Sorak hadoŭ tamu ŭ biełaruskaj častcy Biełaviežskaj puščy byŭ znojdzieny «Jaćviažski słoŭničak». Jon dahetul nie dačakaŭsia ŭvahi biełaruskich navukoŭcaŭ.
Ad biezuvažnaści da..?
Niaŭvaha biełaruskaj navuki i nie duža ździŭlaje — u słoŭničku, jaki znojdzieny za 200 km ad ciapierašniaj miažy ź Litvoj, na dźvie traciny bałckaja leksika, viadomaja ź litoŭskaj, łatyšskaj, starapruskaj moŭ. Ci majem siarod biełaruskich movaznaŭcaŭ admysłoŭcaŭ, jakija b mahli aryjentavacca ŭ hetaj stychii adnačasova,— pytańnie rytaryčnaje.
Dziŭna, ale ŭ Biełarusi dahetul niama nivodnaj univiersiteckaj kafiedry bałtystyki — niahledziačy ni na bahaćcie bałckich račnych i aziornych nazvaŭ, ni na ŭplecieny ŭ biełaruskija havorki bahaty bałcki leksičny słoj. Naprykład, tolki z kosaŭskaj havorki, što zafiksavanaja ŭ vydadzienym niabožčykam Zajkam słoŭniku, aŭtar hetych radkoŭ vyčapiŭ pad paŭsotniu kałarytnych bałtyzmaŭ, publikacyja nieŭzabavie źjavicca.
Niehatyŭnaje staŭleńnie da «bałckaj temy» ŭ BSSR dobra ilustrujecca choć by zabaronaj navukovaj kanfierencyi «Etnahieniez biełarusaŭ», jakuju rychtavali pravieści ŭ Miensku ŭ 1973-m hodzie. Tady ihnaravańnie «Jaćviažskaha słoŭnička» było zakanamiernym, ale nierazumna ihnaravać jaho ciapier. Zdajecca, hetym letam chiba što ŭ pružanskaj rajonnaj haziecie «Rajonnyja budni» adnym abzacam zhadali 40-hadovy jubilej znachodki, i toje dziakujučy mastackamu fiestyvalu «Recha dachu», na jakim prahučaŭ vystup pra słoŭničak.
Byŭ ci nie?
Cikava, što akaličnaści ahałošvańnia «Jaćviažskaha słoŭnička» čymści nahadvajuć situacyju z «Mienskaj malelniaj», i hety paralelizm nadaje tajamničaści i pieršamu, i druhomu. Nahadaju, što źbiralnik źviestak pra narodnuju spadčynu Michaił Kacar u svaim dziońniku pad 1940-m hodam (tady jamu było krychu bolš za tryccać hod) zapisaŭ ad žycharoŭ Miensku pra «mienskuju malelniu» na bierazie Śvisłačy, u składzie jakoj byŭ i vialiki kamień. Toj kamień, jak viadoma, ciapier u Muziei vałunoŭ. Dyk voś, Kacaraŭ dziońnik zhareŭ razam ź im samim padčas zahadkavaha pažaru ŭ jaho chacie ŭ 1995 hodzie. Ale dziońnik byŭ pierapisany, i ŭ kopii dajšoŭ da nas. Bolš nijakich śviedčańniaŭ pra «Mienskuju malelniu» nichto nie zafiksavaŭ i nie zdabyŭ.
A paralel z «Jaćviažskim słoŭničkam» tut voś jakaja. Uletku 1978 hoda 18-hadovy šukalnik staryny na proźvišča Zinaŭ padarožničaŭ pa Biełaviežskaj puščy, chadziŭ ad vioski da vioski, pytajučy pra cikavyja staryja rečy. Na chutary ŭ rajonie kolišniaha bałota Vialiki Nikor (u savieckija časy bałota było asušanaje, i tolki zaletaś pačali trochi adnaŭlać) u Pružanskim rajonie, u staroha dzieda vykupiŭ knižku z malitvami na łacinie. A ŭ kancy malitoŭnika byli ŭplecienyja niekalki staronak (šeść ci siem) z rukapisnym tekstam. Tyja staronki mieli zahałovak pa-polsku «Pahanskija havorki z Naravu» (PoganskiegwaryzNarewu).
Dyk voś, potym Zinaŭ pajšoŭ u vojska, a jaho baćki vykinuli ŭsie knižki z relihijnym źmiestam, u tym liku i hety malitoŭnik. Ale Zinaŭ zaranioŭ pierapisaŭ słoŭničak, bo nie ŭsie litary dobra čytalisia, a jamu jak daśledčyku chaciełasia bolšaj jasnaści. U 1983 hodzie Zinaŭ dasłaŭ kopiju ŭ Vilenski ŭniviersitet, tam słoŭničkam zaniaŭsia niabožčyk linhvist Zinkiavičus, jaki ŭ 1984 hodzie nadrukavaŭ artykuły na hetuju temu ŭ vilenskim i maskoŭskim navukovych časopisach. Praz hod byli i inšyja movaznaŭčyja publikacyi.
Što viadoma
Takim čynam, vyznačajučy, ci słoŭničak — praŭdzivy, možam abapiracca tolki na analiz leksiki z «Jaćviažskaha słoŭnička». A leksika tam raznastajnaja. Na dumku movaznaŭcaŭ, heta abo istotna lituanizavanaja jaćviažskaja mova, abo heta mocna jaćviahizavanaja litoŭskaja mova, abo, narešcie, heta zapisanyja razam słovy i ź jaćviažskaj, i ź litoŭskaj movy (zahałovak ža ŭ słoŭnička «havorki», a nie «havorka»).
Jašče pra słoŭničak viadoma, što na chutar toj malitoŭnik pryvieźli ź blizkaha datul miastečka Biełavieža. Składalnikam słoŭnička, vidać, byŭ katalicki śviatar, bo malitoŭnik na łacinie, a słoŭničak jon nazvaŭ «pahanskija havorki». Taksama jon, vidać, byŭ tutejšym pa pachodžańnia, bo ŭ «polskaj», pierakładzienaj častcy słoŭnička časam sustrakajucca biełaruskija słovy («bieły», a nie «biały» i inš.) ci kresovyja (zwyciezywac). Z «Jaćviažskaha słoŭnička» viadoma bolš za dźvieście słoŭ. Usie rukapisy siońnia zachoŭvajucca ŭ biblijatecy Vilenskaha ŭniviersitetu.
U vilenskim časopisie «Bałtystyka» Zinkiavičus apublikavaŭ vodhuk znakamitaha maskoŭskaha bałtysta Taparova na «Jaćviažski słoŭničak» (u maskoŭskuju publikacyju ŭ «Bałcka-słavianskich daśledavańniach» hety vodhuk nie ŭvajšoŭ): «Sam słoŭničak zrabiŭ na mianie vielmi hłybokaje ŭražańnie biassprečnaj sapraŭdnaści i aryhinalnaści. Bolš za toje, jon fiksuje tuju stadyju ŭ raźvićci jaćviažskaj movy (i/abo tuju havorku), pra jakuju pavodle najaŭnych reštak hetaj movy my nie mieli nijakaha ŭjaŭleńnia. Taksama cikavyja i pavučalnyja ŭ słoŭničku jak indajeŭrapiejskija archaizmy, jakich niama ŭ viadomym bałckim materyjale, tak i ślady paźniejšych kantaktaŭ (ź niamieckaj movaj). Duža nietryvijalnyja niekatoryja słovaŭtvaralna-marfałahičnyja rysy. Narešcie, asablivuju cikavaść ujaŭlajuć asobnyja fakty, što kidajuć śviatło na pierachodnyja pracesy ad bałckaj stadyi da prasłavianskaj».
Piarun i Piarkus
Chočacca adznačyć chiba što paru słoŭ «Piarkus — Łaŭmie», la jakich polskaha pierakładu niama, ale paznačana «pahanskija». Pa-pieršaje, hetyja słovy vyhladajuć imionami boskaj pary — niabiosnaha ŭładara i ziamnoj uładarki. A pa-druhoje, va ŭsich inšych bałckich movach imia boha Hrymotnika maje sufiks — Piarkunas, Perkans, Pierkuns, — a tut majem pramy adpaviednik, naprykład, trakijskaha «Perkas».
Varta nahadać, što toj ža Taparoŭ bačyŭ korań, što prysutny ŭ imionach bałckaha Hrymotnika, u naźvie «dub Prakuron» ź biełaruskaj zamovy z Pasožža — dakładniej, ź vioski Łabanaŭka pad Čerykavam (darečy, tam ža pobač i vioski Hrom i Hramaboj). Hetuju nazvu jon ličyŭ archaizmam i paraŭnoŭvaŭ ź indajeŭrapiejskim abaznačeńniem duba perkur / perkun(sufiks u hetym słovie mianiaŭsia ŭ zaležnaści ad skłonu).
Tamu vierahodna, što raniej za «Pieruna» tut, na zachadzie i na ŭschodzie, moh być i «Piarkun», a mo i prosta «Piarkus». Zamaroziŭsia ž u pieraniatym imieni jašče adnaho dachryścijanskaha bostva «Vialesa» taki ž samy bałcki sufiks -s-…
Palašuckaja i jaćviažskaja
Nielha nie pryhadać i prajektu «Jetvyź» fiłołaha Šalahoviča. U kancy 1980-ch hadoŭ «jaćviažskaju» jon uziaŭsia nazyvać zachodniepaleskuju havorku, u jakoj, jak viadoma, bahata ŭkrainizmaŭ. Ci čuŭ jon pra «Jaćviažski słoŭničak»? Dyk pra jaho pisali za niekalki hadoŭ da taho, nie moh nie čuć. I tym nie mienš čamuś pasprabavaŭ napoŭnić zusim inšym źmiestam słova «jaćviažski». I na niejki čas jamu heta ž udałosia. I ŭ naš čas časam sustrenieš dopis kštałtu «vy kažacie pra stračanyja bałckija havorki ŭ Biełarusi, a my ŭ našaj vioscy pa siońnia razmaŭlajem na staražytnaj bałckaj jaćviažskaj movie».
Šalahovičavu inicyjatyvu, vidać, treba ličyć adzinym vodhukam u Biełarusi na źjaŭleńnie «Jaćviažskaha słoŭnička». Praŭda, taja inicyjatyva była nie ŭ tym, kab padśviacić i dać žyćcio, a ŭ tym, kab schavać i zapchnuć nazad pad łaŭku.
Ale ci možna adnavić tuju «jaćviažskuju» movu na hruncie tych słoŭ, što ŭ «Jaćviažskim słoŭničku»? Adnavili ž u 1990-ch pruskuju movu, hruntujučysia na materyjale troch pierakładzienych Katechizmaŭ i vyznačanych linhvistam Mažulisam suviaziach starapruskaj ź inšymi bałckimi movami. Vidać, možna — vyznačyŭšy, dzie vidavočnyja litoŭskija zapazyčańni, dzie niamieckija, a dzie iranskija ci vienhierskija.
A kali biez adnaŭleńnia, dyk dastatkova prosta razumieć važnaść: «Jaćviažski słoŭničak» — adzinaja zachavanaja krynica, pa jakoj možna choć štoś ujavić pra toj vializny masiŭ stračanych bałckich havorak pa-za terytoryjami ŭžytku litoŭskaj, łatyšskaj i starapruskaj moŭ. Krynica hetaja ŭ čymści niapeŭnaja, ale inšych niama.
