Pasiekli kraj naš papałam,
Kab panskaj vytarhavać łaski.
Voś heta — vam, a heta — nam,
Niama sumleńnia ŭ dušach rabskich.
I ciahniem my na novy stroj
Staruju pieśniu i čužuju:
Cyhanie šumnaju tałpoj
Pa Biesarabii kačujuć…
Za ŭschodnim despatam-carkom
My biehajem na zadnich łapach,
Ńju-Jorku hrozim kułakom
I Čembierlena łajem trapna.
Zasyplem šapkami jaho,
Ura, ura — patopim ŭ soplach.
A nas tym časam z hoda ŭ hod
Tut pradajuć ŭrazdrob i optam.
My nie škadujem mazaloŭ.
My za čužych praklony roim,
Ale biez torhu i biez słoŭ
My addajom svaich hierojaŭ.
Nie śmiejem navat havaryć
I dumać biez kramloŭskaj vizy,
Biez nas ŭsio robiać machlary
Dy mižnarodnyja padlizy.
Raspaŭsia b kamień ad žalby
Kali b jon znaŭ, jak torh nad nami
Viaduć maskoŭskija raby
Ź vielikapolskimi panami.
O, hańba, hańba! Ŭ našy dni
Taki razłom, tuha takaja!
I bajuć bajki bajuny
Sieviero-Zapadnoho kraja…
Plujuć na sonca i na dzień.
O, duch naš volny, dzie ty, dzie ty?
Im muraŭjoŭski b halštuk ŭździeć,
Naščadkam muraŭjoŭskim hetym…
Ale jašče hłušycie kroŭ.
Haryć duša i čas nastanie,
Kali z-za pola, z-za baroŭ
Pa-biełarusku sonca hlanie.
Tady my ŭ šerahach svaich,
Być moža, šmat kaho nie ŭbačym.
Z tuhoju ŭ sercy ŭspomnim ich,
Ale nikoli nie zapłačam.
A dzień čyrvony zaćvicie,
I my hukniem jamu: «Dabrydzień».
I sa ščytom ci na ščycie
Ŭ krainu našu znoŭ my pryjdziem.
Hety vierš Alesia Dudara, napisany amal 100 hadoŭ tamu, staŭ chrestamatyjny.
Aleś Dudar.
Ad samaha svajho naradžeńnia napisany «nie dla druku» vierš «Pasiekli kraj naš papałam» mieŭ najvialikšy rozhałas i najšyrejšuju aŭdytoryju: pierapisany ŭ sotniach ekzemplaraŭ u pieršyja ž tydni svajho isnavańnia, jon adrazu staŭ viadomym, i nie tolki ŭ kołach biełaruskaj intelihiencyi, ale i, naturalna, u HPU.
Rukapisnyja kopii vierša traplali tudy ad ahientaŭ. Ale, mahčyma, supracoŭniki Asobaha adździeła jašče da pačatku śledstva mieli i aryhinał.
Lehienda pra skradzieny partfiel
U siamji Dajlidovičaŭ zachavaŭsia dramatyčny raspovied ab tym, jak niezadoŭha da svajoj vysyłki Aleś Dudar straciŭ partfiel, u jakim zachoŭvaŭ tyja papiery, jakija z roznych pryčyn nie moh trymać doma.
Nibyta padčas siabroŭskaj vypiŭki ŭ šašłyčnaj pa vulicy Kamsamolskaj pastaviŭ partfiel na łaŭku, a kali spachapiŭsia jaho zabrać, partfiela z papierami ŭžo nie było. Dakumientalnych paćvierdžańniaŭ hetaja lehienda nie maje, ale atmaśfieru času pieradaje.
U daniasieńni sakretnaha ahienta HPU, jaki «raspracoŭvaŭ» piśmieńnickaje asiarodździe ŭ 1926—1928 hadach, dajecca spravazdača pa vyśviatleńni aŭtarstva vierša: «Kohda t.Vasilevič obnaružił stichotvorienije «Pasiekli naš kraj papałam» i pieriedał jeho Pillaru, ukazav priedpołahajemoho avtora, Pillar poručił mnie provieriť i so svojej storony, i, kohda ja obratiłsia k Kupale pri bližajšiej vstriečie — s ukorom — čto on, dieskať, avtor biezobraznych antisovietskich stichov, tot obidiełsia, zajavił, čto on možiet byť niedovolnym tiem ili druhim, no takich vieŝiej on nie diełajet i srazu žie nazvał avtora — Ał.Dudaria» (hł. R.Płatonaŭ, «Palityki. Idei. Losy», s.313).
Darujem Janku Kupału danos pa nieaściarožnaści — na toj momant aŭtar vierša byŭ ŭžo dobra viadomy HPU.
Piać pratakołaŭ za adzin vierš
Unačy 20 sakavika 1929 hoda Aleś Dudar byŭ aryštavany na svajoj kvatery pa vuł. Pravadnoj, 15a, i dastaŭleny ŭ HPU dla dačy pakazańniaŭ datyčna vierša «Pasiekli kraj naš papałam». Paśla trochdzionnaha śledstva paet budzie asudžany na try hady vysyłki, i 1 krasavika pad kanvojem adpraŭleny ŭ Smalensk.
Mienavita ŭ hetaj śledčaj spravie, u časova adkrytych pry kancy 1980-ch archivach, znajšoŭ lehiendarny tekst historyk Uładzimir Michniuk — i ŭpieršyniu, praz šeśćdziesiat hod paśla napisańnia, apublikavaŭ, pastaviŭšy hod napisańnia — 1928.
Dakumientalna viadomyja siońnia nie mienš za piać pratakołaŭ dopytaŭ u HPU nakont kramolnaha vierša: try ź ich — pakazańni samoha aŭtara, Alesia Dudara, dadzienyja im padčas pieršaha aryštu ŭ 1929 i paśla aryštu druhoha ŭ 1930. U spravie 1929 hoda znachodzicca taksama pratakoł dopytu tahačasnaj žonki Dudara Natalli Višnieŭskaj, dzie jana pakazvaje, u jakich abstavinach pačuła ad muža antysaviecki vierš. I, narešcie, na siońnia viadomyja pakazańni Alesia Famiča Adamoviča, viadomaha nacyjanał-kamunista, na čas napisańnia vierša — zahadčyka adździeła druku CK Kampartyi Biełarusi (b), namieśnika redaktara «Biełaruskaj vioski» — jon byŭ ledź nie pieršym, chto pierapisaŭ vierš z aryhinała.
Natalla Višnieŭskaja, žonka Alesia Dudara.
Hetyja pakazańni, a taksama padšyŭki tahačasnaj presy dapamahli vyśvietlić datu naradžeńnia adnaho z samych viadomych tekstaŭ mižvajennaha pieryjadu našaj litaratury.
«Źviazda» zbajałasia Maskvy, a «Savieckaja Biełaruś» — nie
Aleś Dudar u pakazańniach 1930 hoda tłumačyć źjaŭleńnie vierša tak: «Kali išoŭ praces Hramady ŭ Zachodniaj Biełarusi, siarod biełaruskich nacyjanał-demakrataŭ adčuvaŭsia peŭny ŭzdym. Dachodziła da taho, što navat Łastoŭski, jaki, jak mnie davodziłasia čuć, znachodzicca ŭ asabistaj svarcy z Łuckievičam, siadzieŭšym tady na łavie padsudnych, apublikavaŭ u druku niejkuju zajavu, dzie admaŭlaŭ hetu varožaść. Aleksandrovič navat nazvaŭ svajho syna Radasłavam u čeść Astroŭskaha, što jon nie raz padkreślivaŭ. Pisalisia pałkija vieršy, prymalisia rezalucyi i h.d.
Kali byŭ abvieščany prysud, uzdym dasiahnuŭ svajho apahieju. U Miensku ŭ toj dzień adbyvałasia vialikaja demanstracyja pratestu. I voś tady niechta puściŭ čutku, byccam by z Maskvy pryjšła telehrama ab tym, kab nie dapuskalisia asablivyja demanstracyi. U toj čas vialisia pieramaŭleńni z Polščaj ab zaklučeńni handlovaha dahavoru, i Maskva byccam by bajałasia, kab zališnija demanstracyi nie paškodzili spravie.
Ale byccam by telehrama pryšła zanadta pozna, kali demanstranty ŭžo išli pa vulicam i spynić demanstracyju nielha było. Na druhi dzień, u toj čas, kali numar «Savieckaj Biełarusi» byŭ da astatku pryśviečany pratestu suprać prysudu, «Źviazda» adviała hetamu tolki častku pieršaj staronki.
Dla ŭsich nas była zrazumieła roźnica ŭ adnosinach da prysudu «Źviazdy» i «Savieckaj Biełarusi»: paśla vyšejpadadzienaj čutki my ličyli, što hazietam była dadziena adpaviednaja dyrektyva i «Źviazda» hetu dyrektyvu vykanała. A «Savieckaja Biełaruś», jakoj faktyčna kiravaŭ Kapłan (Čarot byŭ u vodpusku), nie padnačaliłasia hetkamu antynacyjanalnamu zahadu.
Toj fakt, što nazaŭtra Siankievič pryjšoŭ u redakcyju i litaralna vyhnaŭ adtul Kapłana ŭ prysutnaści ŭsich supracoŭnikaŭ, jašče bolš paddavaŭ žaru. Voś pad upłyvam hetaha napisaŭ i ja svoj vierš» (A.Dudar. Vybranyja tvory. — Minsk, 2017, s. 411).
Adkryty sudovy praces pa spravie Biełaruskaj sialanska-rabotnickaj hramady ŭ Zachodniaj Biełarusi, dzie abvinavačvanymi prachodzili, aprača inšych, pasły Sojmu biełarusy Taraškievič, Miatła, Rak-Michajłoŭski i Vałošyn, doŭžyŭsia try miesiacy, z pačatku sakavika da kanca traŭnia 1928 hoda, i šyroka aśviatlaŭsia ŭ savieckaj presie. I «Źviazda», i «Savieckaja Biełaruś» kožny dzień na praciahu hetych miesiacaŭ davali repartažy ŭłasnych karespandentaŭ z zały sudovych pasiedžańniaŭ u Vilni.
22 traŭnia 1928 hoda ŭ Vilni byŭ abvieščany prysud, 23 traŭnia jon byŭ apublikavany ŭ mienskich hazietach: «Źviazda» vyjšła s zahałoŭkam: «209 hadoŭ katarhi 37 padsudnym».
Haziety, jakija z ranicy chłynuli ŭ mienski natoŭp, zaklikali minčukoŭ vychodzić na Plac Voli pratestavać suproć prysudu:
«Pracoŭnyja Miensku! Pratestujcie suproć kataržnaha prysudu nad hramadaŭcami! Siońnia a 5 hadzinie dnia — usie na Plac Voli na mitynh MOPRa!» Mienavita hety dzień — i ludziej, jakich užo niemahčyma było spynić, niahledziačy na telehramu z Maskvy, — uspaminaje Aleś Dudar.
U mitynhu MOPRa ŭziali ŭdzieł kala 15 000 čałaviek — i heta była sapraŭdy narodnaja, natchnionaja spačuvańniem svaim bratam, demanstracyja.
Užo nazaŭtra, 24 traŭnia, vyjšli haziety, u jakich paviedamlałasia pra mitynh pratestu.
Sapraŭdy: «Savieckaja Biełaruś», jakaja dała i fotazdymki, i kałažy, i vokładki jeŭrapiejskich knih, pryśviečanych Hramadzie, i vieršy biełaruskich paetaŭ, abjadnanych pratestnymi pačućciami, vyhladała značna bolej «narodnaj», «nacyjanalnaj», «biełaruskaj» — u adroźnieńnie ad «Źviazdy».
Rasprava zahadčyka adździeła ahitacyi i prapahandy CK KPB(b) A.Siankieviča nad Łazaram Kapłanam, jaki vypuskaŭ kramolny numar, zdaryłasia nazaŭtra, 25 maja. Mienavita ŭ hety dzień, pad upłyvam uražańniaŭ ad suda, mitynhu, haniebnych pavodzinaŭ redakcyi «Źviazdy» i vidavočnaha paćvierdžańnia aburalnych dla biełarusaŭ čutak pra telehramu z Maskvy, Aleś Dudar i napisaŭ svoj pałymiany vierš.
Spraŭdzić datu dapamoh vizit Horkaha
Užo praz dva dni, 27 traŭnia, jon čytaŭ jaho Alesiu Famiču Adamoviču. Z pakazańniaŭ Adamoviča viadoma: «Eto stichotvorienije Dudar mnie čitał … vpiervyje v dień prijezda Hoŕkoho … Ja tohda nieodobritielno vyskazyvałsia (v kakich vyražienijach nie pomniu). Pośle etoho on mnie kak-to jeho načinał diekłamirovať ili v koncie 1928 hoda ili v načale 1929 hoda i ja jeho nie pieriepisyvał» (pratakoł dopytu A.Adamoviča z pryvatnaha zboru Ł.Marakova).
Aleś Adamovič paśla pieršych katavańniaŭ. Fota sa śledčaj spravy 1937 h.
Mienavita 27 maja 1928 hoda Maksim Horki ŭpieršyniu naviedaŭ Miensk: delehacyja piśmieńnikaŭ sustrakała jaho na miažy ŭ Nieharełym, a potym supravadžała ŭ stalicu, pra heta, naturalna, paviedamlali centralnyja haziety.
Takim čynam, siońnia dakładna viadoma: vierš «Pasiekli kraj naš papałam» byŭ napisany 25 maja 1928 hoda.
Jaho praź dzieviać hod paśla pamianionych padziej razam ź Źmitrom Žyłunovičam, Michasiom Čarotam i Michasiom Zareckim falšyva abvinavaciać u kiraŭnictvie nacyjanał-fašysckaj arhanizacyjaj i rasstralajuć u liku 102 biełaruskich intelihientaŭ.
U adroźnieńnie ad suda nad Hramadoj, praces nad im zojmie 15 chvilin, budzie całkam zakrytym, i skončycca rasstrelnym pryhavoram.
I nijakich mitynhaŭ pratestu nie adbudziecca.
Čytajcie taksama:
Nie hieroj svajho času: žyćcio i śmierć Alesia Dudara
