Uładzimiru Tupoŭskamu 97 hadoŭ. Vieteran VAV, były namieśnik staršyni Hrodzienskaha harvykankama pra padziei 1950-60-ch zaŭsiody kazaŭ vielmi nieachvotna, bo mienavita jaho podpis staić pad rašeńniem ab znosie Fary Vitaŭta. Jon kaža, što ŭ toj čas rabiŭ usio pavodle zakonu — vykonvaŭ pracu daručanuju CK KPB. Da 58-j hadaviny znosu chrama my pahavaryli z Uładzimiram Tupoŭskim.
«Hłupstva maładości»
Naradziŭsia Uładzimir Ivanavič u Mahilovie ŭ 1922 hodzie. Vajavaŭ ź lutaha 1942 hoda pa śniežań 1944 hady ŭ składzie 117 strałkovaj dyvizii Paŭnočna-Zachodniaha 1-ha Prybałtyjskaha i 3-ha Biełaruskaha frantoŭ. Skončyŭ vajnu ŭ zvańni kapitana.
«U 1941 hodzie ja byŭ abituryjentam u 5-j saranskaj avijaškole. Ale mianie tam zabrakavali pa zdaroŭi i dali pracu ŭ štabie pry škole. Ja nie chacieŭ na hetym spyniacca. Try razy chadziŭ z rapartam da načalnika štaba, kab jon mianie puściŭ na front. Usio ž taki adpuścili. I heta była maja durnota maładości, bo moh siadzieć u tyle i spakojna pracavać. Ale nie, rvaŭsia na vajnu, byŭ vialikim patryjotam. Apynuŭsia na froncie, u vyviedrocie. U adnym z bajoŭ byŭ paranieny, heta dahetul mianie mučyć. I tady ja zrazumieŭ, što daražej za ŭsio dla mianie maja siamja».
U paślavajennyja hady Uładzimir Ivanavič apynuŭsia ŭ Hrodnie. Byŭ znajomy asabista ź Siarhiejem Prytyckim, jaki tady byŭ pieršym sakratarom abkama partyi. Jon zaćviardžaŭ Tupoŭskaha na pasadu instruktara harkama. Z 1958 hoda Uładzimir Ivanavič staŭ namieśnikam staršyni Hrodzienskaha harvykankama.
«Mohiłki vyratavać nie sprabavali»
U hady raboty Uładzimira Tupoŭskaha ŭ Hrodnie byli źniesieny vielizarnyja jaŭrejskija mohiłki i adzin z najstarejšych katalickich chramaŭ Biełarusi, jaki ŭ paślavajennyja hady vykarystoŭvaŭsia pad skład.
«Jaŭrejskija mohiłki pry mnie prybirali i ja vioŭ pierapisku ź jaŭrejami. Mohiłki vyratavać nichto nie sprabavaŭ, tamu što na toj momant užo prajšło 50 hadoŭ z apošniaha pachavańnia. Usio było ŭzakoniena i nijakich pytańniaŭ nie było, ni z amierykancami, ni ź Izrailem. I nijakich pierapachavańnia nichto nie pravodziŭ. Pomniki vyvozili chto kudy. Vy viedajecie, jak narod tady žyŭ. Savieckaja ŭłada skazała prybrać — i treba było vykonvać. Usio było ŭ nas narmalna zroblena i jak naležyć, pavodle zakonu».
U kancy 1950-ch hadoŭ na miescy starych jaŭrejskich mohiłak stali budavać futbolny stadyjon «Čyrvony ściah». Siońnia heta CSK «Nioman». Pra mohiłki nahadvaje tolki pamiatnaja šylda, pryśviečanaja pamiaci hrodzienskich jaŭrejaŭ. Ale tam ni słova pra źniščanyja mohiłki.
Apošnija pachavańni, pa ŭspaminach hrodzienskich staražyłaŭ, prachodzili na jaŭrejskich mohiłkach u pieršyja paślavajennyja hady, a zusim nie za 50 hadoŭ da znosu. Zmahacca za zachavańnie mohiłak u Hrodnie ŭ kancy 1950-ch prosta nie było kamu, praktyčna ŭsio jaŭrejskaje nasielnictva horada było źniščana niemcami ŭ łahierach śmierci. U kancy 1950-ch u Hrodnie funkcyjanavali jašče Zaniomanskija jaŭrejskija mohiłki, jakija isnujuć dahetul.
«Uzryvali nie kaścioł»
U 1961 hodzie Tupoŭski byŭ pryznačany staršynioj kamisii pa znosie Fary Vitaŭta. Za heta jamu dastałosia jašče ŭ savieckija hady. Pavodle niekatorych dadzienych jaho navat chacieli sudzić za niapravilnaje afarmleńnie i vydaču srodkaŭ na padrychtoŭku znosu.
«Siońnia hetaja tema nikomu niecikavaja. Navošta heta kałupać i budaražyć? Padryvali my nie kaścioł, a toj chto heta kaža — vyradak. Palaki pierabudavali naš pravasłaŭny sabor u vajskovy kaścioł — u žyły dom, možna skazać. Treba historyju viedać hłyboka. Usio heta hłupstva, navat nie varta psavać papieru na heta. A vulica Savieckaja ž raniej była Sabornaja, bo viała da pravasłaŭnaha chramu. Tak što znosili my ŭ 1961 hodzie strašydła, a chram byŭ raniej, i jon byŭ pryhažunom».
Pavodle ŭspaminaŭ staražyłaŭ, padryvać chram pryjechała dziaŭčynka-vunderkind ź Leninhrada, padryŭnik vyšejšaha kłasu. Nibyta jana pryjechała ŭ Hrodna z prarabam «Lenvzyvproma» Pinam. Usiu padrychtoŭčuju rabotu haradskija ŭłady daručyli miascovamu bataljonu, ale padryvać samastojna jany nie navažvalisia.
«Sumleńnie nie mučyła, budynak kaštoŭnaści nie mieŭ…»
«Tak, abjekt padryvała maładaja dziaŭčyna. Heta była surjoznaja sprava i da znosu była pryciahnuta cełaja voinskaja častka, a taksama śpiecyjalisty ź Leninhrada. Nichto nas nie asudžaŭ za znos, usio było narmalna. Sumleńnie vykanaŭcaŭ nie mučyła, hrodziency viedali, što tam byŭ kaliści pravasłaŭny sabor. Heta potym niechta staŭ kazać, što Tupoŭski niešta vyrašaŭ.
Były harnizonny kaścioł niezadoŭha da znosu, 1960 h.
A ja ničoha nie vyrašaŭ.
Pa-pieršaje, pytańni ab znosie duchoŭnych abjektaŭ vyrašaŭ CK Biełarusi, nichto ŭ Hrodnie hetaje pytańnie nie vyrašaŭ. Heta zanadta dalikatnaje było pytańnie. U ich tam było śpiecyjalnaje pasiadžeńnie z hetaj nahody. A ja ŭžo byŭ jak vykanaŭca ŭ Hrodnie. Sprava harvykankama — prybrać hety abjekt, što i było ŭ vyniku zroblena. Dy i ŭ paślavajennyja hady budynak nie mieŭ nijakaj kaštoŭnaści dla horada: ni duchoŭnaj, ni architekturnaj. Voś tamu CK i vyrašyŭ źnieści jaho».
Los chrama vyrašyli 8 sakavika na pasiadžeńni vykankama Hrodzienskaha haradskoha savieta deputataŭ pracoŭnych. U knizie hrodzienskaha krajaznaŭcy Viktara Sajapina «Utračiennyje katoličieskije chramy Hrodno» całkam cytujecca dakumient, jaki vyrašyŭ los kaścioła
Faru Vitaŭta ŭzarvali ŭ noč z 29 na 30 listapada 1961 hoda. Sa słoŭ Uładzimira Ivanaviča reštki chrama vyvozili praz vulicu Harnavych u rajon zabudovy damoŭ na Suvorava. Tam kaliści było bałota, a ŭ 1960-ch pačali budavać damy. Paśla rasčystki zavałaŭ u centry Hrodna na miescy chrama źjaviŭsia skvier.
Razvaliny chrama paśla vybuchu, 29 listapada 1961 h.
«Pisać treba pra inšaje»
Praz 58 hadoŭ u Hrodnie nie ścichajuć razmovy ab adnaŭleńni Fary Vitaŭta, ale haradskija ŭłady na hety kont nijak nie vykazvajucca.
«Asabista ja b nie chacieŭ bačyć na hetym miescy chram, siońnia heta nikomu nie treba. Tamu što tam užo dastatkova kaściołaŭ. A što było ŭ tyja dalokija hady našamu narodu siońnia prosta niecikava. Siońnia horad maje patrebu ŭ dobrym kiraŭnictvie, u dobrych vulicach, u žylli i praduktach. Voś pra što treba pisać».
Pamiatny znak na miescy ŭzarvanaha chrama
Katalickaja i pravasłaŭnaja śviatynia
Źniesieny chram u centry Hrodna maje bahatuju historyju i na praciahu stahodździaŭ jon zvaŭsia pa-roznamu: Kaścioł Najśviaciejšaj Panny Maryi, Safijski sabor, Harnizonny kaścioł, Fara Vitaŭta. Pieršapačatkova chram byŭ draŭlanym. Jon byŭ pabudavany kala 1389 hoda pa rasparadžeńni Vialikaha kniazia litoŭskaha Vitaŭta i staŭ hałoŭnym chramam u Hrodnie. Pry kiravańni Stefana Batoryja na miescy draŭlanaha kaścioła byŭ uźviedzieny kamienny chram.
U nastupnyja dva stahodździ kaścioł nieadnarazova hareŭ. U 1804 hodzie kaścioł byŭ pieradadzieny pravasłaŭnym viernikam, jaho adrestaŭravali, a paźniej pierabudavali ŭ Safijski sabor.
Paśla Pieršaj suśvietnaj vajny chram viarnuli katalikam. Jaho znoŭ pierabudavali, nadaŭšy nieahatyčnyja i niearamanskija rysy. Jon byŭ aśviečany jak Harnizonny kaścioł. U takim vyhladzie chram prastajaŭ da svajho źniščeńnia ŭ 1961 hodzie.
Fara Vitaŭta ŭ 1930-ja
Paśla Druhoj suśvietnaj u kaściole bolš słužby nie pravodzilisia. Chram vykarystoŭvali pad skład. Byli ŭ haradskich uładaŭ płany vykarystoŭvać budynak pad šyrokafarmatny kinateatr ci sportzału, ale ŭ vyniku chram uzarvali.
