Muzyka sumnaha času. Zapisy z paciortych płytak. Na jakim muzyčnym fonie adbyvalisia stalinskija represii? TuzinFM skłaŭ śpis biełaruskich tvoraŭ, što hučali pa radyjo dy vydavalisia na kružełkach ciaham 1930-ych hh. Bolšaść ź ich u siecivie publikujecca ŭpieršyniu.
1. «Padziaka Stalinu» (muz. Ja.Cikocki — sł. K.Krapiva)
Aŭtar muzyki da «Padziaki Stalinu» Jaŭhien Cikocki
Kali b u BSSR isnavaŭ aficyjny hit-parad, to hety śpieŭ biez sumnievu stajaŭ by na pieršym miescy. Na hramafonnaj kružełcy 1939 hodu «Padziaku Stalinu» vykonvaje Biełaruski abjadnany chor kałhasna-saŭhasnaje samadziejnaści. Tekst panehiryka skłaŭ bajkapisiec Kandrat Krapiva admysłova da Ŭsiesajuznaje sielska-haspadarčaje vystavy. Aŭtar muzyki, uradženiec Sankt-Pieciarburhu Jaŭhien Cikocki ličycca adnym z zasnavalnikaŭ sučasnaje biełaruskaje kampazytarskaje škoły. U Kupałaŭskim teatry (byłym BDT-1) dahetul idzie «Paŭlinka» ź jahonaj muzykaj.
Aŭtar słovaŭ da pieśni «Padziaka Stalinu» Kandrat Krapiva (krajni sprava ŭ nižnim šerahu) z paplečnikami pa litaraturnym abjadnańni «Uzvyšša», fota 1927 h. Bolšaść ź ich budzie represavanaja ŭ 1930-ch, častka rasstralanaja ŭ 1937-m.
A ŭ adnajmiennym filmie-spektakli suaŭtaram Cikockaha staŭ adzin ź pieršych biełaruskich džazmenaŭ Jury Bialzacki. Mała chto viedaje, što Jaŭhien Karłavič kalekcyjanavaŭ zamiežnyja hazety dy časopisy, u jahonym zbory mielisia vydańni na 60 movach. Jość śviedčańni, što ŭ apošnija hady žyćcia kampazytar abaraniaŭ histaryčny centar Miensku ad razbureńnia. Što da himnaŭ Stalinu, to jašče paru takich mieła ŭ repertuary biełaruskaja śpiavačka Irma Jaŭzem: «Dva sokały» albo «Saviecki prosty čałaviek». Padrabiaźniej pra jaje raspaviadziem nižej (punkt №9).
2. «Byvajcie zdarovy» (muz. I.Luban — sł. A.Rusak)
Biassprečny j hałoŭny biełaruski hit 1930-ch źmieščany na druhim baku taje ž kružełki Biełaruskaha abjadnanaha choru. Pieśnia Adama Rusaka dy Isaka Lubana adrazu ž stałasia narodnaj. Da pačatku vajny jaje nieadnarazova pieravydavali ŭ samych roznych vykanańniach. «Byvajcie zdarovy» śpiavali chor Piatnickaha, Leanid Uciosaŭ z dačkoj i svaim džaz-arkiestram, navat francuskaja šansańjetka Sara Horbi.
Paet Adam Rusak i kampazytar Isak Luban
Z aŭtarstvam ad samaha pačatku zdaryłasia błytanina. Da prykładu, na kružełcy 1938 hodu paznačanyja takija dadzienyja: «Bud́tie zdorovy». Zastolnaja pieśnia. Muzyka Zacharova. Tiekst zapisan so słov Adama Rusaka v kołchozie «Krasnyj pachaŕ». Na inšych vydańniach «Byvajcie zdarovy» paznačajecca albo jak prosta narodnaja pieśnia (zusim biez aŭtaraŭ), albo jak narodnaja, zapisanaja Isakam Lubanam i aranžavanaja Mikałajem Mincham. Jość muzyčnaja versija Siarhieja Prakofjeva. Majucca publikacyi, dzie aŭtaram tekstu paznačajecca Michał Isakoŭski, chacia jon tolki zrabiŭ pierakład na rasiejskuju. Paśla Isakoŭski byŭ zmušany vybačacca pierad Rusakom, pryznajučy aŭtarstva spadara Adama.
Adam Rusak u składzie viaskovaje kapeli, siadzić krajni z pravaha boku
3. «Nadziejka» (nar., apr. I.Lubana)
Łarysa Aleksandroŭskaja, fota z kalekcyi Mikałaja Bialajeva
Aryhinalny biełaruskamoŭny varyjant «Byvajcie zdarovy» najpierš asacyjujecca sa śpiavačkaj Łarysaj Aleksandroŭskaj. Praŭda, zapisy šlahieru ŭ jejnym vykanańni datujucca ŭžo 1940-mi hh. U 1936-m vyjšła kružełka (vierahodna, debiutnaja) ź dźviuma pieśniami Łarysy Pampiejeŭny — pa adnoj na kožnym baku. Ahulny ton dyptychu najbolš adpaviadaje atmasfery taho peryjadu, jakim jon bačycca siońnia: praniźlivaja adčajnaja biezvychodnaść.
4. «Što za miesiac, što za jasny» (nar., apr. Uł. Teraŭskaha)
Vystupaje Łarysa Aleksandroŭskaja. Na cymbałach joj akampanuje Iosif Žynovič. Zdymak pačatku 1930-ch
Na inšym baku kružełki Łarysy Aleksandroŭskaj 1936 h. źmieščany čarhovy šlahier — narodny śpieŭ u apracoŭcy Ŭładzimiera Teraŭskaha. Praz dva hady kampazytar budzie rasstralany NKUS u Miensku. Na zapisie paznavalnaje saprana supravadžajuć dva cymbalisty-samavuki Stanisłaŭ Navicki dy Chanon Šmielkin. Mienavita ź imi Łarysa Pampiejeŭna ŭ 1937 hodzie ŭpieršyniu vykanała «Byvajcie zdarovy». U duecie z Aleksandroŭskaj Navicki vystupaŭ u Niamieččynie, Danii dy Švecyi.
5. «A ŭ poli viarba» (nar., apr. Levandoŭskaha)
Udzielnik cymbalnaha duetu Stanisłaŭ Navicki zapisvaŭsia j sam pa sabie. U 1932 hodzie vyjšła płytka z tryma apracoŭkami falkloru ŭ vykanańni cymbalista. Choć hukazapis tady byŭ nie taki jakasny, jak ciapier, cymbały hučać nadziva abjomna j miakka. Na etykietcy nadpis pa-anhielsku: «All-russian state corporatio (Usierasiejskaja dziaržaŭnaja karparacyja)».
6. «U miesiacy vieraśni» (nar.)
Zapisy duetu Navickaha — Šmielkina taksama vydavalisia. Abodva ličacca adnymi z zasnavalnikaŭ narodnaje arkiestry imia Žynoviča. Razam jany ŭvachodzili j u cymbalny ansambal, kiraŭnik jakoha, kampazytar Ryhor Samochin staŭ achviaraj NKVD u 1944-m.
Ryhor Samochin i jahony arkiestr, fota kimpress.by
Što tyčycca spadara Chanona, to pakul nie atrymałasia spraŭdzić infarmacyju, ci nia baćka heta Marka Šmielkina, jaki taksama hraŭ na cymbałach i perkusii ŭ składzie VIA «Pieśniary» druhoje pałovy 1970-ch hh. Tym bolš što «U miesiacy vieraśni» z płytki cymbalnaha duetu 1936 hodu vykonvali j Uładzimier Mulavin z kampanijaj.
7. «Zialony dubočak» (nar., apr. N.Sakałoŭskaha)
Biełaruski dziaržaŭny teatr-3 na čale z Uładzisłavam Hałubkom
Akrom zhadanaha napačatku BDT-1, mieŭsia jašče Biełaruski dziaržaŭny teatar №2 (u Viciebsku) i №3 (u Homli). BDT-3 pachodziŭ sa słavutaje vandroŭnaje trupy Ŭładzisłava Hałubka. Z 1932 hodu zamiest Hałubka teatram staŭ kiravać Kanstancin Sańnikaŭ (dzied eks-kandydata ŭ prezydenty na vybarach-2010). A samoha Hałubka ŭ 1937-m rasstralali, jak i kolišnich aktoraŭ jahonaha teatru — paetaŭ Michasia Čarota dy Alesia Dudara. Darečy, Čarot da taho ž adkazvaŭ za partyi barytona ŭ chory Teraŭskaha. U 1934 hodzie aktory Treciaha biełaruskaha dziaržteatru zapisali na kružełku try narodnyja śpievy, u tym liku j «Zialony dubočak».
8. «Ruža-kvietka» (nar., apr. N.Sakałoŭskaha)
Niestar Sakałoŭski
Praciahły čas aktoram i chormajstram u BDT-3 słužyŭ Niestar Sakałoŭski, toj samy aŭtar aficyjnaha himnu BSSR i siońniašniaj RB. Siarod dasiahieńniaŭ kampazytara — paŭtysiačy sabranych i apracavanych narodnych piesień. Mienavita pieśni sa zboru Sakałoŭskaha trapili na zhadanuju płytku 1934 hodu. Kažučy sučasnaj movaj, atrymaŭsia mińjon bataničnaje skiravanaści: «Zialony dubočak», «Oj, zialona vialona ŭ łuzie trava», «Ruža-kvietka». Śpieŭ pra travu paźniej uvachodziŭ u charavyja zborniki ŭsiesajuznaha pryznačeńnia, a «Ruža-kvietka» dahetul vykonvajecca ajčynnymi muzykami na ŭsie łady.
9. «Pieśnia pastucha» (nar., apr. M.Štejnberha)
Irma Jaŭnzem, fota z kalekcyi Viktara Vienhleviča
Śpiavačka Irma Jaŭnzem ź dziacinstva čuła ŭ rodnym domie ŭ Miensku biełaruskija dy łatyskija pieśni. Amal sotniu biełaruskich narodnych śpievaŭ jana sabrała ŭ hałodnym 1921 hodzie, kali chadziła ź siostrami pa vioskach, abmieńvajučy rečy na ježu. Siarod ich apynułasia j pieśnia z razradu sirockich pastuchoŭskich. «Pieśnia pastucha» była vydadzienaja ŭ apracoŭcy Maksymiljana Štejnberha ŭ 1934 hodzie. Jany časta vystupali razam. Pryčym, u repertuary śpiavački naličvałasia zvyš za 5 tysiačaŭ śpievaŭ 64 narodaŭ śvietu (u tym liku čukčaŭ, evienkaŭ i holdaŭ). I vykonvała jana hetyja pieśni pieravažna na movach aryhinału, ale ź vidavočnym biełaruskim akcentam.
Irma Jaŭnzem vystupaje ŭ špitali, fota z kalekcyi Viktara Vienhleviča
Z hastrolami Irma Piatroŭna naviedała, akrom usiaho SSSR, Kitaj, Japoniju, Kareju, Niamieččynu. Prapanoŭvalisia kantrakty na kancerty ŭ inšych krainach Zachodniaje Eŭropy dy ŭ Amerycy. U Berlinie jaje admysłova zapisvali ŭ «Archivie hukaŭ». Śpiavačka pisała ŭ memuarach, što ŭ 1930-ych hh. jejnaje amplua źmianiłasia: na źmienu kamizmu pryjšli drama j liryka. Pierad tym balšaviki rasstralali jaje dzieda, pad aryšt u Miensku trapiła siastra Evelina, druhaja siastra zahinuła paśla naviedvańnia NKVD. Pieśni mnohich narodaŭ z repertuaru Irmy Jaŭnzem trapili pad zabaronu.
10. «Jasnaje sonca zakaciłasia» (nar.)
U 1939 h. pabačyŭ śviet, jak skazali b ciapier, kanceptualny padvojeny synhł na salarny temat. Na adnym baku źmieščany śpieŭ «Jasnaje sonca zakaciłasia», na druhim adpaviedna — «Sonca jasnaje ŭschodziła». Husta dy zyčna śpiavaje Kałhasny chor Kazłovickaha sielsavietu Mienskaje vobłaści. U sučasnaj Biełarusi Kazłovičy atrymali status ahraharadku. Kružełka-dyptych zachoŭvajecca ŭ Nacyjanalnaj bibilijatecy Biełarusi.
11. «Kukulka» (nar.)
Nazva nastupnaha kalektyvu moža pabić rekord pa praciahłaści: Biełaruski abjadnany ansambal narodnych instrumentaŭ kałhasu «Leninski šlach» Dziaržynskaha rajonu Mienskaje vobłaści j Chojnickaje mašynna-traktarnaje stancyi Paleskaje vobłaści. Takaja vobłaść isnavała ŭ BSSR ciaham 1938—1954 hh. z centram u Mazyry, a potym była padzielenaja miž Homielščynaj, Mienščynaj dy Mahileŭščynaj. Isnuje jak minimum dźvie płytki z zapisami nazvanaha ansamblu. Adna vyjšła na Nahinskim zavodzie, druhaja na Ryskim. «Kukulka» mieścicca na druhoj i datujecca 1939 h.
12. «Kałychanka» (nar., apr. M.Čurkina)
Mikałaj Čurkin
Kałychanka hučyć amal jak pachavalny marš, ale vielmi pryhoža. Kamernuju pjesu dla strunnaha kvartetu napisaŭ kampazytar i falklaryst Mikałaj Čurkin, u 1936 hodzie jaje vydali na kružełcy. Praz hod tuju kałychanku zapisali artysty Teatra opery j baletu imia Kirava ŭ Leninhradzie. Što tyčycca, Mikałaja Čurkina, to jon naradziŭsia ŭ Armenii ŭ 1869 hodzie. Jak i Jaŭhien Cikocki, Mikałaj Mikałajevič ličycca adnym z baćkoŭ biełaruskaje prafesijnaje muzyki, a taksama pijaneram u muzycy dla dziaciej. U pryvatnaści, jon skłaŭ radyjooperu «Rukavička», operu «Raskidanaje hniazdo» pavodle Kupały dy šmat čaho inšaha. U jahonym zbory — bolej za 3 tysiačy piesień i tancaŭ roznych narodaŭ.
P.S. Hety «hit-parad» daje tolki paviarchoŭnaje ŭražańnie pra biełaruskuju muzyku 1930-ch hh. Daloka nia ŭsio stvoranaje tady zapisvałasia dy vydavałasia, a toje, što j było zafiksavana, ciapier nialohka adšukać. Mnohija rečy źniščalisia fizyčna razam z aŭtarami. Razam z tym, užo tady skłałasia cełaja plejada ajčynnych kampazytaraŭ, isnavała mnostva raznastajnych duetaŭ, ansamblaŭ dy duchavych arkiestraŭ. Asobnaje biełaruskaje muzyčnaje žyćcio viravała ŭ Vilni. Adnačasova ŭ Zachodniaj Biełarusi hučeła j zusim inšaja muzyka — tanha, fakstroty dy sproby džazu, i zajmalisia tym razam z palakami j našyja ziemlaki ź Biełastoččny dy Navahradčyny. Inšyja zapisy 1930-ch (pieradvajennuju partyzanskuju, habrejski falklor, biełaruska-ŭkrainskija spałučeńni, pieśni pra Žyhuli) možna pačuć u admysłovym vypusku radyjoprahramy «Krakatuk».
