Byvajuć padziei, što rychtujucca admysłova da jubilejaŭ, značnych dataŭ, a byvajuć supadzieńni — tvajho žyćcia i histaryčnych uhodkaŭ. Hetkaju vypadkovaju stała sioletniaja pajezdka z kalehami na Monte-Kaśsina za tydzień da čarhovaj hadaviny taje kryvavaje bitvy, što skončyłasia 18 maja 1944 h.
Da haradka Kaśsina (mienavita tak, pavodle movaznaŭcaŭ, miełasia b pravilna pa-biełarusku pisacca italjanskaja nazva Cassino) ad Nieapala možna dajechać za dźvie hadziny na rehijanalnym ciahniku. U horadzie i vakolicach znachodziacca try miemaryjalnyja mohilniki, źviazanyja sa znakamitaj bitvaj: brytanski (kala 5 tysiačaŭ pachavańniaŭ), niamiecki (kala 20 tysiačaŭ) i polski (kala 1 tysiačy). Pry hetym da apošniaha dabiracca najskładaniej: treba ŭzdymacca vysoka ŭharu, amal da samaha bieniedyktynskaha abactva, za jakoje tak žorstka zmahalisia ŭ 1944-m.
Vyhlad abactva z mohiłak
Ad čyhunačnaha vakzała ŭ Kaśsina da dziejnaha i siońnia abactva trojčy na dzień chodzić miascovy aŭtobus, što za 1 jeŭra padymie vas na vyšyniu bolš jak 500 mietraŭ. Kali nie trapili na aŭtobus, možna dajechać na taksoŭcy ŭ luby čas, ale ŭžo za 20 jeŭra. Pieravažnaja ž bolšaść naviednikaŭ i ŭ abactva, i na polski mohilnik pryjazdžajuć admysłovymi ekskursijnymi aŭtobusami. Šmat ich my spatkali kala ŭvachodu ŭ katalickuju śviatyniu, značna mieniej, ale byli tyja aŭtobusy i na mohiłkach.
Polski vajskovy mohilnik znachodzicca na toj samaj hary, krychu nižej pa schile za abactva (chvilinaŭ 10-15 pieški). Jon byŭ zapačatkavany adrazu paśla skančeńnia bitvy, pavodle zahadu hienierała Uładzisłava Andersa — kamandzira 2-ha Polskaha korpusa, što staŭ asnoŭnaj vajskovaj siłaju ŭ zmahańni za stratehičnuju vyšyniu. Kala 1050 žaŭnieraŭ byli pachavanyja tut užo da adkryćcia mohilnika ŭ vieraśni 1945 h. Kolki asobaŭ dadałosia paźniej, u tym liku i sam hienierał Anders z žonkaju.
Pamierły ŭ 1970 h. u Łondanie, jon zaviaščaŭ pachavać siabie pobač sa svaimi žaŭnierami.
Mahiła Uładysłava Andersa i jaho žonki Ireny
Pachavańni na mohilniku mieściacca ŭ dzieviaci vialikich siekcyjach (pa dva šerahi ŭ kožnaj), jakija raźmiaščajucca na roznych uzroŭniach — kožny nastupny ŭsio vyšej pa schile. Pieravažnaja bolšaść nadmahillaŭ maje tradycyjnyja čatyrochkancovyja kryžy, ale jość siekcyi i z šaścikancovymi pravasłaŭnymi, a taksama iŭdziejskija pachavańni.
Pravasłaŭnaja siekcyja
Habrejskaja siekcyja
Nas, zrazumieła, cikavili pachavanyja na mohilniku žaŭniery-biełarusy. Pavodle śviedčańniaŭ emihracyjnych publikacyjaŭ jašče ad pačatku 1950-ch, tut znajšli spačyn bolš za 250 našych suajčyńnikaŭ (pavodle historyka Juryja Hryboŭskaha, mienavita biełarusaŭ siarod ich kala 180). Naradžencaŭ biełaruskich ziemlaŭ tut možna znajści va ŭsich siekcyjach, ale ŭ pravasłaŭnaj ich pieravažnaja bolšaść.
My išli ŭzdoŭž šerahaŭ pachavańniaŭ, učytvajučysia ŭ nadpisy. Na bolšaści nadmahillaŭ paznačany rehijon (najčaściej paviet), ź jakoha pachodziŭ žaŭnier. Spynialisia pierad kožnym «našym», rabili zdymki.
Bahata tut Navahradskaha, Pastaŭskaha, Vaŭkavyskaha, Brasłaŭskaha, Ašmianskaha i inšych zachodniebiełaruskich pavietaŭ, žycharoŭ jakich paśla 1939 h. šmat vyvozili ŭ dalokuju Sibir, adkul praz kolki hadoŭ jany namahalisia trapić u «ratavalnuju» polskuju armiju, kab znajści apošni spačyn u hetkaj ža niablizkaj italjanskaj ziamli…
Na niekatorych nadmahillach polskija nacyjanalnyja stužki, na mahiłach žaŭnieraŭ ź Lvova — žyvyja kvietki-hvaździki, vidać, niadaŭna była tut ukrainskaja delehacyja. Nadpisy na nadmahillach pakazvajuć šyrokuju hieahrafiju ŭdzielnikaŭ bitvy: sustrakajecca i rasijskaja Razań, i amierykanski Ńju-Džersi… Na adnym nadmahilli miescam naradžeńnia paznačany «Minsk. Rasija». Na 1917 h. heta, biezumoŭna, było praŭdaju, ale niepryjemna čaplaje hetaja paznaka…
Pachavańnie za pachavańniem abychodzim uvieś mohilnik. Zroblenyja zdymki ŭsich «našych» nadmahillaŭ. Jany z časam buduć apracavanyja i dadadzienyja ŭ virtualnuju bazu źviestak pra biełaruskija pachavańni na Zachadzie, što my stvarajem.
Varta adznačyć, što polski mohilnik na Monte Kaśsina — adno z najbolšych miescaŭ kampaktnaha pachavańnia biełarusaŭ na čužynie. Bolšymi jość chiba što admysłovyja biełaruskija mohilniki, stvoranyja pavajennymi emihrantami ŭ Ńju-Džersi, Kliŭlendzie ci Mielburnie. Ale da stvareńnia hetaha miemaryjału biełarusy dačynieńnia nie mieli.
Na emihracyi siarod biełarusaŭ byli vieterany Monte Kaśsina, što zhadvali tyja padziei, adznačali ŭhodki. Zachavalisia ścipłyja śviedčańni pra bitvu ŭ mastackaj litaratury, zhadajem «Śmierć i sałaŭi: Uspaminy aficera-biełarusa z-pad Monte-Kaśsina» Piotry Syča. Abo voś jašče «Maki» Michasia Kavyla:
Moža sercu mnie dać adpačynak
Na abłoni sucišnych viatroŭ?
Maki, maki na Monte-Kasina
Biełaruskaja žyvić kroŭ.
Chaj kvitniejuć na vojaŭ mahiłach,
Mnie nia škoda, lublu ja kviaty;
Ale baču — aroł biełakryły
Pa-nad makami ŭ niebie zastyŭ.
Biełarusaŭ jon dušy vartuje,
Kab da Boha sa skarhaj nia jšli,
Što za spravu nia tuju śviatuju,
Za čužuju palehli ŭ ziamli…
Nie, ja sercu nia dam adpačynak
Na abłoni sucišnych viatroŭ, —
Maki, maki na Monte-Kasina
Biełaruskaja žyvić kroŭ…
