Ciapier Haradok — heta prosta vioska pad Maładziečnam, a kaliści hety byŭ važny pamiežny horad Połackaha kniastva.
«Jašče kali ja byŭ dziciem, kala haradzišča ŭ Haradku ź siabrami znachodzili askiepki roznaha kalarovaha škła i adnosili ich u miascovy muziej. Paśla biehali tudy štodnia i ździŭlalisia, čamu našych znachodak niama ŭ ekspazicyi», — raskazvaje Alaksiej Žachaviec, 29-hadovy ślesar miechana-zboračnych rabot z Maładziečna.
Alaksiej Žachaviec.
Ciapier chłopiec taksama časta zabiahaje ŭ muziej. I prychodzić tudy nie z pustymi rukami.
«Viedajecie, historyja Haradka nastolki była nasyčanaja padziejami, što artefakty valajucca litaralna pad nahami. Nie tak daŭno ja ŭ aharodzie, kali sadziŭ bulbu, znajšoŭ manietu 1861 hodu, paśla jašče adnu — niamieckuju ad 1941 hodu. Kali mnie tolki było hadoŭ šeść, nie bolš, ja zrazumieŭ, što maja vioska niezvyčajnaja», — kaža Alaksiej.
Manieta 1861 hodu, jakuju Alaksiej Žachaviec znajšoŭ u aharodzie.
Paśla jamu trapiŭsia na vočy artykuł u miascovaj haziecie, jaki napisaŭ dziadula Alaksieja Kanstancin.
«U tym artykule dziadula ŭzhadvaŭ, što pieršy raz Haradok ŭzhadvajecca ažno ŭ 1161 hodzie.
Pisaŭ pra toje, što ŭ Haradku było raniej: balnicy, apteka, biblijateka, jaŭrejski narodny bank, roznyja kramy, młyn, piakarnia, harbarny zavod, hamarnia — heta značyć, mietałaapracoŭčaja majsternia, šviejnaja i hadzińnikavaja majsterni, dva bazary. Byli pabudavanyja tut i try chramy, adzin z katorych — Śviata-Trajeckaja carkva ŭ centry vioski, jakaja pieražyła mnohaje, u tym liku i niamieckuju akupacyju.
Na rynku ŭ Haradku. Pačatak 50-ch hadoŭ.
A voś biazhłuzdaść partyzanaŭ nie pieražyła. Dziadula kazaŭ, što kab pakazać svaju aktyŭnaść, partyzany spalili Śviata-Trajeckuju carkvu. Dziadula zaklikaŭ čytačoŭ haziety dałučycca da adnaŭleńnia carkvy. A ja čytaŭ artykuł i da mianie prychodziła ŭśviedamleńnie, kolki ž ja jašče nie viedaju pra Haradok».
Maleńki Alaksiej na fonie razburanaj carkvy.
Paśla artykuła, jaki napisaŭ dzied Alaksieja Žachaŭca ŭ 1991 hodzie, srodki na adnaŭleńnie carkvy znajšlisia i viaskoŭcy družna ŭzialisia za rabotu.
Tady Alaksiej Žachaviec i zrazumieŭ, što vyvučać historyju miastečka — u niejkaj stupieni jaho abaviazak.
«Maje prodki nie byli karennymi žycharami Haradka, babula sama z-pad Chojnikaŭ, dziadula — z Vałožynskaha rajona, u 1986 hodzie kupili ŭ Haradku dom, bo dziadula chadziŭ siudy ŭ škołu z susiedniaha rajona. Ale ja siońnia razumieju, što bolš rodnaha i blizkaha mnie miesca znajści nielha. Mnie tut cikava ŭsio. I čym bolš ja daviedvajusia, tym bolš razumieju, što kropku ŭ majoj pracy pastavić prosta nielha. Kožny dzień zdarajucca padziei, adhukajucca naščadki byłych žycharoŭ Haradka, znachodziacca novyja dakumienty i źviestki pra Haradok. Ciažkaści ŭ tym, što Haradok — nazva raspaŭsiudžanaja. I, byvała, ja tolki ŭzradujusia novaj infarmacyi, jak akazvajecca, što havorka pra Haradok, što znachodzicca ŭ Viciebskaj vobłaści, abo naohuł pra niejkaje ŭkrainskaje miastečka. Niekalki hod tamu ja zrazumieŭ, što viedy pra Haradok treba sistematyzavać i dzialicca imi ź inšymi, tamu stvaryŭ sajt horodok.by», — raskazvaje Alaksiej.
Zamčyšča ŭ Haradku pamiataje jašče Rahniedu
Alaksiej prapanoŭvaje prajścisia da miesca, ź jakoha pačynaŭsia Haradok — zamčyšča, jakoje pamiataje jašče časy połackich kniazioŭ.
Dziŭna, ale vieličnaje zamčyšča nie adrazu zaŭvažyš, kali traplaješ u Haradok pieršy raz. A miž tym jano znachodzicca litaralna ŭ centry vioski.
«Stojačy tut, na samym viersie zamčyšča, chočaš nie chočaš, a adčuvaješ, što ty dakranaješsia da minułaha. Heta tolki padumać, što niejkich 10 stahodździaŭ tamu tut adbyvalisia bitvy, zichacieli daśpiechami vieršniki, iržali koni, — raskazvaje Alaksiej.— Siońnia ad zamku zastalisia tolki vały, roŭ, ź jakich miascovyja narabili sabie sažałak. Jak vyhladaŭ zamak, nieviadoma».
Kaliści hetyja sažałki byli častkaj ravoŭ, jakija atačali zamak.
Na miescy haradzišča nie raz pravodzilisia raskopki, tut znachodzili staruju kieramiku.
«Jość adna lehienda, źviazanaja z zamčyščam, ale, na žal, jana nidzie dakumientalna nie zafiksavanaja. Pavodle padańnia, tut byŭ zamak ź viežaj, u jakim znachodziłasia Rahnieda — Połackaja kniazioŭna. Jak viadoma z historyi, Rahnieda sa svaim starejšym synam Iziasłavam, jaki padniaŭ ruku na baćku, Kijeŭskaha kniazia Uładzimira, byli sasłanyja ŭ zasnavany dla ich horad Iziasłaŭl (u našy dni — Zasłaŭje). Isnuje vierahodnaść, što Rahnieda znachodziłasia ŭ «zamku» ŭ Haradku da vysialeńnia ŭ Zasłaŭje», — raspaviadaje Alaksiej.
Z vałoŭ haradzišča Haradok bačny jak na dałoni.
«Voś tam młyn, — pakazvaje Alaksiej u levy bok, tam, pakazvaje naprava, — byŭ rynak. Vuń na miescy taho damka dačka Vincenta Dunina-Marcinkieviča Kamiła arhanizavała škołu dla dzietak tych viaskoŭcaŭ, jakija nie mahli sabie dazvolić płacić za vučobu dziaciej u narodnym vučyliščy, jakoje taksama adkryłasia ŭ Haradku ŭ 1862 hodzie», — kaža Alaksiej.
Ni budynku narodnaha vučylišča, ni škoły nie zachavałasia.
Škoła-prytułak ustanovy pa ŭładkavańni biežancaŭ u miastečku Haradok Vilejskaha pavieta Vilenskaj hubierni. 26 śniežnia 1916 hoda.
«Škoła, na žal, praisnavała zusim niadoŭha. Kamiła, akramia vykładčyckaj dziejnaści, kuplała zbroju dla paŭstancaŭ. Niechta danios na Kamiłu i jaje zatrymali. Bolš u Haradok jana nie viarnułasia», — raskazvaje Alaksiej.
Siońnia na miescy byłoj škoły staić draŭlany dom.
Nie adna Kamiła pakinuła svoj śled u Haradku. Tut byvaŭ i jaje baćka Vincent Dunin-Marcinkievič. Vielmi časta siudy pryjazdžaŭ arhanizatar biełaruskaha nacyjanalnaha teatra Ihnat Bujnicki. Janka Kupała naviedvaŭ tut prytułak dziaciej-sirot. Z hetymi miaścinami źviazanyja imiony vydatnaha daśledčyka etnahrafii i archieałohii Maładziečanščyny Adama Kirkora, Artura Bartelsa — udzielnika paŭstańnia 1863 hoda, paeta, mastaka-hrafika, jaki ŭpryhožyŭ vydatnuju manahrafiju Kanstancina Tyškieviča «Vilija i jaje bierahi».
Młyn, jaki možna nabyć za 50 tysiač dołaraŭ
«Jašče kab niechta młyn kupiŭ», — praciahvaje Alaksiej.
Młyn — hałoŭnaja słavutaść Haradka. Jon staić na ŭjeździe ŭ viosku — ramantyčnaja kamianica z tradycyjnaj cehły i kamieniu.
«Pabudavany młyn niedzie ŭ kancy XIX stahodździa. Sprajektavaŭ jaho miascovy žychar Aŭram Bierhier», — kaža Alaksiej.
Młyn znachodzicca na skryžavańni daroh, jakija viaduć z Maładziečna ŭ bok Alachnovič i Minska, dobra bačny s trasy. Pobač — vializnaja sažałka, miesca najpryhažejšaje.
U 2008 hodzie młyn vykupili pryvatnyja inviestary.
«Na miescy młyna chacieli zrabić kaviarniu i haścinicu. Ale nie raźličyli svaje mahčymaści. Abiacańni adnavić młyn, pačyścić sažałku tak i zastalisia abiacańniami. Sioleta młyn vystavili na prodaž. Acanili jaho ŭsiaho ŭ 50 tysiač dołaraŭ. Viadoma, tut patrebnyja vialikija hrašovyja ŭkładańni, ale vielmi chočacca, kab heta miesca ŭ chutkim časie ažyło», — raskazvaje Alaksiej Žachaviec.
U miastečku jość i svoj muziej. Nazyvajecca jon Haradocki centr kultury i pobytu. Adkryty ŭ 1994 hodzie. Na adkryćci muzieja, jaki tady byŭ litaraturnym, prysutničali Nił Hilevič i Janka Bryl.
Janka Bryl i Nił Hilevič na adkryćci haradockaha muzieja.
Siońnia — heta miesca, dzie vam raskažuć pra pobyt žycharoŭ Haradka, pra historyju miastečka ŭ fotazdymkach, pakažuć kalekcyju maniet, jakija znachodzili ŭ Haradku. Kali majecie patrebu, dziela vas śpiecyjalna arhanizujuć abzornuju ekskursiju pa miastečku abo hulniu-kvest. A jašče ŭ muziei vam raskažuć i pakažuć pra taki vid narodnaj tvorčaści, jak lalki-matanki.
«Muziej znajści lohka, jon mieścicca amal u centry vioski. Budynak pryhožy. Jaho pryvieźli adniekul, raniej jon byŭ draŭlanym. Pieršapačatkova na hetym miescy stajaŭ ješybot, jaŭrejskaja škoła. A da muzieja byŭ adzin z karpusoŭ škoły», — kaža Alaksiej.
Naohuł, razvahi pra toje, što «tut było raniej» u Alaksieja adny z ulubionych.
«Ja adšukvaju staryja fotazdymki, staryja karty i paraŭnoŭvaju z tym, što baču ciapier. Časam zdarajucca i niečakanyja adkryćci. Naprykład, chleŭ, što mieścicca la zamčyšča, zastaŭsia ŭ dakładna takim stanie, jakim jon byŭ na niamieckich kartach 40-ch hadoŭ», — dzielicca nazirańniami Alaksiej.
«Tady niemiec uziaŭ niemaŭla za nožki i ŭdaryŭ jaho ab ścianu»
Druhaja suśvietnaja vajna pakinuła svoj kryvavy śled u historyi Haradka.
«Haradok byŭ zbolšaha jaŭrejskim miastečkam. Da vajny ŭ Haradku, zhodna pierapisu, žyło 1095 jaŭrejaŭ. Paśla vajny zastałosia dźvie siamji: Hiršy Biermana i Jankiela Avierbucha. Jany vyžyli «dziakujučy» tamu, što da vajny byli sasłanyja ŭ stalinskija łahiery, i viarnulisia ŭ Haradok tolki paśla vajny. U miastečku isnavała hieta z sakavika pa lipień 1942 hodu. Pry likvidacyi hieta častku pracazdolnych jaŭrejaŭ adpravili ŭ łahier u Krasnaje, astatnich źniščyli. Bolšaść jaŭrejaŭ na mašynach vyvieźli za viosku, dzie rasstralali, a paśla spalili. Tych jaŭrejaŭ, što admaŭlalisia abo nie mahli samastojna pakinuć hieta, zabivali prosta ŭ vioscy. Miascovyja žychary ŭspaminali, što ŭžo ŭ mirny čas, kali arali pole pobač z tym miescam, dzie rasstrelvali haradokskich jaŭrejeŭ, pad płuh trapiła žanočaja hałava z čornymi vałasami. Strašny byŭ čas», — raskazvaje Alaksiej Žachaviec.
Alaksiej Žachaviec vyjaviŭ miesca, dzie rastrelvali jaŭrejeŭ. I vielmi choča, kab peŭnyja śpiecyjalisty daśledvali heta miesca i ŭziali jaho pad achovu.
Alaksiej šukaje lubuju mahčymaść znajści śviedkaŭ taho času. Hutaryć ź miascovymi staražyłami, piša listy tym, chto źjechaŭ z Haradka, šukaje ludziej ŭ internecie. Šmat chto adhukajecca sam. Adnojčy Alaksieju Žachaŭcu napisała žančyna, dačka žycharoŭ Haradka, jakija jašče pamiatali vajnu.
Žančyna raskazała, što baćka joj raspaviadaŭ pra toje, što ŭ dzień, kali likvidavali hieta, z domu vyvieli maładuju žančynu z dvuchmiesiačnym dziciatkam na rukach. Dzicia raspłakałasia. Tady niemiec uziaŭ jaho za nožki i z usioj siły ŭdaryŭ ab kut doma.
Taksama jana pamiataje, jak paśla vajny viaskoŭcy źbiralisia ŭ Jankiela Avierbucha hulać u karty. Jon byŭ hałantarejščykam, pradavaŭ nitki, ihołki, farbu dla tkaniny. Jon adziny i apošni jaŭrej, što zastaŭsia ŭ Haradku. Nie raz kazaŭ, što heta jaho dom i choča być pachavany tut, na pravasłaŭnych mohiłkach.
Chacia ŭ Haradku isnavali i jaŭrejskija mohiłki.
«Ja chaču, kab siudy pryjazdžali ludzi i daviedvalisia pra toje, dzie pachavanyja ich prodki»
Habrejskija mohiłki siońnia zakinutyja. Ale Alaksiejem nie zabytyja.
«Ja zajmajusia hetymi mohiłkami, starajusia, pa mahčymaści, padymać, čyścić pomniki. Ja chaču, kab ludzi daviedalisia, dzie pachavanyja ich prodki. Pryjazdžali ŭ Haradok, addavali daninu pamiaci, a mahčyma pryvozili b i fotazdymki, i cikavostki pra Haradok, pra jakija ja navat nie zdahadvajusia», — kaža Alaksiej.
Akramia Alaksieja, Lina Cyvina, nieabyjakavaja minčanka, jakaja niekalki hadoŭ tamu kupiła lecišča pad Haradkom, taksama ŭkładaje i svaje hrošy, i svaje siły, kab mohiłki padtrymlivalisia ŭ naležnym stanie.
Alaksiej praciahvaje:
«Ja staŭ cikavicca tym, jakuju infarmacyju ŭtrymlivajuć jaŭrejskija macevy (pomniki). Mahu pračytać datu, razumieju, žančyna ci mužčyna pachavanyja tut. Ale chočacca ŭmieć čytać usiu infarmacyju. Akramia jaŭrejskich mohiłak, chaču zrabić ličbavy katałoh i viaskovych mohiłak. Na žal, šmat pomnikaŭ u vielmi drennym stanie, i kab pračytać infarmacyju ź ich, davodzicca vykarystoŭvać pienu dla haleńnia. Nanosiš jaje na pomnik, pravodziš skrabkom i možna čytać».
Staryja fotazdymki Haradka: ad Maładziečna da Japonii
Pra fotazdymki, jakija siońnia maje Alaksiej, havorka asobnaja. Jak žartuje sam Alaksiej, jon užo «zaduryŭ hałavu» ŭsim miascovym žycharam, kab padzialilisia svaim siamiejnym archivam.
«Chadžu, pytajusia pra staryja fotazdymki, skanuju. Časam sam nie mahu nalubavacca na tuju pryhažość, što baču na zdymkach. Haradockija dziaŭčaty, krajavidy, damy. Nie adarvać vačej!»
Ciuški.
Daŭniejšy vazok.
Vydatny ŭradžaj.
U kanoplach.
A niekatoryja fotazdymki prylacieli z samoj Japonii.
«Na niejkim forumie ja ŭbačyŭ, što japoniec Akira Takihučy, jaki kalekcyjanuje fotazdymki časoŭ Druhoj suśvietnaj, spytaŭsia, ci viedaje chto, što za Hrodek padpisany na fota. Ja hlanuŭ i zrazumieŭ, što heta ž naš! Napisaŭ jamu i jon dasłaŭ mnie ŭsie foty z Haradku, jakija byli ŭ jaho kalekcyi. Hetaje pačućcio, kali ty ŭpieršyniu bačyš fota, niemahčyma paraŭnać ni z čym», — raspaviadaje Alaksiej.
Haradok padčas niamieckaj akupacyi. Fota z asabistaha archiva Akiry Takihučy.
«Samaja zapavietnaja mara, kab Haradok staŭ turystyčnym miescam»
«Kaniečnie ž, ja kažu paŭžartam, što maru, kab maim imiem nazvali vulicu ŭ Haradku. Chacia ad doma babuli da mahazina viadzie vułačka ŭ čatyry damy, voś jaje možna było b nazvać vulicaj Žachaŭca», — uśmichajecca Alaksiej.
Što ž datyčyć sapraŭdnaj mary, to jana ŭ Lošy vielmi prostaja:
«Ja chaču, kab Haradok staŭ turystyčnym miescam, kab siudy čaściej pryjazdžali ludzi, kab daviedvalisia pra svaju historyju, kab ździŭlalisia i adkryvali dla siabie niešta novaje. A jašče ŭ Haradku zbyvajucca samyja zapavietnyja žadańni. Dastatkova tolki zahadać jaho la staražytnaha kamienia», — padsumavaŭ Alaksiej Žachaviec.
Lehienda pra serca kamienia z Haradka
Na vyjeździe, pry darozie, jakaja viała da młyna, ros dub, a la padnožža duba lažaŭ vialiki kamień.
Žychary vioski i padarožnyja prychodzili da kamienia, raskazvali jamu pra svaje žyćciovyja prablemy, biedy, i prasili dapamohi.
U Haradockim zamku tady žyŭ kniaź z žonkaj i dačkoj. Pryjšoŭ čas, dačka vyjšła zamuž. Usio było dobra, ale kniazioŭna nie mahła ŭzradavać kniazia i padaryć jamu ŭnuka, a mužu — syna. Kniazioŭna trojčy chadziła z ščodrymi haścincami da kamienia, prasiła dapamohi. Ale kamień nie čuŭ jaje. Pryjšłosia kniaziu klikać na dapamohu vieščunoŭ. I voś, adnojčy, pryjšoŭ znachar Vincuś. Jon raspavioŭ kniaziu ab tym, što ŭ kožnaha kamienia, jakomu pakłaniajucca, jość serca. Kali z kamienia vyniać serca, to jano moža vykanać luboje adno žadańnie i da kanca stahodździaŭ, budzie vykonvać tolki adno hetaje žadańnie. Dla hetaha treba śpiłavać dub, abkłaści drovami kamień i piačy jaho troje sutak.
Kniaź pasłuchaŭsia, zahadaŭ śpiłavać dub i raźvieści vialikaje vohnišča vakoł kamienia. Try dni i try nočy šuhaŭ ahoń. Jazyki połymia prahna palili kamień. Na čaćviortyja sutki kamień raskałoŭsia. Siarod askiepkaŭ lažała kamiennaje serca. Pieršaje žadańnie, jakoje davieryli kamiennym sercu — heta zapavietnaja mara kniazioŭny — stać maci. U naležny termin žadańnie kniazioŭny zbyłosia.
Kamień i ciapier lažyć na ŭjeździe ŭ viosku Haradok, miascovyja nazyvajuć jaho kamień Vincuś. I kažuć, što kamień, sapraŭdy, spaŭniaje žadańni.
