Zianon Paźniak na Dni Voli 1995 hoda ŭ Minsku. Photo.bymedia.net z archiva «Našaj Nivy».
24 krasavika śviatkuje 75-hodździe Zianon Paźniak. Pravilna jon dziejničaŭ ci pamyłkova — pra heta spračalisia analityki i buduć spračacca historyki. Adno biassprečna: biez Paźniaka niemahčyma ŭjavić biełaruskuju historyju najnoŭšaha času
Starejšaje pakaleńnie pamiataje raskacistaje «Deputat Paźniak!» u zale Viarchoŭnaha Savieta, šmattysiačnyja akcyi na minskich praśpiektach. Paźniak dahetul palaryzuje: adny ličać jaho prarokam, da jakoha nacyja jašče nie darasła, druhija — papulistam i demahoham, trecija — etničnym nacyjanalistam-fundamientalistam. Paźniak užo čverć stahodździa nie žyvie ŭ krainie, ale navat Łukašenka zhadvaŭ jaho, nie nazyvajučy imia, u apošniaj «Vialikaj razmovie».
Dla maładziejšaha pakaleńnia Paźniak — bolš lehienda, čym realnaja asoba. NN prapanuje niekalki faktaŭ pra Zianona Paźniaka.
Nikoli nie bačyŭ baćki
Zianon Paźniak naradziŭsia ŭ vioscy Subotniki (ciapier Iviejski rajon Hrodzienskaj vobłaści) ŭ 1944-m, jašče pad niamieckaj akupacyjaj. Jahony baćka, Stanisłaŭ Janavič Paźniak, pryzvany ŭ savieckaje vojska, zahinuŭ na froncie ŭ śniežni 1944-ha, praz 8 miesiacaŭ paśla naradžeńnia syna. A ŭ 1945-m zhareŭ u tanku i jaho dziadźka Jaś, macieryn brat.
Zianona vychoŭvała maci Hanna Jaŭchimaŭna, jon byŭ vielmi blizki ź joj usio žyćcio.
U škole byŭ niepasłuchmiany
«Jaho dyrektar za rukavo ciahnuŭ u nastaŭnickuju, a Paźniak ŭčapiŭsia za partu i razam z partaj jechaŭ. Jaho tady navat vyklučyli na dva tydni… Vučyŭsia jon, viadoma, vielmi dobra. Čytaŭ i Marksa, usio čytaŭ. Ale nie słuchaŭsia», — uspaminali ŭ razmovie ŭ «Našaj Nivaj» adnakłaśnicy Zianona.
Jak zhadvaŭ sam Paźniak, u paślavajennych zachodniebiełaruskich Subotnikach mała chto z vučniaŭ pa dobraj voli išoŭ u pijaniery, a ŭ kamsamoł jon padaŭ zajavu tolki kab atrymać atestat. Pastupiŭšy va ŭniviersitet, adrazu vykinuŭ kamsamolski bilet.
Moh stać kinaakcioram
Zianon maryŭ vučycca na astranoma — zorki zachaplali jaho. I paśla škoły pajechaŭ u Maskvu pastupać na hetuju śpiecyjalnaść. Ale nie vytryvaŭ čužoha moŭnaha i mientalnaha asiarodździa, viarnuŭsia ŭ Minsk. Jon pastupiŭ u Teatralna-mastacki instytut, adkul jaho dvojčy vyhaniali za pierakanańni. Pieršy raz — na druhim kursie z akciorskaha adździaleńnia. Druhi raz — z mastactvaznaŭčaha adździaleńnia, pierad samym vypuskam. Adnavicca ŭdavałasia dziakujučy, siarod inšaha, zastupnictvu narodnaha paeta Biełarusi, kamunista, byłoha palitviaźnia Maksima Tanka.
Paźniak nie škaduje, što nie ŭdałosia stać akcioram: «Akcior — čałaviek niesvabodny».
Blizka viedaŭ Karatkieviča
Biełaruski intelektualny asiarodak u Minsku 1960-ch byŭ zusim mały — ciažka było znajści «svaich». Historyk Michaś Čarniaŭski ŭspaminaŭ, naprykład, što Paźniak paznajomiŭsia ź im, pačuŭšy vypadkova biełaruskuju movu ź jaho vusnaŭ.
Zianon blizka viedaŭ Uładzimira Karatkieviča: na jaho 35-hodździe adšukaŭ u archivach nieviadomaje raniej fota Kalinoŭskaha, pavialičyŭ i padaryŭ piśmieńniku z darčym nadpisam: «Niachaj Tvajo žyćcio budzie vartym Jahonaj śmierci». U dziońnikavych zapisach Karatkievič nazyvaŭ Paźniaka «maładym zdolnym chłopcam».
Paźniak i Karatkievič u ekśpiedycyi.
Kłasny fatohraf
«Ja — fatohraf. Kali mianie zvolniać z pracy, ja pajdu, pad kaścioł siadu, budu rabić fotazdymki babak, jany mnie buduć za heta jajki z sałam davać. Ja pražyvu», — kazaŭ Paźniak Michasiu Čarniaŭskamu, kali jany, maładyja navukoŭcy-dysidenty, mieli prablemy z pracaŭładkavańniem.
My časta hladzim na zdymki, jakija skłali kłasiku biełaruskaj fatahrafii i nie viedajem, što jany — Zianona. Voś naprykład:
Zdymki Zianona Paźniaka z alboma «Brasłaŭščyna».
Fota z alboma «Minsk».
Maksim Tank z maci. Fota Zianona Paźniaka.
Prydumaŭ słova «Kurapaty», kab vykryć falsifikacyi
Historyja nacyjanalnaha niekropala pačałasia ŭletku 1988-ha, kali Paźniak ź inžynieram Jaŭhienam Šmyhalovym apublikavali ŭ haziecie «Litaratura i mastactva» artykuł «Kurapaty — daroha śmierci».
Zianon Paźniak i Bił Klintan u Kurapatach padčas vizitu prezidenta ZŠA ŭ Biełaruś.
Toj fakt, što kala samaha Minska znachodzicca vializnaja brackaja mahiła achviaraŭ stalinskich złačynstvaŭ, uskałychnuŭ hramadstva. Śpiecsłužby skora «znajšli» dakumienty, zhodna ź jakimi rasstrelvała ŭ «Kurapatach» nie NKVD, a nacysty ŭ čas vajny. U adkaz Paźniak dastaŭ dokazy, što sapraŭdnych dakumientaŭ sa słovam «Kurapaty» być nie moža: jon pieršy tak nazvaŭ hetaje ŭročyšča. U 1930-ja lasok pamiž vioskami Zialony Łuh i Cna Jodkava, dzie rasstrelvali ludziej enkavedysty, nie mieŭ nazvy.
A pry kancy 1988-ha, na Dziady, uročyšča Kurapaty stała miescam pieršaj masavaj akcyi pratestu.
Dziady-1988. Vystupaje Zianon Paźniak. Fota z archiva «Našaj Nivy», aŭtar nieidentyfikavany.
Stvaryŭ Narodny Front i pavioŭ baraćbu za niezaležnaść
U tym samym 1988-m Zianon Paźniak uznačaliŭ Biełaruski Narodny Front — BNF. I na doŭhija hady hetaja abrevijatura stała imiem nazoŭnym dla luboj niepadkantrolnaj uładam apazicyjnaj dziejnaści ŭ Biełarusi.
Mienavita Apazicyja BNF u Viarchoŭnym Saviecie CHII sklikańnia ŭtvaryła cienievy ŭrad, jakim kiravaŭ Paźniak. Jana raskałychvała deputackaje «bałota» i damaŭlałasia z kamunistami, prabivajučy zakonaprajekty pra niezaležnaść, dziaržaŭny status biełaruskaj movy, źmienu savieckaj simvoliki na nacyjanalnuju.
Ažaniŭsia ŭ 50 hadoŭ
U 1994-m, napiaredadni prezidenckich vybaraŭ, na jakich Zianon Paźniak zaniaŭ treciaje miesca, jon ažaniŭsia z adnapartyjkaj Halinaj Vaščanka. Dla 50-hadovaha Paźniaka heta byŭ pieršy šlub.
Viaskovaja žančyna abdymaje Halinu Vaščanka — žonku Zianona Paźniaka. Fota Viktara Strałkoŭskaha z archiva «Našaj Nivy».
Čamu raniej nie znajšłosia pary? Heta było abumoŭlena śpiecyfičnymi ŭmovami, u jakija trapili biełaruskija patryjoty ŭ 1960—70-ja: «Praktyčna ŭsie maładyja žančyny z vyšejšaj i siarednieśpiecyjalnaj adukacyjaj (saviecki kłas intelihiencyi) stoadsotkava byli zrusifikavanyja. Nichto ź ich nie havaryŭ pa-biełarusku, — uspaminaŭ Paźniak. — Dla nas, maładych intelihientaŭ, heta była sapraŭdnaja žyćciovaja trahiedyja, banalnaja i prymityŭnaja — prosta niemahčyma było dabrać sabie paru. Paśla pieršaha jaje pytańnia — «počiemu razhovarivajetie po-biełorusski» — było druhoje: «začiem etot biełorusskij jazyk?» Paśla druhoha treciaje, takoje ž. A potym pačynaŭsia hałaŭny bol».
Choć simpatyi, viadoma, byli. Tak, adnakłaśnicy zhadvali himnastku Jadziu, jakuju jon kachaŭ u škole, a siabry ŭ maładości chacieli jaho ažanić z dačkoj Maksima Tanka.
Vyjhraŭ sud u Łukašenki
Heta adbyłosia ŭžo ŭ časy, kali Alaksandr Łukašenka byŭ prezidentam. U studzieni 1995-ha, paśla ŭvarvańnia rasijskich vojskaŭ u Čačniu, Apazicyja BNF u Viarchoŭnym Saviecie vystupiła ŭ padtrymku naroda Čačni. Łukašenka ŭ adkaz zajaviŭ, što Paźniak zaklikaje biełarusaŭ jechać vajavać. Paźniak złaviŭ jaho na słovie i padaŭ u sud. Viarchoŭny Sud pryznaŭ racyju Paźniaka i abaviazaŭ Łukašenku abvierhnuć skazanaje i vybačycca. Zroblena heta nie było.
Paźniak i Łukašenka ŭ deputackija časy.
Zianon z Halinaj vyjechali ź Biełarusi ŭ 1996-m, kali ŭźnikła pahroza žyćciu lidara BNF. Jany ŭžo čverć stahodździa žyvuć u Varšavie.
Čarnobylski šlach-1996, paśla jakoha Paźniak vymušany byŭ pakinuć Biełaruś.
Apošniaje fota, zroblenaje Zianonam Paźniakom u Biełarusi.
Jamu pryśviacili rep
Iraničny «Zianon-chop» źjaviŭsia ŭ 2006-m, paśla razhonu Płoščy i razhromu apazicyjnych asiarodkaŭ, na tle ŭsieahulnaj depresii. Jon byŭ apublikavany ŭ ananimnaj staroncy ŭ internecie i dahetul nieviadoma, chto jaho skłaŭ. Napisany pa-rasiejsku, pierasypany maciukami, jon stvaraŭ kałarytny i pazityŭny (nakolki moža być pazityŭny ŭ repie hanhstar) vobraz Zianona — supiermena, jaki pryjdzie i vyratuje Biełaruś ad dyktatury:
— Ruki za hołovu! — Kak by nie tak!
Vrahu nie sdajetsia hordyj Paźniak.
Priedjaviť dokumienty? Da … ja vas v rot!
Ciel vizita? Hosudarstviennyj pierievorot.
Kakoje hraždanstvo? … sovsiem?
Čto s soboj? Tak, …: dva AK 47.
Na stvołach hravirovka: «Radzima. Svaboda».
Riezko valit s dvuch ruk vsiu brihadu urodov,
Piať siekund, …, i cud niekranutaj pryrody,
tišina i spokojstvije na hranicie.
… i hebnia, načinajtie moliťsia.
i h.d.
Sam pratatyp takoha reśpiektu ad maładoha pakaleńnia nie acaniŭ. Paźniak skazaŭ, što kamientavać «Zianon-chop» u kulturnym tavarystvie niemahčyma dziela maciukoŭ.
Halina Paźniak kala biełaruskaj miažy.
Što treba, kab viarnuŭsia ŭ Biełaruś?
Na hetaje pytańnie Zianon adkazvaje karotka: «Jon pavinien syści».
Paźniak na mitynhu salidarnaści ź biełaruskimi palitviaźniami ŭ Ńju-Jorku. Fota BAZA.
