fota Zaryny Kandraćjevaj
Placoŭkaj dla viečaryny staŭ muziej-siadziba «Pružanski pałacyk», jaki rehularna daje svaju prastoru dla biełaruskich imprezaŭ. U jakaści haściej byli zaprošanyja Dzianis Fiodaraŭ (Brest), režysior pastanovy «Bilinhvy», i Anatol Barańnik — akcior taho ž monaśpiektakla. Ad bresckaj supołki «Mova Nanova» zavitała Volha Małafieječava. Udzieł u viečarynie ŭziała taksama Anastasija Piluhina, arhanizatarka internet-supołki «Biełaruskamoŭnaja moładź u Pružanach».
Kampaniju «Budźma biełarusami», jakaja vystupiła arhanizataram viečaryny, pradstaŭlali viadoŭca Chryścina Marčuk i kaardynatarka Maryja Šaryj.
Pastanoŭka, u jakoj niama pracy dramaturha
Viečar pačaŭsia z pastanoŭki «Bilinhvy». U zale zhasła śviatło, a akcior Anatol Baranik vynies na scenu vałun i, pakłaŭšy jaho na kresła, pačaŭ sieryju manałohaŭ pra movu ad imia roznych ludziej. Nie ŭsie prysutnyja adrazu zrazumieli zadumu, a niekatoryja navat pačali ŭstaŭlać repliki, nibyta akcior razmaŭlaŭ niepasredna ź imi.
Anatol chadziŭ pa šerahach, pramaŭlajučy to ad imia maraka, jaki pajechaŭ na zarobki, to ad imia chłopca z dredami, to ad imia rudavałosaj dziaŭčyny i h.d. Biełaruskaja mova ŭ pastanovie čarhujecca z ruskaj, a sam tekst staŭ vynikam žyvych intervju ź minakami, jakim zadavali pytańnie pra ich staŭleńnie da biełaruskaj movy.
«Nas natchniŭ śpiektakl «Bilinhvy» Andreja Saŭčanki, i my vyrašyli zrabić niešta padobnaje, ale na bieraściejskim materyjale, — tłumačyć režysior Dzianis Fiodaraŭ. — Śpiektakl zrobleny na asnovie žyvych intervju, tut niama pierapracavanaha tekstu i pracy dramaturha, usio pakidali bieź źmienaŭ. My trymalisia niejtralnaj pazicyi — pazicyi «nul». Tamu teatr nie zaklikaje i nie daje acenak. Heta daśledavańnie».
Dzianis pierakanany, što na balučyja sacyjalnyja pytańni, u tym liku na pytańnie movy, nie moža być adnaznačnaha adkazu, tamu i pytańnie «Što chacieŭ skazać tvoram aŭtar?» tut nieaktualnaje.
Jašče adzin cikavy momant — dyskusija z hledačom paśla pastanovy, jakaja z praktyki časami pieratvarajecca ŭ druhi akt śpiektakla. Razmovy pišucca na dyktafon, i najbolš charakternyja repliki… prosta ŭlivajucca ŭ novuju pastanovu. Mienavita tamu akcior čytaŭ niekatoryja manałohi z papierki — jany novyja. Tak pastanova žyvie i ŭvieś čas abnaŭlajecca.
Bieraściejcy nie adroźnivajuć biełaruskaj ad polskaj ci ŭkrainskaj?
Da razmovy padklučajecca Volha Małafieječava. Reč u tym, što ŭ śpiektakli prahučała replika pra toje, što bieraściejcy lepš viedajuć polskuju i razmaŭlaje na joj ci nie kožny druhi…
«Nie, na vulicy nielha pačuć polskaj movy, — śćviardžaje Volha, — Chutčej moładź rychtujecca da ekzamienaŭ, kali jedzie vučycca ŭ Polšču, i vučyć movu. Niekatoryja navat nie adroźniać biełaruskaj ad ukrainskaj ci polskaj — jość takoje. Jašče adzin varyjant: ludzi adkazvajuć pa-biełarusku, kali da ich pa-biełarusku źviartaješsia, a kali kažaš pa-polsku — to adpaviedna».
Volha abmaloŭvaje ahulnuju situacyju z «Movaj Nanova» ŭ vobłaści: kursy pracujuć pakul tolki ŭ Breście i Baranavičach. U abłasnym centry pracuje ŭžo čaćviorty siezon kursaŭ, to bok praca idzie amal poŭnyja čatyry hady. Siaredniaja kolkaść prysutnych na zaniatkach — 40 čałaviek, ale časam byvaje i pa 80.
«U škole možna hutaryć pa biełarusku tolki pra litaraturu, a ŭ nas — pra ŭsio, — praciahvaje Małfieječava. — Kali čałaviek prychodzić u supolnaść, jon spakajniej siabie adčuvaje. Pieršy raz najčaściej prychodziać ź siabrami, adnahrupnikami. Nastupnyja razy ŭžo śviadoma, kab vyvučać movu. Ludzi pačynajuć siabravać, znachodziać karysnyja kantakty. Traplajucca i historyi kachańnia, jakim dała žyćcio mienavita «Mova Nanova».
«Stryt-art patrabuje hrošaj, supołka ŭ «VK» — nie»
Nastupny respandent — Anastasija Piluhina, arhanizatarka pružanskaj biełaruskamoŭnaj supołki ŭ «VK». Dziaŭčyna raspaviadaje, što supołka maje kala 300 padpisantaŭ, u Instahramie — prykładna stolki ž.
«Zaraz supołka, na žal, u fazie zastoju — niama novych siłaŭ, — tłumačyć Pialuhina. — Usie minułyja redaktary na vučobie ci na pracy. Tamu šukajem novy farmat. Naohuł ža my źjavilisia ŭ 2012 hodzie. Maje kalehi — Hieorhi Kazłoŭski i Darja Cichanovič — naohuł ruskamoŭnyja. Spačatku my dasyłali miascovym uładam zajaŭki na murały ŭ Pružanach ź biełaruskim kantentam, ale atrymali admovu. Tady i vyrašyli pracavać u internecie».
Spačatku supołka karystałasia vialikaj papularnaściu. Aŭtary rabili miemy pa-biełarusku na miascovuju tematyku, čym zarablali łajki i reposty. U 2015-m kamanda supołki ŭsio ž vyjšła ŭ afłajn, zładziŭšy ŭ horadzie «Šoŭ biełaruščyny».
«Stryt-art, jakim my zaharelisia spačatku, patrabuje hrošaj i štohadovaj restaŭracyi, — tłumačyć Anastasija. — A nam było pa 15-16 hadoŭ. Supołka ŭ internecie nie patrabuje nijakich hrošaj, tamu kansalidavalisia i zrabili. Šoŭ Biełaruščyny — taksama sprava dosyć biudžetnaja, tamu i jaje ŭziali na ŭzbrajeńnie».
«Časam navat ruskija prosiać ekskursii pa-biełarusku»
Dyrektar «Pałacyka» Jury Zialevič, jaki ŭ svoj čas zładziŭ tut našumiełuju «Noč vyšyvanki», dzielicca svaimi nazirańniami adnosna moŭnaj situacyi.
«Zapatrabavanaść movy małaja, — kanstatuje sp. Jury. — Ekskursii pa-biełarusku zamaŭlajuć chiba tyja, chto zahadzia jedzie z takoj ustanoŭkaj. Ź inšaha boku, časam navat ruskija prosiać pravieści ekskursiju pa-biełarusku… Ahułam pa-biełarusku raspaviadajem chiba 5-6 hrupam na hod. Pružancaŭ siarod ich, na žal, niama.»
Čamu tak? Ad čaho zaležyć zapatrabavanaść movy?
«Treba ŭ korań hladzieć, — praciahvaje Zialevič. — A korań — u śpiektakli. My žyviem u adnamoŭnym asiarodku, niahledziačy na ŭzakonieny bilinhvizm. Idučy pa horadzie, možna sustreć 2-3 šyldy pa biełarusku: «Biełsajuzdruk», «Mahazin «Krynica», «Pomnik architektury» i… usio. Navat na rynku mała chto adkaža pa-biełarusku».
Mova, Brutto i efiekt «biełaj varony»
Chryścina Marčuk źviartajecca da zały z pytańniem, ci paznaŭ siabie chto siarod typažaŭ, pakazanych u pastanovie.
«Tak, kaniečnie, — adhukajecca chłopiec z zavušnicaj u vuchu, — ja zaŭsiody cikaviŭsia historyjaj, a mova — nieadjemnaja jaje častka. Kali žyŭ u Minsku, to naviedvaŭ «Movu Nanova», «Movu ci kavu», kursy Šeina. Ale ludzi staviacca da hetaha jak da dzivactva, maŭlaŭ, jość i taki prykoł. Nu navošta tabie heta? Što maješ z movy?.. Ja paznaŭ nie tolki siabie, ale i svaich siabroŭ. Tyja ž samyja notki, na pracy, na vulicy, byccam vy ŭ ich brali intervju».
Chryścina nie spyniajecca i idzie ŭ nastup: «A što ty maješ z movy?»
«Ja sam zadavoleny, mnie padabajecca, — praciahvaje chłopiec. — Chočacca być admietnym, chaj heta i padletkavy momant. Moj znajomy adzin jeździŭ sa mnoj na kancert Brutto ŭ Polšču. U Biełarusi jon razmaŭlaŭ pa-rasijsku, a tam užo pieraklučyŭsia całkam na biełaruskuju. Ludzi mo i chočuć hutaryć na movie, ale im ciažka adrazu stać biełymi varonami».
«A Ščapiotkinaj dajcie biaspłatna!»
Paznała siabie ŭ pastanovie i žančyna z zadnich šerahaŭ, nastaŭnica ruskaj movy i litaratury. Jaje začapili radki pra knižki na palicy, jakija tam zachoŭvajucca, niby śviatynia. U jakaści dokazu addanaści movie jana začytvaje vierš, składzieny razam z vučniem, — pra draniki:
«Draniki — heta smačna, draniki treba drać…»
Paśla burnych apładysmientaŭ (častka zały — pružanskija školniki) žančyna pieradaje listok ź vieršam napierad, arhanizataram — kab zachavaŭsia dla historyi.
Dalej u razmovu uklučajecca žančyna ŭ akularach:
«Pytajeciesia pra vyhadu ad movy? Ja raskažu, čamu vyhadna. Ja trapiła ŭ špital. Z doktaram pa-biełarusku razmaŭlała. Na nastupny dzień užo try daktary pryjšli mianie pasłuchać. «Što vas biantežyć?» — pytajucca. A kali treba było adzieńnie kuplać na apieracyjny stoł, doktar uśmichajecca i kaža: «A Ščapiotkinaj dajcie biaspłatna!».
Dalej žančyna raspaviadaje pra sprečnuju situacyju z hrašyma ŭ kramie, jakaja taksama vyrašyłasia dziakujučy movie. «Chto razmaŭlaje pa-biełarusku — toj nie iłže!» — taki byŭ vierdykt pradavački. I pieršuju, i druhuju historyju zała sustreła vopleskami.
«Biełaruskaja mova ŭ błakadnym stanoviščy…»
Čas padvodzić vyniki. Chryścina pytajecca ŭ režysiora pastanovy, što ŭsio ž taki staić za adkazami ludziej nakont movy.
«Nikoli nie viedaješ, što skažuć ludzi, — paciskaje plačyma Dzianis. — Ale tak skłałasia — heta adbitak realnaści. Aficyjna bilinhvizm, ale… ruskaja mova paŭsiudna, a biełaruskaja — u błakadnym stanoviščy. Cikava, kali pastanovu hladziać ruskamoŭnyja, jakija z movaj nidzie nie sutykajucca, a paśla kažuć: «Niešta zvaruchnułasia». Značyć, niedarma. Bo chto razmaŭlaŭ na movie, toj i budzie razmaŭlać. A kali čałaviek, daloki ad usiaho hetaha zadumvajecca, heta ŭžo pieramoha».
Volha Małafieječava zaklikaje stavić biełaruskuju movu na telefony, pisać na movie ŭ sacyjalnych sietkach, a hałoŭnaje — razmaŭlać. Paśla zadaje ŭžo całkam kankretnaje pytańnie: «Kali b u vašym horadzie pačalisia kursy «Movy Nanova» — chto b pryjšoŭ?»
Niaŭpeŭniena padymajecca spačatku 3-4 ruki. Ludzi azirajucca, šukajučy znajomych albo aŭtarytetaŭ. 5-7 ruk, paśla 8-10… Kali b paŭza zaciahnułasia, jość vierahodnaść, što padniali b ruki ŭsie — navat nie pružancy.
Pa rukach iduć budźmaŭskija paštoŭki. Siarod chłopcaŭ-školnikaŭ čutno: «Lu-ste-erka», «A jak «čarka» budzie? Čarka?..»
U kancy sustrečy Chryścina Marčuk dziakuje ŭsim prysutnym i administracyi muzieja-siadziby:
«Jość takija formy biełaruskaha žyćcia: tałaka i hramada. Pružanski pałacyk — cudoŭny prykład i resurs dla usich nas. Heta placoŭka dla pošuku adnadumcaŭ, abmierkavańniaŭ, žyvy punkt zboru dla matyvavanych vałancioraŭ. Pazicyja ž našaj kampanii pa movie niaźmiennaja: mova ŭpłyvaje na kulturu i palapšaje žyćcio. I akramia jaskravych indyvidualnaściaŭ šmat što ŭ moŭnaj situacyi zaležyć ad siamji siabroŭ, usich nas razam».
