭda, dakumientaŭ pra toje adšukać nie atrymałasia. Praz try hady, u 1926-m, było stvorana litaraturnaje abjadnańnie «Uzvyšša», kudy ŭvajšli lepšyja biełaruskija piśmieńniki taho času. I Biadula razam ź inšymi «ŭzvyšaŭcami» padpisaŭ list pra vychad z «Maładniaka». Tamu, mahčyma, jon vyjšaŭ ź jaho sam.
Prazaik Kuźma Čorny staŭ kiraŭnikom novaj arhanizacyi, jaho namieśnikam — dramaturh Kandrat Krapiva, sakratarom — krytyk Adam Babareka. Siarod inšych siabroŭ abjadnańnia byli paet Uładzimir Duboŭka — nieaficyjny lidar «Uzvyšša» — i Biadula.
Źmitrok pracavaŭ u Inbiełkulcie, uznačalvaŭ krajaznaŭčy časopis «Naš kraj», a taksama aktyŭna pracavaŭ nad novymi tvorami. Pryčym čaściej za ŭsio nočču.
— Z maładości, jašče z časoŭ žyćcia ŭ Vilni, Samuił Jafimavič pryvyk pisać pa načach. Dzionnyja časy ŭ jaho zabirała słužba, rabota ŭ haziecie. I tolki nočču, krychu adpačyŭšy pierad hetym, jon nadoŭha sadziŭsia za stoł, — zhadvała jaho žonka.
Cikava, što padčas pracy jon nadzvyčaj šmat paliŭ. Adnojčy kinuŭ: zabaranili daktary, dy ciaham troch miesiacaŭ nie moh napisać ni radka. U vyniku Biadula znoŭ pačaŭ palić, ale prykmietna mienš, čym raniej, i tolki načami. Z taho času jon znoŭ pačaŭ pisać.
«Majo lubimaje Biaduleva apaviadańnie — «Try kryžyki». Napisanaje jano, vidavočna, u adnosna viehietaryjanskija dvaccatyja hady. Biadniak Janka Harbač — niepiśmienny, zamiest podpisu jon stavić try kryžyki. Ale toje, što dla inšaha sielanina — zvyčajnaja i davoli niepryjemnaja pracedura, dla Janki nabyvaje svoj asablivy sens. Svaje kryžyki jon zdoleŭ palubić, bo ŭbačyŭ u ich niešta asabistaje, pryvatnaje, zmoh zrabić ich častkaj svajoj patajemnaj movy. «Try pałački ŭzdoŭž, try ŭpopierak składali ŭsiu jahonuju piśmiennaść i navuku» — ale heta nie prosta rośpis, heta znaki jaho byćcia jak asoby: «kožny raz kryžyki vychodzili ŭ jaho pa-inšamu, u zaležnaści ad jaho nastroju», pałački byvali taŭściejšyja i daŭžejšyja i potym «nahadvali jamu, u jakich varunkach jon ich pisaŭ, što dumaŭ, byŭ pry hetym viasioły ci smutny».
Taki talent vydaje ŭ Janku Harbaču čałavieka čułaha i talenavitaha — nie kožny navučycca tak adčuvać znaki, pieršasnaje pryznačeńnie jakich nastolki ŭtylitarnaje. Jon tak lubić svaje kryžyki, što časam, zabyŭšysia, navat maluje ich palcam u pavietry. «Kiń svoj mahilnik!» — kaža jamu saŭhasny nastaŭnik. «Jaki mahilnik?» — nie razumieje Janka, nie ŭ siłach pavieryć, što niechta tak abražaje jaho kryžyki. Admaŭleńnie ad ich — praces balučy, Janka adčuvaje, što zdradžvaje čamuści važnamu — nie dla inšych, dla siabie. Ale jaho pierakonvajuć vučycca hramacie. Na hetym apaviadańnie kančajecca — nievialikaje, vykštałconaje i trochi žudasnaje, psichałahičny eciud na temu znakavych sistem.
Takoha dziŭnaha «mužyka» ŭ biełaruskaj litaratury jašče nie było. Na pieršy pohlad, tut lohka pračytvajecca sacyjalny padtekst: vučycca, vučycca, vučycca i jašče raz vučycca <…>. Ale heta iluzija. Biadula apisvaje čałavieka, jakomu chočuć padmianić movu, talent jakoha budzie nivielavany hramataj. Bo tam, dzie try kryžyki davali Harbaču tak šmat hruntu dla refleksij, chaj i ŭbohich, paŭstanuć inšyja kryžyki - jakija składucca ŭ čužyja słovy z čužym sensam, hledziačy na jakija jon bolš nie pryhadaje siabie, bo novyja kryžyki, ałfavit — u hetym vypadku instrumient prymusu, zabyćcia i źlićcia».
Alhierd Bacharevič, «Hamburhski rachunak Bachareviča»
U 1920-ja hady Biadula źjaŭlaŭsia adnym z samych vydavajemych biełaruskich piśmieńnikaŭ. Lidaram źjaŭlaŭsia Jakub Kołas — 125,5 tysiačy asobnikaŭ, na druhim miescy znachodziŭsia Ciška Hartny, jon ža Źmicier Žyłunovič — nie tolki piśmieńnik, paet i pierakładčyk, ale i hramadski dy dziaržaŭny dziejač (81 tysiača asobnikaŭ). Na trecim — Źmitrok Biadula — 77,5 tysiačy asobnikaŭ. Najbolšy raspaŭsiud atrymała apovieść «Sałaviej» (1929) — 15 tysiač.
Źmitrok Biadula i Jakub Kołas. Fota: wikipedia.org
Ale roskvit «Uzvyšša» byŭ niadoŭhi. U SSSR pačałasia baraćba z nacdemami (nacyjanał-demakratami), i ŭ ich lik zapisali lepšych biełaruskich litarataraŭ. Da taho ž ułady vidavočna zrabili staŭku na raskoł «Uzvyšša», zaklikajučy siabroŭ arhanizacyi pakajacca i pryznać svaje pamyłki.
— Bačyš, bjuć staŭku na raskoł (Biadula — Klaštorny — Łužanin, jašče chto). Niachaj jany ŭtvarajuć novuju arhanizacyju. Našto nam błytacca z usim hetym, — pisaŭ Duboŭka Babareku ŭ śniežni 1929 hoda.
Jak adznačaŭ krytyk Anton Adamovič, «upaŭnavažanyja» <…> sklikali ahulny schod siabroŭ «Uzvyšša». Ichnija daŭhija i nudnyja kazańni arhanizacyi, što «ŭchiliłasia» ad linii, vyznačanaj samoj partyjaj, zaniali cełaje pieršaje pasiadžeńnie. Adnak užo na hetym pasiadžeńni vyjaviłasia taksama, što ŭpieršyniu va «Uzvyššy» isnavaŭ padzieł. Duboŭka, Pušča, Babareka i kolki małodšych siabroŭ stajali za bieskampramisnuju apazicyju. Tyja ž siabry, jakich raniej vyklikaŭ HPU (Krapiva, Łužanin, Biadula i Klaštorny), padtrymali namahańni «ŭpaŭnavažanych» i pierakanali bolšaść małodšych siabroŭ «Uzvyšša» pakajacca, pakul nie pozna (HPU — Hałoŭnaje palitupraŭleńnie, papiarednik NKUS. — Zaŭv. TUT.BY)
U vyniku letam 1930-ha Duboŭka, Babareka i Pušča byli aryštavanyja. Inšyja siabry pa abjadnańni zastalisia na voli i - tut ź pieśni słoŭ nie vykinieš — vystupili z publičnym asudžeńniem niadaŭnich siabroŭ.
— Patrabujem žorstkaj kary ahientam mižnarodnaj buržuazii ŭ Savieckaj Biełarusi - biełaruskim kontrrevalucyjnym nacyjanał-demakratam! <…> [Biełaruskaja nacyjanał-demakratyzm] pranik i ŭ biełaruskaje zhurtavańnie «Uzvyšša». U asobie jaho byłych lidaraŭ - Babareki, Puščy i Duboŭki - dy ich małodšych pabracimaŭ jon staraŭsia pašyryć svoj upłyŭ na ŭsio zhurtavańnie <…>.
Taki list padpisali dzieviać piśmieńnikaŭ, siarod ich Kuźma Čorny, Kandrat Krapiva, Źmitrok Biadula i Piatro Hlebka.
«Uzvyšša» praisnavała jašče hod, da śniežnia 1931-ha, i spyniła isnavańnie. Jak pisaŭ Alhierd Bacharevič, u strašnyja tryccatyja hady Biadula, zdajecca, «navat i nie sprabavaŭ <…> niejak supraćpastavić siabie sistemie, ale ž i takoha pieraradžeńnia, jak ad Kupały, ad jaho nie patrabavałasia — roznyja vahavyja katehoryi».
«Jon byŭ tak pahłybleny ŭ rabotu, što nie zaŭvažaŭ, što ŭ chacie i što vakoł jaho dziejecca»
Dom śpiecyjalistaŭ
U davajennyja hady pierakryžavańnie sučasnych praśpiekta Niezaležnaści i vulicy Kazłova źjaŭlałasia dalokaj uskrainaj stalicy. Adnak da vajny tut pačałosia budaŭnictva šaścipaviarchovaha doma. Jaho zdali ŭ 1934-m i nazvali Domam śpiecyjalistaŭ, bo ŭ im atrymali kvatery supracoŭniki pramysłovych pradpryjemstvaŭ. Na nastupny hod trochpakajovuju kvateru ŭ im atrymaŭ i piśmieńnik, jaki dahetul žyŭ z žonkaj na vulicy Daŭhabrodskaj.
— Kvatera Źmitraka Biaduli zrabiła na mianie nadzvyčajnaje ŭražańnie. Heta ŭražańnie pačałosia ad samaha ŭvachodu, ad elektryčnaha zvanka, kalarovaha dyvanka-chodnika ŭ papiarednim pakoi, lustry, miakkaj mebli, stełažoŭ z mnostvam knih, radyjopryjomnikam i ŭsioj svajoj utulnaściu, — zhadvaŭ adzin ź jaho haściej.
— Kožny raz, kali ja da ich (da Biadulaŭ. — Zaŭv. TUT.BY) zachodziła, to zastavała Biadulu za piśmovym stałom. Jon byŭ tak pahłybleny ŭ rabotu, što nie zaŭvažaŭ, što ŭ chacie i što vakoł jaho dziejecca. Ni šum dziaciej, ni razmovy prysutnych jaho nie adciahvali ad spravy. Ale zatoje kali ŭžo zaŭvažyć kaho z pabočnych u siabie ŭ domie, to abaviazkova addaść jamu niekalki chvilin uvahi. Vidać, jon heta rabiŭ <…>, kab čałaviek na jaho nie pakryŭdziŭsia, — zhadvała jaho susiedka pa domie Dzina Charyk. Jaje muž, jaŭrejski paet Izi Charyk budzie rasstralany padčas represij.
Źmitrok Biadula. Fota: wikipedia.org
Architektary mierkavali, što vakoł Doma śpiecyjalistaŭ źjavicca ceły rajon anałahičnych damoŭ. Ale płany pierakreśliła vajna: dom zhareŭ u červieni 1941-ha, niemcy źnieśli jaho reštki, a paśla vyzvaleńnia na jaho miescy pabudavali inšaje žyllo.
Zdavałasia b, žyćcio piśmieńnika było biaschmarnym. Ale ŭ krainie tym časam adbyvalisia masavyja represii. Biadula, jaki pracavaŭ u «Našaj Nivie» i padtrymlivaŭ BNR, mieŭ usie padstavy dla niespakoju za svajo žyćcio i svabodu.
Voś što ŭ strašnym 1937-m pisali pra jaho ŭ haziecie «Litaratura i mastactva» Ajzik Kučar i Vital Volski: «Kupała, Kołas, Biadula nie zrazumieli značeńnie Vialikaj Kastryčnickaj revalucyi. Nie zrazumieli jany i taho, što tolki praletarskaja revalucyja pryniesła biełaruskamu narodu sapraŭdnuju svabodu». A voś jašče adna cytata: «Kontrrevalucyjnyja kiraŭniki «Uzvyšša» <…> ašukanym šlacham pryciahvali ŭ svaje rady asobnych zdolnych, ale palityčna niedastatkova ŭstojlivych, padvieržanych nacyjanalnym chistańniam piśmieńnikaŭ. Tak, aprača Z. Biaduli im udałosia ŭciahnuć u svajo abjadnańnie K. Krapivu, K. Čornaha, P. Hlebku».
Ale piśmieńniku pašancavała. Jon zastaŭsia na svabodzie. U 1939-m pa jaho apovieści «Sałaviej» u biełaruskim Opiernym navat pastavili pieršy nacyjanalny balet. Na dumku Alhierda Bachareviča, u tryccatyja hady Biadula, jaki i raniej pisaŭ dla dziaciej, «znajšoŭ niejkaje vyratavańnie ŭ dziciačaj litaratury i paśpieŭ zrabić pierad śmierciu toje, za što nie soramna, — u 1940-m vyjšła jahonaja kazka «Siarebranaja tabakierka». Historyja zajca-nie zajca, dzieda-nie dzieda, a niejkaha Dzida-dzieda, jaki złaviŭ u svaju tabakierku samu Śmierć».
«Ja padbieh, pracisnuŭsia, padtrymaŭ. Biadula pačaŭ zadychacca. I zacich. Na maich rukach jon i pamior»
Źmitrok Biadula. Fota: wikipedia.org
Pačatak Vialikaj Ajčynnaj vajny siamja Biaduli sustreła paasobku. Žonka ź dziećmi znachodziłasia ŭ Puchavičach u Domie tvorčaści piśmieńnikaŭ, adkul jany zmahli evakuiravacca. Sam Źmitrok znachodziŭsia ŭ kamandziroŭcy ŭ Chojnikach. Jon viarnuŭsia, znajšoŭ svaju maci i razam ź joju dajšoŭ pieššu da Barysava, dzie jany zmahli sieści na ciahnik i dajechać da sučasnaj Nižaharodskaj vobłaści.
Peŭny čas piśmieńnik nie viedaŭ, ci žyvyja jaho žonka i dzieci. Potym jany zmahli znajści adzin adnaho.
Jak pamior Źmitrok Biadula? Piać hadoŭ tamu niepasredny śviedka padziej raskazvaŭ ich aŭtaru hetaha tekstu. Havorka pra Haralda Volskaha, rodnaha dziadźku znakamitaha śpievaka Lavona Volskaha.
— Niejki čas žyli ŭ Sarataŭskaj vobłaści, a potym siemji piśmieńnikaŭ było vyrašana evakuiravać u Ałma-Atu. Brud byŭ taki, što vazy da vakzała ciahnuli na sabie. Dabralisia da stancyi, pahruzilisia i pajechali. Strašenna chaciełasia jeści. Tamu tam, dzie spynialisia, mianiali jakija zaŭhodna rečy na chleb. Adnojčy spynilisia na stancyi Siemihłavy Aroł, što ŭ 12 kiłamietrach ad Uralska.
Abmien užo zakančvaŭsia, kali ciahnik daŭ hudok. Źmitrok Biadula zachvalavaŭsia, što ciahnik pajedzie bieź jaho, i pabieh. My za im. Paśpieli. A Biadula lubiŭ palcami skručvać machorku, z-za čaho jana stanaviłasia puzataj. Ja ŭvieś čas źviartaŭ na toje ŭvahu, bo paliŭ sam. Biadula skruciŭ jaje, zaciahnuŭsia niekalki razoŭ - i jamu stała drenna. Maryja Isakaŭna, jaho žonka, paprasiła: «Haryk, padtrymaj». Ja padbieh, pracisnuŭsia, padtrymaŭ. Biadula pačaŭ zadychacca. I zacich. Na maich rukach jon i pamior. Tamu my vyhruzilisia va Uralsku, dzie Biadulu i pachavali, — raspaviadaŭ Harold Volski. Heta byŭ listapad 1941-ha.
Pachavańnie Biaduli arhanizavali supracoŭniki BDT-2 (ciapier Nacyjanalny dramatyčny teatr imia Jakuba Kołasa, jaki pracuje ŭ Viciebsku). Tady hety kalektyŭ znachodziŭsia va Uralsku ŭ evakuacyi.
***
Išli hady. Dabiracca da Uralska było nadta niazručna. Svajaki šeść razoŭ sprabavali pieravieźci astanki ŭ Biełaruś, ale ŭłady nie davali zhody. Atrymałasia tolki letaś, kali za spravu ŭziaŭsia Alaksandr Sapieha, kiraŭnik Asacyjacyi biełarusaŭ Šviejcaryi.
Fota: Darja Burakina, TUT.BY
U studzieni 2020 hoda jon atrymaŭ dazvoł na ekshumacyju i vyvaz cieła. Naprykancy lutaha astanki kłasika biełaruskaj litaratury pryvieźli ŭ Minsk. Sapiehu arhanizacyjna i finansava dapamahli MZS Biełarusi, hanarovy konsuł i pasolstva Biełarusi ŭ Šviejcaryi.
Jak raskazvaŭ tahačasny dyrektar Muzieja historyi biełaruskaj litaratury Michaił Rybakoŭ, «u jakaści apošniaha prytułku aŭtara «Sałaŭja» razhladalisia Vajskovyja mohiłki, dzie pachavanyja Jakub Kołas i Janka Kupała, albo Uschodnija, dzie pachavanyja Uładzimir Karatkievič, Vasil Bykaŭ dy inšyja kłasiki. Vyśvietliłasia, što na Vajskovych mohiłkach novaje pachavańnie zrabić składana, jany nievialikija, i tam prosta nie akazałasia hodnaha miesca. Tamu pačali pilniej razhladać varyjant z Uschodnimi mohiłkami. [U vyniku było] vydzielena miesca na 26-m učastku, heta jakraz źleva ad centralnaha ŭvachodu, dzie mahiły vybitnych asob».
Fota: Darja Burakina, TUT.BY
3 listapada ź Biadulem raźvitalisia ŭ «Biełaruskaj chatcy», dzie jon kaliści žyŭ razam z Maksimam Bahdanovičam. U toj ža dzień jon narešcie znajšoŭ viečny spačyn na biełaruskaj ziamli.
