Psichałahizm, nahniatańnie atmaśfiery i razam z tym vyrazny trolinh — usio heta jość u novym tvory pryznanaha majstra.
U asiarodku ajčynnaj intelihiencyi daŭno, naroŭni ź miemam «łupicie na trasiancy» dy čakańniem, što bamžy j samadajki zahavorać pa-biełarusku, žyvie niehałosnaja sacyjalnaja zamova na h. zv. lohkaje čytvo — fentezi, žanočy raman, ale pieradusim — na detektyŭ. Maŭlaŭ, tady, narodzie, źvierniešsia da našaje litaratury, kali ŭ joj buduć zakručanyja siužety, zachaplalnyja pryhody, karaciej, voś hetaje voś usio, katoraje tak lubić lud paspality. Karatkievič ža zmoh!..
Kali zirnuć na isnuju situacyju, možna śmieła kanstatavać, što bieletrystyka ciapier nie ŭ trendzie, rej viaduć non-fikšary — «nobieleŭka» Aleksijevič, «hiedrojć» Bartosika. U Horvata, kasmanaŭta, jaki pryziamliŭsia ŭ Prudku, — proza (prynamsi, našumiełaje «Radziva…») taksama, miakka kažučy, nie siužetnaja. Dyj inšych pieramožcaŭ hałoŭnaj prazaičnaj premii — Arłova, Sina, Ščura, Babkova, Kaźko… — ciažka nazvać stvaralnikami maślitu (navat pry ŭmovie, što isnavaŭ by «masavy» biełaruskamoŭny čytač). Kali havaryć pra detektyvy, dyk siarod niešmatlikich niadaŭnich ramanaŭ, dzie jość elemienty hetaha žanru, vartymi uvahi padajucca chiba što «Noč cmoka» Valera Hapiejeva dy «Rybin horad» Natałki Babinaj.
U 102-m i 103-m numarach časopisa «Dziejasłoŭ» vyjšaŭ raman Andreja Fiedarenki «Žeton na mietro», jaki anansavaŭsia jak «vostrasiužetny». Niaŭžo Fiedarenka napisaŭ detektyŭ? — zapytaje ŭzrušany kulturny dziajač. Tak. Prynamsi — niachiły zakos pad jaho.
«Žeton na mietro» maje ŭsie nieabchodnyja składovyja dla dychtoŭnaha detektyva: zakručany razhalinavany siužet, vydatny dynamizm apaviadańnia plus firmovaje fiedarenkaŭskaje majsterstva pabudovy dyjałohu. Naratyŭ razhortvajecca nieliniejna, z pahłybleńniem u historyi kožnaha z klučavych piersanažaŭ. Heta tonkaja hustaja hustoŭnaja proza, u jakoj šmat aluzijaŭ dy paŭtanoŭ. Słovam, amatar spadara Fiedarenki budzie ŭ zachapleńni. Čaho nie skažaš pra amatara detektyvaŭ.
Pryčyna pośpiechu Fiedarenki
U centry ramana — historyja paeta Viktara Raka, jaki patraplaje ŭ składanaje viaźmo byccam by nijak nie źviazanych pamiž saboj padziej, i hetaje viaźmo pačynaje ściskacca da adnaho zabojstva, jakoje adbyłosia šmat hadoŭ tamu. A patraplaje paet Rak u hety vir pryhodaŭ praz svajho byłoha vykładčyka, jaki prynosić jamu na redahavańnie rukapis histaryčnaha tvora, jaki piša niechta Litaŭ — duža zamožny čałaviek, «sam ruski, rodam z Rasii, pabyŭ paŭsiul, abjeździŭ usiu Jeŭropu, ale nidzie nie było lepš», čym u Biełarusi…
Da ŭsiaho, na Raka raptoŭna «zvalvajecca» kolišniaje kachańnie maładości, što haduje darosłuju dačku ŭ dalokim paleskim miastečku. Žančyna prosić Raka pra dapamohu z pastupleńniem dački ŭ VNU. Dačka hetaja, Luda, ale ŭsie jaje kličuć skaročna — Lu (jak tut nie zhadać apovieść Fiedarenki, nazvanuju imiem hałoŭnaj hieraini — «Ksiu», ź jaho niadaŭniaj knihi), jak zaŭvažaje Litaŭ, jaki pa svaich biznes-spravach patraplaje ŭ hetaje miastečka, maje dzivosnaje padabienstva ź jaho žonkaj u maładości. Da taho ž, Lu vałodaje adnym niezvyčajnym daram…
Kab paźbiehnuć spojleraŭ, nie budziem dalej raskryvać usie cikavostki dy pierypietyi. Zaŭvažym tolki, što faktyčna nivodnaja historyja ŭ hetym intryhoŭna zakručanym apoviedzie nie daviedzienaja da svajho łahičnaha finału. U suchoj rešcie, aŭtar dziejničaje pa pryncypie: niama piersanaža — niama prablemy. Bolšaść zaviazanych vuzłoŭ tak i zastajucca nieraźviazanymi. Da prykładu, pałovu tvora Litaŭ buduje i abstaloŭvaje na svaim katedžnym učastku niejki tajemny bunkier. Idzie piermanientnaje nahniatańnie atmaśfiery, čytač pakutuje ad zdahadak, što ž za strašny / padstupny / złaviesny płan vynošvaje hety ruski. I što ŭ vyniku? Dy ničoha. Nijakaha tłumačeńnia, našto było toj bunkier budavać — ni Litava, ni bunkiera, ni razhadki. Kancy ŭ vadu…
Čytač, naładžany ad pačatku na kłasičny detektyŭ, vidać, pačujecca, jak by heta miakčej vyrazicca, — pačujecca ašukanym.
Naahuł, pytańnie adrasatu «Žetona na mietro» niaprostaje. Za što my lubim, da prykładu, detektyvy Karatkieviča? Toj ža kultavy «Čorny zamak…»? Peŭna, u vialikaj stupieni za toje, što aŭtar, pracujučy pavodle kłasičnaj schiemy, viadzie čytača ad zahadki da zahadki, prapanujučy razam z hierojem-šukalnikam, a toje i raniej za jaho, sčytać usie namioki j padkazki, razbłytać nity j raźviazać vuzły ŭ pošuku złačyncaŭ. U idealnym detektyvie čytač i śledčy pracujuć jak by ŭ adzinaj źviazcy. Pavodle pieršaha aŭtarskaha praviła pradstaŭnika «załatoha vieku detektyva» S.S. Van Dajna, «treba zabiaśpiečyć čytaču roŭnyja z syščykam umovy razbłytvańnia tajamnicaŭ, dla čaho jasna i dakładna paviedamić pra ŭsie vykryvaŭčyja ślady». Pavodle Barysa Akunina, detektyŭščyka №1 u sučasnaj rasijskaj litaratury, adnosiny pamiž aŭtaram i čytačom nahadvajuć zalacańni mužčyny da žančyny: mužčyna (aŭtar) pavinien uvieś čas intryhavać, abniečakańvać i, viadoma ž, nie paŭtaracca…
Jakoje staŭleńnie da čytača ŭ Fiedarenki? Ciažka skazać. Padobna, što davoli indyfierentnaje. Prynamsi, hetych akuninskich hulniaŭ u kotki-myški jon unikaje, redka źjaŭlajecca na publicy, nie lubić šumnych prezientacyjaŭ dy aŭtohraf-siesij. Ale vidavočna, što Fiedarenka nasamreč lubić svaich hierojaŭ. Usich, navat nie vielmi stanoŭčych. Mahčyma, heta adna z pryčynaŭ jaho pośpiechu.
Kanfarmizm ci valenradyzm?
Hałoŭny hieroj Andreja Fiedarenki padkreślena apalityčny: «…usie hetyja niejkija niekudy vybary, niejkija refierendumy pra niejkaje pažyćciovaje kiravańnie — usio było da motašnaści niecikavaje». U jahonyja razvahi aŭtar uvodzić budyscki rozdum pra najvyšejšyja materyi: «Dziŭna, što nas pałochaje budučaja śmierć, ale nie pałochaje minułaja. Nas ža nie było raniej, da naradžeńnia, my ŭžo jak minimum adzin raz byli miortvyja. Kolki času? Stolki, kolki nas nie budzie — viečnaść. Cełuju viečnaść my byli miortvyja. Značyć, my ŭžo adzin raz prajšli biaskoncaść i ŭvaskreśli ź jaje. Ja nie vielmi pieražyvaŭ, kali mianie nie było, ja navat nie mahu skazać, kolki mianie nie było, i heta naŭrad ci ad taho, što čałaviečy rozum nie ŭ siłach achapić biaskoncaść; chutčej ad taho, što biaskoncaść — kruhłaja».
I dalej: «Mnie ŭvohule zdajecca, što ad svajho stvareńnia na ziamli žyvuć adnyja i tyja ž ludzi, jakija tolki mianiajuć cieły, jak źmiainyja skurki, dy jašče ŭ ich ścirajecca pamiać pra raniejšyja žyćci. Cieła naradžajecca, raście, jak hryb ź ziamli, dasiahaje substancyi žyćcia, paraŭnoŭvajecca ź joju, stareje, źnikaje, znoŭ naradžajecca i znoŭ darastaje da hetaj substancyi, a jana tak i zastajecca nieparušnaj, niepaduładnaj času i prastory…»
Viadoma ž, u peŭnym sensie, paet Viktar Rak z «Žetona…» — heta alter-eha aŭtara, jaki pa žyćci jak by taksama pa-nad usialakaj «palityčnaj vałtuźnioj». Jon adzin ź niamnohich biełaruskich litarataraŭ, čyje tvory vychodziać adnačasova i ŭ dziaržaŭnych-chołdynhaŭskich, i ŭ niezaležnych vydaviectvach. Darečy, tema kałabaracyi-valenradyzmu hałoŭnaja ŭ samym prahramnym fiedarenkaŭskim tvory — apovieści «Ničyje», pryśviečanaj faktyčna reabilitacyi adnaho z kamandziraŭ Słuckaha zbrojnaha čynu, «zdradnika» pavodle viersii aficyjnaj histaryjahrafii, jaki ŭ kardynalny momant paŭstańnia pierajšoŭ na bok «savietaŭ», — Paŭła Čajki.
U žanry vysokaj parodyi
Čym ža cikavy «Žeton na mietro»? Pieradusim — pohladam adnaho z najiaskraviejšych ajčynnych aŭtaraŭ na siońnia. Čymści ž hety čas jamu cikavy, kali jon uziaŭsia ŭvasobić jaho ŭ ramannaj formie. Ci ŭ tvory paŭstaje mienavita kaniec druhoha dziesiacihodździa XXI stahodździa? Adkaz nie vidavočny. Niejkaj vyraznaj pryviazki da času niama. Nu tak, hieroi karystajucca ajfonami-smartfonami. Dzieści dalokim fonam-vodhałasam prachodzić tema rasiejska-ŭkrainskaj vajny. Chutčej, tut maje miesca pazačasavy padychod (kštałtu, kab i praź dziesiacihodździe toje čytałasia); dzieści — u apisańni miestačkovych realijaŭ — skraziać zastyłyja dzievianostyja…
Biezumoŭna, hety tvor — padzieja dla našaj litaratury. Niahledziačy na pravalnaść e miežach detektyŭnaha žanru, Fiedarenka vyjaviŭsia ŭ hetym ramanie napoŭnicu. Šmat u čym «Žeton…» — sposab patrolić i krytyka, i čytača. Peŭna, zadziaŭbło aŭtaru, što bačać u im «niaśpiešłaha i ŭdumlivaha» prazaika, «jakomu ŭłaścivy psichałahičny analiz, humanistyčny pohlad na čałavieka, dramatyzm, elemienty fantastyki, mastackaj umoŭnaści, emacyjanalnaść, spaviadalnaść» i h.d. i da t.p. (cytaty ŭziatyja ź Vikipiedyi), nie zaŭvažajučy pravakacyjnaj hareźlivaści.
Pavodle krytyka Leanida Hałuboviča, «raman «Žeton na mietro» jość prychavanaj i pa-majstersku vyštukavanaj parodyjaj na sučasny kanviejer štampavanych detektyvaŭ». Dadamo — vysokaj parodyjaj.
Pa pračytańni «Žetona…» ŭźnikaje niepieraadolnaje žadańnie… pieračytać raman nanoŭ. Ci ž nie heta jość prykmietaj vyšejšaha mastackaha piłatažu ŭ epochu tvitara, instahrama dy tatalnaje alerhii na łonh-ryd?
