Niadaŭna zdaryŭsia nievialički «histaryčny skandał»: rasijskaja ambasada prakamientavała post Nacyjanalnaha histaryčnaha muzieja Biełarusi z nahody dnia narodzinaŭ Tadevuša Kaściuški.
U svaim kamientary ambasada ŭschodniaha susieda pryviała cytatu ź lista Kaściuški da Michała Zaleskaha (susieda i siabra amierykanskaha hienierała) za 1789 hod.
«Pryvučać ich [rusinaŭ] treba da polskaj movy, niachaj pa-polsku ŭsie ich słužby buduć. Z časam polski duch u ich uvojdzie. Za voraha buduć potym ličyć taho, chto b nie viedaŭ nacyjanalnaj movy».
Šach i mat. Kaściuška chacieŭ pałanizavać biełarusaŭ. Vidavočna, što ŭ rasijskaj ambasady asobnaha histaryčnaha adździeła niama i hetaja cytata nie stała ich navukovym adkryćciom. Jaje zaŭsiody ŭstaŭlajuć da miesca i nie da miesca ŭ internet-dyskusijach, kali treba dakazać niedarečnym biełarusam, što ich hieroj «nienastojaŝij»!
Ale jak heta časta byvaje z histaryčnymi cytatami, vyrvanymi z tekstu i kantekstu, značyć hetaja fraza nie zusim toje, što ŭjaŭlajecca nam u XXI st., a poŭny tekst lista nadaje zusim inšaje značeńnie cytavanym radkam. Pačniom z ahulnaha kantekstu.
Kazimir Vajniakoŭski. Pryžyćciovy partret Tadevuša Kaściuški, data nieviadomaja.
Movy aśvietnictva
Ci chacieŭ Kaściuška, kab biełarusy viedali polskuju movu? Kaniečnie, chacieŭ. Bo Kaściuška byŭ patryjotam Rečy Paspalitaj, a polskaja mova była ŭ Rečy Paspalitaj aficyjnaj. Biełaruskaja mova, jak i ŭkrainskaja i litoŭskaja, jašče nie vyjšli na palityčnuju arenu. Narody byłoj Rečy Paspalitaj jašče nie raździalilisia na asobnyja nacyjanalnyja prajekty, heta adbudziecca ŭ XIX stahodździ, u čas tak zvanaj «Viasny narodaŭ». Praciŭnik Kaściuški, Alaksandr Suvoraŭ, taksama ž pryjšoŭ da nas z harmatami nie biełaruskija škoły adkryvać, praŭda?
U naš čas (i ŭ našym rehijonie) zakliki da pieravučvańnia movaŭ ŭsprymajucca jak ahresiŭny/zachopnicki nacyjanalizm i sustrakajuć adpaviednuju reakcyju. Ale 225 hadoŭ nazad usio było pa-inšamu.
XVIII st. — heta epocha Aśvietnictva, čas vialikich navukovych adkryćciaŭ i ahułam mocnaha pašyreńnia čałaviečych viedaŭ. U Jeŭropie tady adbyvajecca aktyŭnaja ŭnifikacyja ŭsiaho, pačynajučy ad mieraŭ daŭžyni / vahi / času i skončvajučy ŭviadzieńniem rehularnych armij. Deni Dzidro inicyjuje napisańnie «Encykłapiedyi», kab sabrać i raskłaści pa paličkach usiu viadomuju čałaviectvu infarmacyju.
Unifikavać viedy na šmatlikich movach było ŭ tyja časy vielmi składana (Vikpiedyju jašče nie prydumali), tamu ŭ Jeŭropie pastupova farmirujecca ideja vybranaści movaŭ. Jość mova aśviety i navuki — francuzskaja. Dzieści blizka anhielskaja mova. Astatnija movy, navat takija vialikija, jak niamieckaja ci italjanskaja, na toj momant zastajucca movami «siaredniaha źviana» i ŭsprymajucca jak «movy dla inšych metaŭ».
Akramia taho, prachodziła vyraznaja miaža pamiž movami piśmovymi/dziaržaŭnymi, na jakich «Encykłapiedyju» nie napišaš, ale chacia b bieletrystyku i kalendary možna vydavać, i movami niepiśmovymi, jakija z hledzišča čałavieka XVIII st. uvohule nie majuć nijakaha statusu i kaštoŭnaści. Šmatlikija viaskovyja dyjalekty, jakija jak vializnaje mora pieralivalisia adzin u adzin ad kraja i da kraja kantynienta, usprymalisia aśvietnikami jak pieražytak starych epoch, jaki mała što značyć.
Intelektuały siońnia tak nie dumajuć, ale 225 hadoŭ tamu myśleńnie było inšym.
Najbolš jarki tut prykład — heta Rasijskaja Impieryja, mahutnaja dziaržava z mocna adarvanymi ad Jeŭropy kulturnymi tradycyjami, dzie elity ŭ toj čas pahałoŭna pierajšli na movu francuzskuju i nie zadumvalisia pra raźvićcio svajoj movy, dziaržaŭnaj, rasijskaj, da ŭzroŭniu «movaŭ aśviety». Spatrebicca Napaleon, hienij Puškina i ŭpłyŭ «Viasny narodaŭ», kab adbyŭsia pierałom.
Dla čałavieka kanca XVIII st. značna łahičniejšaj vyhladała prapanova navučyć usich francuzskaj movie, kab ludzi mahli pračytać usie tamy «Encykłapiedyi», čym ideja pierakłaści hetuju encykłapiedyju na rodnuju movu; jany paprostu ličyli miascovyja movy niedastatkova raźvitymi, nieprydatnymi dla hetaha, navat kali havorka była pra movy z takoj kałasalnaj kulturnaj spadčynaj, jak biełaruskaja sa Statutami VKŁ i viekavym falkłoram, ci rasijskaj dapuškinskaj epochi.
Tamu Tadevuš Kaściuška jak respublikaniec pa pierakanańniach i čałaviek, jaki ŭsio svajo žyćcio maryŭ i dbaŭ pra palapšeńnie žyćcia prostaha ludu i ŭklučeńnia jaho ŭ aktyŭnuju hramadskuju dziejnaść, chacieŭ, kab biełaruskija i ŭkrainskija sialanie vyvučyli polskuju movu — movu piśmovuju, raźvituju, dziaržaŭnuju, jakaja ŭ toj čas mieła pretenzii na toje, kab uvajści ŭ «vialikija movy» Jeŭropy. I ŭ hetym nie było nijakaha polskaha nacyjanalizmu ŭ tym jaho sensie, jaki hetaje paniaćcie atrymała ŭ XX stahodździ. Heta byŭ naturalny patryjatyzm hramadzianina Rečy Paspalitaj.
Ale heta jašče nie ŭsio. Jość u hetaj historyi jašče i kankretyka.
Pomnik Tadevušu Kaściušku ŭ Akademii Viest-Pojnt, ZŠA. Fota: Wikimedia commons.
Fanatyzm i aśvieta
Pa-pieršaje, u aryhinalnym tekstie słova [rusinaŭ] niama. Pra heta nieskładana zdahadacca pa kvadratnych dužkach. I heta musiła b zaachvocić pradstaŭnikoŭ rasijskaj ambasady pašukać poŭny tekst lista, kab pravieryć pra što tam viadziecca.
U hetym abzacy Kaściuška piša ab pravasłaŭnych Rečy Paspalitaj, a kali zhadvaje rusinaŭ (adzin raz u liście), to maje na ŭvazie žycharoŭ Ukrainy (sialan svajoj radzimy jon chutčej by nazvaŭ litvinami). I ŭ Andreja Tadevuša Banavientury byli surjoznyja pryčyny, kab pisać pra ich u 1789 hodzie.
Uviesnu 1789 hoda ŭ Varšavie panavali nastroi, blizkija da paničnych. Źviazanyja jany byli z čutkami, što va Ukrainie chutka pačniecca sialanski bunt.
Na toj momant užo paŭhoda jak išoŭ Vialiki Sojm. Na im upieršyniu za doŭhi čas było admieniena libierum vieta i apazicyja mieła kolkasnuju pieravahu. Karystajučysia hetym, pasły aktyŭna prymali adnu za adnoj surjoznyja reformy. Zvyčajna takuju dziejnaść usialak tarmazili rasijskija siły ŭ Rečy Paspalitaj, ale kankretna ŭ hety čas Kaciaryna II uviazałasia ŭ vajnu z Turcyjaj i nie mahła ŭpłyvać na situacyju. Taki raskład vielmi radavaŭ i badzioryŭ pasłoŭ, ale ŭ toj ža čas stvaraŭ niezdarovuju niervoznaść.
Mienavita na chvali hetych «emacyjnych arelaŭ» pa Varšavie papaŭźli čutki, što pravasłaŭnyja śviatary ŭ cerkvach padbuchtorvajuć sialan padymać bunt suprać uładaŭ, skarystaŭšysia tym, što praz Ukrainu buduć prachodzić rasijskija vojski. Na vulicach raskazvali, što nibyta ŭ padziamiellach niekatorych cerkvaŭ byli znojdzienyja arsienały sa zbrojaj, a papam razdadzienyja instrukcyi ab pačatku buntu.
U strachu vialikija vočy. Ci vioŭ Pieciarburh takuju padryŭnuju dziejnaść na ziemlach Rečy Paspalitaj, nieviadoma. U historykaŭ jość arhumienty i za i suprać. Tut hałoŭnaje adznačyć, što ŭ mai 1789 hoda u Varšavie nastroj byŭ vielmi napružany.
Kab niejak razabracca z hetaj situacyjaj, pry sojmie była stvoranaja deputacyja «Do ekzaminowania sprawy o bunty oskarżonych» (Dla razhladu spravy ab abvinavačanych u buntach.) I jakraz u hetu deputacyju uvachodziŭ Michał Zaleski, da jakoha pisaŭ listy Tadevuš Kaściuška.
Voś ža, kali pračytać hety list całkam, a nie vydranymi kavałkami, to ŭ im hieroj Amieryki ŭ čarhovy raz vyjaŭlajecca maksimalna humanistyčnym čałaviekam, a nie złobnym polskim nacyjanalistam, jak heta bačycca rasijskim dypłamatam.
Na toj momant šmatlikija haračyja hołavy ŭ Varšavie (a takija jość u luboj situacyi) patrabavali adpravić va Ukrainu vialikija vojski, kab padavić bunt u zarodku i pakazać chałopam-schizmatykam, chto ŭ domie haspadar.
A voś što piša Kaściuška:
«Fanatyzm, jaki pachodzić ź nieinfarmavanaści (niewiadomości), zaŭsiody pryvodzić da najžachliviejšych vynikaŭ. Vyzvaleńnie ad nieinfarmavanaści — heta doŭhaja daroha. Patrebnyja stahodździ, kab adukavać (oświecić) ludziej, a jašče ciažej zrabić heta ŭ nas, dzie ludzi dychajuć tolki pa voli svaich haspadaroŭ, nie majuć nijakich pravoŭ i navat pierajechać u inšaje miesca im zabaroniena…
Kab pamienšyć fanatyzm, jość karaciejšy sposab, najbolš dakładny i łahodny, — złučyć usie ich śviaty z našymi, adzin chaj budzie kalandar. Pastaracca, kab papy słužbu mahli pravić pa-polsku».
I voś dalej idzie fraza pra pryvučeńnie da polskaj movy i pra duch polski.
Kali pačytać list całkam, to bačna, što Kaściuška nie prahnie kulturnaha apalačvańnia rusinaŭ u našym ciapierašnim razumieńni, i, u adroźnieńnie ad svaich radykalnych sučaśnikaŭ, jon vystupaje suprać žorstkaha ŭhamavańnia ŭkrainskich sialan. Kaściuška kaža pra aśvietu i nadańnie bolšych svabod dla sialanaŭ inšaj viery, kab tyja pazbavilisia fanatyzmu i stali prystojnymi hramadzianami toj dziaržavy, jakoj Kaściuška vierna słužyŭ.
Budučy kiraŭnik paŭstańnia kłapocicca pra palityčny spakoj u svajoj dziaržavie i, jak čałaviek svajho času, epochi Aśvietnictva, ličyć, što zrabić heta moža praz unifikacyju, praź pieraadoleńnie niepatrebnych roznaściaŭ, u dadzienaj situacyi — abjadnańnie kalendaroŭ, kab razam śviatkavać relihijnyja śviaty, i praz navučańnie polskaj movie, kab sialanstva mahło razumieć palityku svajoj dziaržavy.
Fraza pra «vorahaŭ» źviazanaja z napružanym nastrojem, jaki panavaŭ tady ŭ hramadstvie, jakoje čakała sialanskaha buntu i pamiatała niadaŭnija kryvavyja padziei Hajdamackaha paŭstańnia 1768 hoda.
Usio svajo žyćcio Tadevuš Kaściuška zmahaŭsia za toje, kab prosty lud atrymaŭ palityčnyja pravy. Jon pra heta šmat pisaŭ, havaryŭ, vydavaŭ univiersały i pralivaŭ kroŭ na dvuch kantynientach. Fraza pra «polski duch» — jana nie pra nacyjanalnaje, a pra respublikanskaje, prosta vykazanaja čałaviekam epoch Aśvietnictva i tamu niezrazumiełaja nam, biełarusam XXI stahodździa.
Pałaca, jaki staić na hary, u časy dziacinstva Kaściuški nie było. Jaho zbudavaŭ bahaty pradprymalnik Vandalin Pusłoŭski ŭ XIX stahodździ. Miesca jon vybraŭ nie vypadkova — chacieŭ być pobač z Kaściuškavaj Mieračoŭščynaj.
Kaściuška — adzin z najbolš paśladoŭnych zmaharoŭ za vyzvaleńnie sialan u XVIII st., nie tolki ŭ Biełarusi, va ŭsim śviecie. Voś što ŭnikalna ŭ im. Ci varta heta taho, kab nazyvać uradženca Žabinkaŭskaha rajona Tadevuša i našym, biełaruskim hierojem, chaj kožny rašaje sam dla siabie.
Voś što pisaŭ pra heta ŭ «Našaj historyi» Andrej Skurko: «Paraza Kaściuški, hibiel Rečy Paspalitaj zapuściła pracesy, vynikam jakich stała źjaŭleńnie na jaje abšarach novych nacyj: biełaruskaj, ukrainskaj, litoŭskaj, polskaj — sa svaimi palityčnymi patrabavańniami i prahaj dziaržaŭnaha budaŭnictva. Naŭrad ci heta było b mahčyma, kab palityčny palak Kaściuška pieramoh. Jon ličyŭ, što aśvieta «rusinaŭ» mahčymaja tolki tady, kali «polski duch u ich uvojdzie». Ale los rasparadziŭsia inačaj, a XX stahodździe skarektavała jaho idei, pakazaŭšy, što poruč z sacyjalnym idzie i nacyjanalnaje vyzvaleńnie.
Ale ŭsio ž u Kupałavym prahramnym «Ludźmi zvacca!» čujecca vodhulle i Kaściuškavych univiersałaŭ. I biełarusam nie varta addavać vialikaha čałavieka inšym narodam. Jon hieroj i Amieryki, i Francyi, i Polščy, i naš», — padsumoŭvaje Andrej Skurko.
