Najlepšyja tvory biełaruskich majstroŭ vyjaŭlenčaha mastactva stali nia tolki tryvałym padmurkam maralnaha i estetyčnaha vychavańnia naroda, ale i «paŭpredami» našaj respubliki…
A.R.Łukašenka ‑‑
70 hadoŭ Sajuzu mastakoŭ Biełarusi.6—9.12.1938 hodu prjšoŭ I źjezd mastakoŭ Biełarusi, na jakim byŭ stvorany Sajuz mastakoŭ BSSR. Hramadzkija arhanizacyi, što karystalisia ŭ hady stalinščyny padtrymkaj dziaržavy, brali aktyŭny ŭdzieł u prapahandysckich kampanijach. U 1932 h. kamunistami było pryniataje «Pałažeńnie ab dobraachvotnych tavarystvach i sajuzach», jakoje abaviazvała dziaržaŭnyja ŭstanovy ažyćciaŭlać pilny kantrol za dziejnaściu hramadzkich arhanizacyj. Z hetaha času kolkaść hramadzkich arhanizacyj skaračajecca. Tak, tavarystvy «Sajuz biazbožnikaŭ», «Preč niepiśmiennaść» i Tavarystva baraćby z alkahalizmam byli abjadnany ŭ adnu arhanizacyju «Za zdarovy byt». Usie mastackija — u Sajuz mastakoŭ, a ŭsie piśmieńnickija arhanizacyi byli rearhanizavany ŭ Sajuz piśmieńnikaŭ
Sajuz mastakoŭ ad inšych «tvorčych» sajuzaŭ zaŭždy adroźnivaŭsia svajoj zamožnaściu. Heta byŭ nia hetulki tvorčy sajuz, jak vytvorčy. Biełaruski Sajuz mastakoŭ vałodaŭ vialikimi finansavymi srodkami, mieŭ ułasnuju vytvorčuju bazu (tkackija, liciejnyja, šklarnyja cechi), asobnymi majsterniami na kožnaha svajho člena, halerejami, vystaŭnymi zalami j ŭłasnymi kramami, nu j vializarnym zboram tvoraŭ mastactva, hetak zvanym Mastackim fondam. Hetki stan datryvaŭ dasiońnia...
U 1930‑ia hady kamunisty ŭsio kalektyvizavali, uzbujniali, centralizavali.Da taho isnavali takija mastackija hrupoŭki jak Usiebiełaruskaje abjadnańnie mastakoŭ, stvoranaje na chvali biełarusizacyi, a taksama abjadnańnie moładzi Asacyjacyi mastakoŭ revalucyi, dalokaja ad biełaruskaści Revalucyjnaja arhanizacyja mastakoŭ Biełarusi i biełarusafilskaja supołka «Pramień».
Tym časam u 1930‑ia hady ŭ biełaruskim mastactvie panavaŭ hłyboki kryzis. Pryčynaŭ tamu było šmat. U presie šmaktkroć hienijalnych tvorcaŭ — Filipoviča, Hrube, Astapoviča, Minina i navat Dabužynskaha, jaki ŭžo daŭno byŭ emihravaŭšy ŭ Litvu.
Pačałasia kampanija «arabočvańnia mastactva». Nie ŭličvajučy pryrody tvorčaści, krytyki patrabavali ad mastakoŭ pierš za ŭsio «vykanańnia pramfinplanu», stvareńnia «mahnitabudoŭlaŭ mastactva». U vyniku mnohija pałotny, hrafičnyja listy pieratvaralisia ŭ adnadzionki, zvyčajnyja repartažy, jakija nie vytrymali pravierki časam. Usio, što nie padychodziła pad apryjornyja schiemy vulharyzatarskaj artadoksii, kvalifikavałasia škodnym, varožym, «kantrabandaj u mastactvie». Vulharny sacyjałahizm achoplivaje mastackuju krytyku. Uzmacniŭsia nastup na demakratyčnyja pryncypy adukacyi ŭ Viciebskim mastackim technikumie. Zvužvajecca tematyka tvoraŭ. U hety ž čas u Biełaruś najaždžaje bahata mastakoŭ, jakija atrymali adukacyju ŭ Maskvie i Leninhradzie. Tutejšyja dasiahnieńni admysłova ihnarujucca, navat źnievažajucca.
Pakul u SSSR paśpiachova ŭvasablaŭsia ŭ žyćcio lozunh «sacyjalistyčnaha realizmu», u 1934 hodzie, na źjeździe nacysckaj partyi ŭ Niurnberhu była abvieščanaja ich «kulturnaja prahrama». Asnovu hetaj prahramy skłali tezisy Hitlera adnosna zadačaŭ i sutnaści vyjaŭlenčaha mastactva.U pryvatnaści jon kazaŭ:»... Mastak stvaraje nie dziela mastakoŭ, ale... dla narodu! I my pakłapocimsia ab tym, kab mienavita narod z hetaha času znoŭ byŭ sudździoj jaho mastactva». Pačałasia baraćba z «vyradžencami»‑ekspresijanistami.
Jak i ŭ nacysckaj Hiermanii, «niapravilnych» mastakoŭ u BSSR pačali fizyčna źniščać. Na pačatku 30‑ch byli aryštavany Ibrahim Hiembicki, Michaś Filipovič, Michał Staniuta. Nie viarnulisia ź lahieraŭ mastatvaznaŭcy Mikoła Ščakacichin i Ivan Furman, byli rasstralanyja jak «polskija špijony» vybitnyja mastaki Raman Siemaškievič i Mikoła Vasileŭski, jakija pa skančeńni Vilenskaj biełaruskaj himnazii pierabralisia ŭ savieckuju Biełaruś, rasstralanyja adzin za adnym mastackija redaktary Dziaržaŭnaha vydaviectva BSSR Dvarkoŭski i Małkin. Eduard Hadleŭski vysłany ŭ Mahadan.Hrafik Zmudzinski, jaki rabiŭ malunki da bukvaroŭ, vysłany ŭ Sibir za toje, što byŭ u minułaści carskim aficeram. Hrafik Jaŭchim Minin rasstralany… Rasstralali i bratoŭ Darkievičaŭ, nastaŭnikiaŭ Viciebskaha mastackaha technikumu. Piotra Darkievič vykładaŭ mastactvaznaŭstva, a Chrystafor — manumentalny žyvapis.
Ślady dziasiatkaŭ mastakoŭ z Homiela, Mahilova, Mazyra, Babrujsku, Połacku prosta źnikajuć. A «Trybuna mastactva» za 1936 hod hrymieła: «Vorahi narodu, ahienty zamiežnych kapitalistyčnych dziaržaŭ usimi siłami staralisia zatarmazić raźvićcio biełaruskaha mastactva. Vyražajučy idealohiju viaskovaha kułactva i drobnaburžuaznych słajoŭ horadu, jany imknulisia aryjentavać mastakoŭ na idealizacyju chutarskoj systemy, archaičnych typaŭ miestačkovaha nasielnictva, skažali historyju Biełarusi. Jany imknulisia adarvać biełaruskuju kulturu ad ruskaj i padkreślivali zaležnaść biełaruskaj kultury ad kultury kapitalistyčnych krain. Pad kiraŭnictvam Kamunistyčnaj partyi pieradavyja mastaki Biełarusi viali žorstkuju baraćbu z buržuaznymi nacyjanalistami. Častka mastakoŭ, zaražanych buržuazna‑nacyjanalisťjičnaj idealohijaj, pahardliva adnosiłasia da industryjalnaj i kałhasnaj tematyki. Ukazańnie Stalina ab sacyjalistyčnym realiźmie jak tvorčym metadzie savieckaha mastactva, sadziejničała ŭzdymu biełaruskaha mastactva na bolš vysokuju stupień, adkryła pierad mastakami šyrokija mahčymaści idejnaha rostu i ŭdaskanaleńnia majsterstva».
Voś u hetkich ŭmovach i stvaraŭsia toj Biełaruski Sajuz mastakoŭ. Nievypadkova jaho stvareńnie raściahnułasia ažno na piać hadoŭ. Nie było z kaho stvarać!
Pieršy Sajuz byŭ stvorany na kostkach u litaralnym sensie. U składzie taje arhanizacyi było ŭ 1938 hodzie tolki 8 čałaviek, ź jakich anivodnaha etničnaha biełarusa.Za vyklučeńniem chiba Zaira Azhura imiony astatnich nikomu ničoha nia skažuć. Staršyniom Sajuzu mastakoŭ Biełarusi staŭ žurnalist Iosif Rubinštejn. A ŭžo ŭ 1939‑m prapaŭ niedzie j sam Rubinštejn. Na pasadzie staršyni paśla Rubinštejna buduć tolki vykanaŭcy abaviazkaŭ staršyniaŭ Biełaruskaha Sajuz mastakoŭ, až da 1948 hodu, kali, narešcie, projdzie druhi źjezd Sajuzu.
Vystava 1940 hoda źjaviłasia «jakasnym skačkom u raźvićci ŭsiaho vyjaŭlenčaha mastactva respubliki». Skačkom u nikudy... Na joj byli pakazanyja pałotny: «Vystupleńnie Ardžanikidze na frantavym źjeździe. Miensk, 1917 hod», «Ustupleńnie Čyrvonaj Armii ŭ Miensk u 1920 hodzie», «Arhanizacyja Savieckaj ułady ŭ Homieli», «Kurłoŭski rasstreł», «Razzbrajeńnie karniłaŭskich ešałonaŭ u Homieli ŭ 1917 hodzie», «Vystupleńnie Manuilskaha ŭ Homieli ŭ 1918 hodzie», «Vystupleńnie Ja. Śviardłova na histaryčnym pasiadžeńni CK partyi balšavikoŭ u 1917 hodzie», «Horadnia. 1939 hod», «Vyzvaleńnie Zachodniaj Biełarusi», «Vystupleńnie Śviardłova na I źjeździe Savietaŭ» Liŭšyca...
Tubylcam nie daviarali. Ich najčaściej źniščali. U 1939, paśla pachodu na Polšču, u arhanizacyi źjaviłasia j kolki biełarusaŭ, ale anivodnaha z zachodnich rajonaŭ respubliki...
Tak pačynaŭsia Sajuz mastakoŭ Biełarusi.
