Ź piśmieńnicaj, eks-staršynioj Sajuzu piśmieńnikaŭ Volhaj Ipatavaj my sustrakajemsia ciapier tolki ŭletku, kali jana pryjaždžaje z Kanady, dzie apošnim časam žyvie. Sustrelisia i sioleta, paŭspaminali, pahavaryli pra nabalełaje.
— Spadarynia Volha, raniej vy kazali: voś padhaduju ŭnukaŭ u toj Kanadzie i viarnusia na radzimu kančatkova. Ciapier tak užo nia kažacie. Tema viartańnia pierastała być dla vas aktualnaj?
— Nie, jana dla mianie zastajecca vielmi aktualnaj. Padniać na nohi ŭnuka — jak napisać knihu. Voś ja i kazała raniej — viarnusia, kali «dapišu knihu». A dzieci ŭsio «pišuć» tyja «knihi». Chočacca ŭsie «knihi dapisać», i tady možna budzie viarnucca spakojna. Na žal, maje ŭnuki ŭžo nie adčuvajuć, što rodnaja ziamla ich — Biełaruś. Dla mianie ž radzima zaŭsiody lepšaja za čužynu, dzie žyć kamfortna, ale dzie nia moža być utulna majoj dušy. Byvajučy ŭ Biełarusi, ja zaŭsiody jedu ŭ Mir, dzie pryjšła na śviet. Voś i dniami viarnułasia adtul, zaviezła ŭ tamtejšy muzej niekatoryja ekspanaty, u tym liku fotakartki Mirskaha zamka, jakija rabiła ŭ roznyja hady. U Mirskim zamku stvorany vydatny, na moj pohlad, eŭrapiejskaha kštałtu muzej, jon mianie mocna ŭraziŭ. Duša maja ŭ tych murach iznoŭ adpačyvała, uvohule, adno ź pieršych maich uražańniaŭ — heta mury Mirskaha zamka. Radzima zaŭždy ŭ majoj dušy. Kali ŭ čałavieka źnikaje pačućcio rodnaj ziamli, jon pamiraje dušoj.
— Łarysa Hienijuš u adnym ź listoŭ uspaminała, jak vaš trochhadovy syn Rusłan lubiŭ śpiavać biełaruskija pieśni: «Oj lacieli husi z błodu» i «Zołka Vienieła»… Jak skłaŭsia jaho dalejšy los?
— Rusłan pa prafesii — medyk, onkahiematolah. Jon byŭ vymušany źjechać ź Biełarusi, bo pracy tut nie znachodziŭ. U jaho sapraŭdy byli tut kanflikty, jakija ŭźnikali z-za majoj hramadzkaj i palityčnaj dziejnaści. Syn byŭ vielmi zasmučany, z bolem vialikim adjaždžaŭ. Ciapier jon tam pracuje pa specyjalnaści i aktyŭna zajmajecca biełaruskim rucham. U Taronta jość biełaruskaja carkva, dziejničaje Zhurtavańnie biełarusaŭ Kanady, i jon tam — adzin z samych aktyŭnych siabroŭ. Kanadzkija biełarusy praciahvajuć spravu, jakuju pačynali Kastuś Akuła, Vincent i Raisa Žuk-Hryškievičy, Mikoła i Michaś Hańki, mitrapalit Mikałaj. Jany pašyrali ŭ Kanadzie viedy pra Biełaruś, pisali i vydavali knihi, jany zaŭsiody žyli Biełaruśsiu. I dobra, što ź ich adychodam sprava nie spyniłasia.
— Nakolki viedaju, vaša niaviestka — kitajanka?
— Tak. Cikava, što pieršy moj vierš, nadrukavany jašče ŭ 1956 hodzie ŭ hazecie «Zoŕka», nazyvaŭsia «Kitajskim siabram». My tady vielmi siabravali z Kitajem, i ja pamiataju, u našaj škołcy ŭ vioscy Zabielle Biešankovickaha rajonu visieli partrety Stalina i Mao Czeduna. Tak što mnie ŭ hetym bačycca peŭnaje nakanavańnie. Ale ŭ mianie vielmi dobraja niaviestka.
— Kali dva hady tamu ŭ Viciebsku źjaviŭsia pomnik kniaziu Alhierdu, šmat chto ŭspaminaŭ vaš raman «Alhierdava dzida». Maŭlaŭ, bieź jaho i pomnika nie było b. Konny pomnik biełaruskamu kniaziu ŭsprymaŭsia jak pieramoha patryjatyčnych siłaŭ. Ale sioleta ŭ tym ža horadzie ŭstalavali pomnik Alaksandru Nieŭskamu…
— Naŭrad ci maja kniha vyrašyła spravu z pomnikam Alhierdu. Ale, sapraŭdy, kali jana vyjšła, my z kniharaspaŭsiudnicaj Ludmiłaj Nieściarovič praviali šmat sustrečaŭ u Viciebsku. Nasili cełyja sumki tych «Alhierdavych dzidaŭ», vystupali pa škołach, biblijatekach, mnoha knih tady razyšłosia. Što da Alaksandra Nieŭskaha, to historyja ŭsio rasstavić pa svaich miescach. Kali kamuści chočacca iści da Alaksandra Nieŭskaha — niachaj idzie. A kali chtości zachoča ŭskłaści kvietki kniaziu Alhierdu, chaj uskładaje. Chopić užo nam varahavać.
— Vy aŭtarka histaryčnych ramanaŭ i apovieściaŭ «Za moram Chvałynskim», «Alhierdava dzida», «Viaščun Hiedymina», «Załataja žryca Ašvinaŭ», «Znak vialikaha mahistra», «Achviary śviaščennaha duba»… A što na samym pačatku zmusiła vas źviarnucca da takoj dalokaj historyi?
— Mnie chaciełasia niejkim čynam vykazać svoj pratest. Pratest suprać taho, što nas zmušali žyć u čužoj historyi, malicca čužym baham. U 70-ja hady što my viedali pra svaju minuŭščynu? Ujavicie sabie, paśla majoj absalutna biaskryŭdnaj apovieści «Pradysłava» byli artykuły ŭ «Sovietskoj Biełoruśsii» prosta z razhromnymi farmuloŭkami. U tym liku aficyjoznaha historyka № 1 Abecadarskaha. Sapraŭdnaja biełaruskaja historyja była tady pad zabaronaj. I voś heta vymusiła mianie, filolaha pa adukacyi, zaniacca našaj minuŭščynaj. U joj — takija asoby! Skažam, Usiasłaŭ Połacki — postać, značnaja dla ŭsiaho słavianskaha śvietu. A Eŭfrasińnia Połackaja — dla ŭsiaho chryścijanskaha śvietu. I ja štorazu, kali pryjaždžaju na radzimu, jedu ŭ Połack pakłanicca joj.
— Vy zhadali Abecadarskaha. Siarod jahonych antyzasłuhaŭ — i ckavańnie historyka Mikałaja Ŭłaščyka, jaki tak i nia zmoh viarnucca na radzimu i pracavaŭ nad biełaruskimi letapisami ŭ Maskvie. U svaich niadaŭna vydadzienych memuarach Ułaščyk uspaminaje, jak u studyi Biełaruskaha telebačańnia vy padaravali jamu vialiki bukiet.
— Ja pamiataju tuju sustreču. Heta byŭ zapis majoj pieradačy «Lira». Ja pajechała ŭ Maskvu, spatkałasia ź Mikałajem Mikałajevičam i zaprasiła jaho ŭ «Liru». Treba skazać, što maje pieradačy tady vyklikali vialiki rozhałas — jak u hramadztvie, tak i siarod čynavienstva. Ja mnohaje nie zmahła b zrabić, kab mianie nie prykryvaŭ svaim aŭtarytetam tahačasny staršynia Dziaržkamitetu pa telebačańni i radyjo Hienadź Buraŭkin. Usie hramy i małanki, što sypalisia na našu redakcyju, Buraŭkin prymaŭ na siabie, abaraniaŭ nas, i za jaho śpinoj ja mahła spakojna pracavać. Dla Mikałaja Ŭłaščyka było vialikaj radaściu pryjechać u Biełaruś i vystupić pierad vialikaj teleaŭdytoryjaj. I dla nas sustreča ź im taksama była radasnaj. Ja razumieła, jak jamu ciažka ŭ Maskvie zajmacca sapraŭdnaj biełaruskaj historyjaj, jakuju i ŭ Biełarusi mała chto viedaŭ. Praz Abecedarskaha prajści było amal niemahčyma. Hetaja postać u našaj historyi nazaŭsiody zastaniecca afarbavanaj u čorny koler. Što ŭžo kazać pra savieckija časy, kali navat siońnia biełaruskaje hramadztva nie zaŭsiody razumieje, što staražytnaja Litva — heta i jość Biełaruś, a Litva sučasnaja była koliś Žamojciu. Maja siabroŭka-litoŭka, kali razmaŭlajem na histaryčnyja temy, tak i havoryć: my byli niachryščanyja, nas chryścili praz 400 hadoŭ paśla vas, paśla Połackaha kniastva. Siońniašnija litoŭskija historyki heta dobra viedajuć. Ale, viadoma ž, nie pratestujuć, kali ŭsie vializnyja zdabytki VKŁ adnosiać siońnia da maleńkaj Žamojci. Tak što nam nieabchodna jašče šmat pracavać, kab biełarusy ŭviedali svajo sapraŭdnaje imia ŭ staražytnaści, svaju historyju, svaju sapraŭdnuju vielič.
— Ale ci možna hetaha damahčysia hramadzkimi vysiłkami, bieź dziaržaŭnaha spryjańnia?
— Bieź dziaržaŭnaha spryjańnia hetaha damahčysia budzie vielmi składana. Bo nacyjanalnaja intelihiencyja ŭ nas, na žal, niešmatlikaja. A skul joj być šmatlikaj? Ni biełaruskaha dziciačaha sadka, ni sapraŭdnaj biełaruskaj škoły, ni biełaruskich universytetaŭ u nas, pa-sutnaści, niama. Ja hladzieła ciapierašnija padručniki pa historyi. Viadoma ž, siońniašniaja histaryčnaja adukacyja lepšaja, čym była pry Abecadarskim, ale nie nastolki lepšaja, kab stać vietraziem dla nacyi. A biez napoŭnienaha vietram nacyjanalnaj historyi vietrazia nivodnaja nacyja nia zmoža płyć u šyroki śviet.
— Rekamiendacyju ŭ Sajuz piśmieńnikaŭ vam daŭ Vasil Bykaŭ. Chto jašče paŭpłyvaŭ na farmavańnie vas jak asoby?
— Najpierš nazavu Janku Bryla, jaki siabravaŭ z maim baćkam jašče z partyzanskich časoŭ. Heta i zhadany vami Vasil Bykaŭ, i Danuta Bičel, i Michaś Vasilok, i niezabyŭny Alaksiej Karpiuk, jaki prosta ciahnuŭ mianie ŭ biełaruskuju litaraturu. Jak ja radavałasia, kali, skažam, na ŭroku matematyki, jakuju ja ciarpieć nie mahła, raptam adčynialisia šyroka dźviery, i Alaksiej Ničyparavič, nie zvažajučy na nastaŭnicu, kamandavaŭ: «Volha, na vychad!» Heta značyła, što haradzienskija piśmieńniki jeduć vystupać i biaruć z saboj mianie. Michaś Vasilok u «Haradzienskaj praŭdzie» drukavaŭ maje pieršyja vieršy… Siońnia mnie niajomka pierad ich pamiaćciu, ja adčuvaju, što pry žyćci nie skazała im tych słoŭ udziačnaści, jakija jany zasłužyli.
— Vaš papiarednik na pasadzie staršyni Sajuzu piśmieńnikaŭ Uładzimier Niaklajeŭ uspaminaŭ, jak jaho paprakali dziejačy biełaruskaj emihracyi za praźmierna vostry kanflikt z Łukašenkam dy jaho atačeńniem. Vy ž tady (1998-2002 hady) taksama znachodzilisia «na pieradavoj». Kampramisy z uładaj byli mahčymyja?
— Na toj momant ułada patrabavała, kab piśmieńniki stali na kaleni i padtrymali jaje pa ŭsich pazycyjach. Što było prosta niemahčyma. Dumaju, piśmieńnikam udałosia zachavać svaju hodnaść. Jak ciažka ni davodzicca siońnia Sajuzu biełaruskich piśmieńnikaŭ, ale jon žyvie i zmahajecca za biełaruskaść. Piśmieńniki, mahčyma, drennyja palityki. Ale jany praciahvajuć zmahacca za nacyjanalnuju kulturu, stvarajuć hetuju samu kulturu, a dla dziaržavy heta — palityka. Što da paprokaŭ z-za miažy. Adtul padziei zaŭsiody bačacca inačaj. Kali b tyja, chto paprakaŭ, žyli tut, jany razvažali b pa-druhomu. Kiraŭnictva Sajuzu piśmieńnikaŭ nie vystupała suprać ułady jak takoj, my prosta chacieli, kab ułada spryjała nacyjanalnaj kultury. Takoj była pazycyja Niaklajeva, takoj była i maja pazycyja. Žyć tolki ŭ svajoj škarłupinie dla mianie zaŭsiody było nieprymalna. Piśmieńnik musić žyć adnym žyćciom sa svaim narodam.
