25 traŭnia spaŭniajecca 100 hadoŭ z dnia śmierci Maksima Bahdanoviča. Vybitny biełaruski paet pamior u 25 hadoŭ ad suchotaŭ daloka ad Radzimy — u Jałcie, kudy jon pajechaŭ u lutym 1917 hodu. Pachavali jaho ŭ Krymie, na jałcinskich haradzkich mohiłkach.
Mienavita ŭ Jałcie Maksim Bahdanovič napisaŭ svaje apošnija radki:
«U krainie śvietłaj, dzie ja ŭmiraju,
U biełym domie la siniaj buchty,
Ja nie samotny, ja knihu maju
Z drukarni pana Marcina Kuchty».
Pamiraŭ paet u adzinocie. Pachavali jaho pavodle pravasłaŭnaha abradu z udziełam śviatara i psałomščyka — pra heta śviedčyć metryčnaja kniha saboru Alaksandra Nieŭskaha z zapisam pra śmierć Maksima Bahdanoviča.
U «Materyjałach da bijahrafii Maksima», napisanych u 1923 hodzie, baćka paeta, Adam Bahdanovič, pisaŭ:
«Pamior jon 25(12) maja 1917 hodu, ale ja viestku pra heta atrymaŭ na 4-y dzień paśla jaho śmierci. Jon nia daŭ haspadyni majho adrasu, nie žadaŭ mianie tryvožyć. Paśla jaho śmierci jana znajšła moj jarasłaŭski adras i telehrafavała pa hetym adrasie, a pakul pryjšła telehrama ź Jarasłaŭla, byŭ užo čaćviorty dzień. Ja adrazu na aŭtamabili rušyŭ u Jałtu. Ale jon užo byŭ pachavany. (…) Pachavali jaho na jałcinskich mohiłkach, što niedaloka ad Mikałajeŭskaj vulicy ŭ kirunku da hor, na samym uskrajku mohiłak unizie, za 3 sažni ad uskrajku, pablizu darohi, z boku, supraćlehłaha moru, h.zn. z boku hor. U hałavach pastaŭleny nievialiki bieły kryž z nadpisam na blašanaj tabličcy jaho imia (student Maksim Adamavič Bahdanovič) i kali jon pamior (…)
Ja naniaŭ vartaŭnika, kab mahiłu ŭmacavać i ŭparadkavać, pakinuŭ hrošy haspadyni, kab pasadzić kiparysy i kust ružaŭ, prasiŭ hladzieć za hetym dvuch znajomych, u tym liku dačku majho tavaryša pa słužbie, asabistuju znajomuju Maksima, ale ci zroblena heta — ja nia viedaju».
Mahiła Maksima Bahdanoviča ŭ Jałcie
Litaratar, pravaabaronca Aleś Bialacki z 1989 pa 1998 hady byŭ dyrektaram Litaraturnaha muzeju Maksima Bahdanoviča. Jon kaža, što ideja pieranosu prachu Maksima Bahdanoviča isnuje z 1920-ch hadoŭ.
— Aleś, jak uźnikła hetaja ideja, chto jaje prasoŭvaŭ?
— Jašče ŭ 1924 hodzie maładyja biełaruskija piśmieńniki — Uładzimier Duboŭka, Anatol Ažhirej i Andrej Aleksandrovič — jeździli ŭ Jałtu, šukali, dzie pachavany Maksim Bahdanovič. Bo jon faktyčna byŭ pachavany ŭ 1917 hodzie kamunalnymi słužbami. Baćkoŭ na pachavańni nie było, svajakoŭ nie było, jaho adpieli ŭ carkvie i pachavali na haradzkich mohiłkach, viedajučy, što heta paet. Sytuacyja była davoli trahičnaja, heta adbyvałasia ŭžo paśla lutaŭskaj revalucyi, kali Rasiejskaja imperyja pačała chistacca, razvalvacca na kavałki. I tak atrymałasia, što rodnyja Bahdanoviča daviedalisia pra jahonuju śmierć paźniej.
Na samoj mahiłcy byŭ pastaŭleny standartny draŭlany kryžyk, jaki doŭha tam nie prastajaŭ. Kali biełaruskija piśmieńniki ŭ 1920-ja hady pryjechali tudy, to jany ź ciažkaściu znajšli mahiłku, bo šylda z kryža była ŭžo adarvanaja. Tam niejkija chłopčyki katalisia z horki na hetaj šyldzie. Piśmieńniki prymieryli šyldu da biezymiennych kryžoŭ i takim čynam vyličyli, dzie moh być pachavany Bahdanovič. I da siońniašniaha dnia sa 100-pracentnaj dakładnaściu nielha skazać, što mienavita ŭ tym miescy pachavany Bahdanovič. Momant niavyznačanaści, sumnievu, tak by mović, zastajecca.
— Ci mocna źmianiŭsia stan litarataraŭ, paetaŭ za sto hadoŭ, jakija prajšli z momantu śmierci Bahdanoviča?
— Na žal, los Maksima Bahdanoviča dakładna ilustruje los biełaruskaj litaratury, losy piśmieńnikaŭ, jakija ciarpieli, pakutavali, byli biednymi, zaŭsiody znachodzilisia ŭ takim niezabiaśpiečanym stanie. I heta praciahvajecca i dahetul, možna skazać. Bo znoŭ my bačym, što biełaruskaja litaratura nie padtrymlivajecca biełaruskimi ŭładami naležnym čynam. Adpaviedna, i da biełaruskich piśmieńnikaŭ takoje staŭleńnie. Kali vydatniejšaha biełaruskaha litaratara, paeta № 1 Uładzimiera Niaklajeva, čałavieka ŭžo niemaładoha vieku, sadžajuć pad administracyjny aryšt — heta pakazvaje staŭleńnie ŭładaŭ da tvorcy.
Tady sytuacyja taksama była nie zusim dobraja, ale ž piśmieńniki, jakija ŭ 1920-ja hady pajechali ŭ Jałtu šukać mahiłu Bahdanoviča, mieli ŭsio ž taki dziaržaŭnuju padtrymku — ad Inbiełkultu. Na mahile byŭ pastaŭleny pomničak ź piasčaniku.
Aleś Bialacki
— A vy sami byli na mahile Maksima Bahdanoviča?
— Ja niekalki razoŭ byŭ na hetych mohiłkach, pieršy raz jašče da taho, jak staŭ dyrektaram muzeju Bahdanoviča. Kali byŭ jašče studentam — u 1980 hodzie. Tyja, chto jeździŭ na jałcinskija mohiłki da Bahdanoviča ŭ 1970—80-ja hady, dobra pamiatajuć hety pomničak z šera-brunatnaha vapniaku z čyrvonaj zorkaj, jaki i stajaŭ da 2003 hodu. Jon byŭ užo paciamnieły, mocham parosły. Kali my pryjaždžali, jaho čyścili, prybirali mahiłu. Takimi «turystyčnymi najezdami» biełarusaŭ dahladałasia mahiła Bahdanoviča. I, kaniečnie ž, dumka pra pieranos jahonaha prachu isnavała… Chacia ŭ 2003 hodzie na mahile paeta byŭ ustalavany pomnik raboty skulptaraŭ, baćki i syna Lva i Siarhieja Humileŭskich.
— A ŭ paźniejšy čas, kali Biełaruś abviaściła niezaležnaść na pačatku 1990-ch — ja pamiataju, znoŭ byli zruchi, abmierkavańni…
— Na pačatku 1990-ch hadoŭ, kali ja byŭ dyrektaram Litaraturnaha muzeju Bahdanoviča, Ministerstva kultury faktyčna prapanavała pieranieści prach Bahdanoviča ź Jałty — heta było adnym ź mierapryjemstvaŭ, jakoje mierkavali zrabić da 100-hodździa z dnia narodzinaŭ paeta. Ideja hetaja abmiarkoŭvałasia ŭžo faktyčna na dziaržaŭnym uzroŭni. I my, supracoŭniki muzeju Bahdanoviča, abmiarkoŭvali heta razam z pradstaŭnikami Minkultu padrabiazna, doŭha, z roznych bakoŭ u toj čas. I my pryjšli da vysnovy, što, moža, nia varta čapać jahony prach na toj čas — heta byŭ 1991, 1992, 1993 hod, kali aktyŭna abmiarkoŭvałasia hetaja ideja.
— A jakija ŭsio ž taki byli arhumenty «suprać»?
— Było niekalki arhumentaŭ suprać. Najpierš — niapeŭnaja vyznačanaść mahiły. Moža być metar uleva, metar uprava, i nichto nie harantuje, što raskapaŭšy hetaje miesca, možna dakładna znajści pareštki Maksima Bahdanoviča. Nu ładna, heta sprava archiealahičnaja: kali b zadaču pastavili, to, mahčyma, heta mahło być vyrašana. Ale, z druhoha boku, ja, byŭšy aktyŭnym udzielnikam hramadzka-palityčnaha žyćcia na toj čas, vielmi vyrazna adčuvaŭ, što hetaja inicyjatyva nia mieła narmalnaha dziaržaŭnaha ŭzroŭniu. Faktyčna heta była ideja Ministerstva kultury, jakoje było małaŭpłyvovym u systemie biełaruskaj ułady. I nie chaciełasia, kab hetaja padzieja mieła lakalny pabytovy charaktar.
— A čaho b chaciełasia? Jak vam bačycca viartańnie prachu Maksima Bahdanoviča? Dzie mohuć być pachavanyja jahonyja pareštki?
— Heta bačyłasia jak ahulnanacyjanalny krok, viartańnie faktyčna nacyjanalnych śviatyniaŭ. Jak našy susiedzi — palaki viartajuć pareštki viadomych ludziej i chavajuć ich u admysłova padrychtavanych panteonach, memaryjałach. U nas ničoha padobnaha i blizka nie było na toj čas. Heta mianie vielmi mocna chvalavała — što prosta buduć pieraviezienyja pareštki, pachavanyja, i mahiła nia budzie mieć taho nacyjanalnaha symbaličnaha značeńnia dla biełarusaŭ, jakoje pavinna była b mieć. I heta była asnoŭnaja maralnaja prablema, jakaja mianie schilała na bok taho, što nia varta pakul čapać prach Maksima Bahdanoviča.
Nu, a paśla referendumu 1995-ha ŭvohule hetaje pytańnie adpała, jano ŭžo nie paŭstavała realnym. U krainie ŭvohule źjavilisia inšyja pryjarytety, a na pasadzie ministra kultury pačali źjaŭlacca vypadkovyja ludzi. Voś takaja dastatkova sumnaja historyja, kanca jakoj jašče niama.
— A ciapier? Krym ža ciapier u składzie inšaj dziaržavy — Rasiei. Mahčymaje viartańnie Bahdanoviča?
— Ciapier Krym akupavany Rasiejaj, i los hetaj idei znachodzicca pad pytańniem. Bo nichto nie admianiaŭ ukrainskuju prynaležnaść Krymu. Ale ŭsie, chto jość u Krymie — i žyvyja, i pamierłyja, jak Maksim Bahdanovič — jany apynulisia znoŭ u Rasiejskaj imperyi, tolki mienšych pamieraŭ.
Historyja i los Maksima Bahdanoviča praciahvajucca i paśla jahonaj śmierci. Jak usio budzie razhortvacca dalej, budziem bačyć.
U pryncypie, ciapier, kali prajšło stolki hadoŭ, ja nie zajmaju kateharyčnuju pazycyju, što nielha pieranosić pareštki Maksima Bahdanoviča ŭ Biełaruś. Ale adnaznačna vystupaju za toje, što dla hetaha patrebna inšaja, sapraŭdy demakratyčnaja i niezaležnaja Biełaruś. Pavinna być miesca, kudy jon budzie pieraviezieny. Pakul što takoj dziaržavy, takoj Biełarusi, pra jakuju maryŭ Maksim Bahdanovič, niama.
U 1996 hodzie, kali było ŭskładańnie kvietak da pomnika Maksimu Bahdanoviču, na Alesia Bialackaha skłali pratakoł za niezakonnaje pikietavańnie i prysudzili jamu štraf. U śniežni minułaha hodu, u dzień narodzinaŭ paeta, demakratyčnyja aktyvisty čytali vieršy Bahdanoviča kala jahonaha pomnika, i ŭ ich taksama byli prablemy.
