Frahmient karciny Leanida Dudarenki «Minsk, 1919» (1977). Simvalična, što za śpinami Čarviakova i Žyłunoviča staić Miaśnikoŭ. Pieršy źleva, mahčyma, Usievaład Falski.
Adna z samych znakamitych pabudoŭ Minska — Piščałaŭski zamak. Śpis siadzielcaŭ hetaj turmy ŭražvaje: paŭstancy Kalinoŭskaha, Dunin-Marcinkievič, Kołas, Harun, Dziaržynski… Treba ŭzhadać i «ajcoŭ» biełaruskaj dziaržaŭnaści, nośbitaŭ idei vyzvaleńnia ad nadakučlivaj apieki Maskvy. U 1919 kamiery Piščałaŭskaha zamka zapoŭnili biełaruskija ministry pieršaha savieckaha biełaruskaha ŭrada, učorašnija paplečniki pryšłych balšavikoŭ-frantavikoŭ pad zahadam Miaśnikova i Knoryna.
Savieckaja Sacyjalistyčnaja Respublika Biełaruś była abvieščanaja Manifiestam Časovaha raboča-sialanskaha ŭrada ŭ pieršy dzień novaha 1919-ha, a ŭžo ŭ lutym 1919 ministraŭ SSRB supravadziŭ u turmu kamiendant Minska, sumnaviadomy Kryvašein, kamanda jakoha razahnała Usiebiełaruski źjezd u śniežni 1917-ha. Byŭ «hościem» najstarejšaj mienskaj turmy i Usievaład Falski, jaki ŭ pieršym savieckim uradzie Biełarusi mieŭ partfiel ministra zamiežnych spraŭ. Pierad biełaruskaj kulturaj hety čałaviek zasłužyŭsia jak adzin sa stvaralnikaŭ nacyjanalnaha teatra.
«Małodšyja braty» i kramloŭski intryhan
Kali siońnia niekatoryja ŭzhadvajuć rolu Stalina ŭ farmavańni biełaruskaj dziaržaŭnaści, dyk jany majuć racyju. Tahačasny narkam pa spravach nacyjanalnaściaŭ zrabiŭ usio, kab pazbavić biełaruskich palitykaŭ realnaj ułady. Balšavickija partyjnyja kamitety, jakija stvaralisia na Zachodnim froncie i paśla zapanavali ŭ pryfrantavoj Biełarusi, adyhrali rolu trajanskaha kania. Ich členy, vypadkovyja ludzi, vykanali volu kramleŭskich uładaroŭ. Za demahahičnymi zajavami ab pravie nacyj na samavyznačeńnie balšaviki nie chavali płanaŭ adnaŭleńnia impieryi ŭ novym savieckim farmacie. Prazachodni viektar urada abvieščanaj u sakaviku 1918-ha Biełaruskaj Narodnaj Respubliki vielmi turbavaŭ Maskvu.
Cyničnaja ŭśmieška losu: vulica pobač z Vaładarkaj da hetaha času nosić imia adnaho z samych zaciatych źniščalnikaŭ biełaruskaj dziaržaŭnaści. I płošča imia Alaksandra Miaśnikova (Miaśnikiana) taksama nikudy nie źnikła z mapy horada. Jaho zasłuhi pierad Biełaruśsiu možna pačać z historyi pra toje, jak jon pravaliŭ abaronu i zdaŭ Minsk niamieckim vojskam u 1918 h. Zatoje jaho talenty prajavilisia ŭ partyjnych intryhach i sprobach stvaryć dla siabie terytoryju panavańnia. Jak śviedčać krynicy, jaho ambicyi frantavoha «dyktatara» ŭličvaŭ Stalin, kali stvaraŭ supraćvahu miascovym dziejačam i hulaŭ u «dziaržaŭnaść» ź biełaruskimi palitykami.
Usievaład Falski.
Fota sa śledčaj spravy.
U liście ad 29 śniežnia 1918 Miaśnikovu i Kałmanoviču Stalin pisaŭ: «Siońnia vyjazdžajuć u Smalensk biełarusy. Viazuć z saboj manifiest. Prośba CK partyi i Lenina pryniać ich, jak małodšych bratoŭ, moža być, jašče niedaśviedčanych, ale hatovych addać svajo žyćcio partyjnaj i savieckaj pracy. Prakłamavańnie ŭrada musić adbycca ŭ Minsku».
«Małodšym bratam», davierlivym biełarusam, spraktykavany palityčny intryhan, chavajučy ŭśmiešku ŭ vusy, padrychtavaŭ rolu maryjanietak, a zatym i achviarnych aviečak.
Žorstkaje rasčaravańnie
Kanfierencyja balšavikoŭ u Smalensku (potym heta mierapryjemstva atrymała nazvu pieršaha źjezda Kamunistyčnaj partyi (balšavikoŭ) Biełarusi) abviaściła ab stvareńni Savieckaj Sacyjalistyčnaj Biełarusi. Partyjny schod faktyčna padmianiŭ ustanoŭčy schod i parłamient krainy. Frakcyi levaj płyni Usiebiełaruskaha źjezda, adnym ź lidaraŭ jakoj byŭ Usievaład Falski, niedalnabačna padtrymali hety manieŭr balšavikoŭ. Sa žniŭnia 1918 Falski ź siabrami, biełaruskimi kamunistami, znachodziŭsia ŭ Maskvie i braŭ udzieł u stvareńni biełaruskaj siekcyi RKP(b). Naš hieroj byŭ u śpisie tych «małodšych bratoŭ», jakich Stalin prapanavaŭ Miaśnikovu i Ko jak partnioraŭ u spravie pabudovy biełaruskaj respubliki ŭ savieckaj abhortcy.
«Biełarusy dali zhodu na viadomaje vam pahadnieńnie ź dźviuma ahavorkami, — pisaŭ Stalin Miaśnikovu. — 1. Staršynia nie biare partfiela, praz što ŭ skład urada ŭvodzicca jašče adzin člen, jaki maje ŭziać partfiel pa zamiežnych spravach — Usievaład Falski…». Takim čynam, partfiel ministra Falskamu dastaŭsia praz papiaredni handal z maskoŭskimi balšavikami i realnyja sastupki.
Ale paśla Pieršaha Usiebiełaruskaha źjezda Savietaŭ (2—3 lutaha 1919 h.) nadyšło žorstkaje rasčaravańnie. Balšaviki nie źbiralisia dzialicca ŭładaju z sajuźnikami. I chutka pazbavili biełarusaŭ ministerskich partfielaŭ. A navastvoranuju SSRB — uschodnich terytoryj. Źjezd ratyfikavaŭ dałučeńnie Mahiloŭskaj, Homielskaj i Smalenskaj hubierniaŭ da RSFSR. Vysoki hość źjezda, pravadnik maskoŭskaj palityki Jakaŭ Śviardłoŭ, patrabavaŭ abjadnańnia Litvy (amal biez terytoryi) i Biełarusi, kab «zaścierahčy hetyja respubliki ad niebiaśpieki nacyjanalna-šavinistyčnych imknieńniaŭ». A kali «imknieńni prajavilisia», to ministraŭ Usievałada Falskaha, Vosipa Dyłu i Fabijana Šantyra zakryli ŭ turmu.
«Kiemlivyja balšavickija čerci»
Infarmacyju pra styl kiravańnia Miaśnikova ŭ Minsku daje zajava muža i žonki Piatra i Irmy (Hielrych) Piatrovych. Jany padali jaje ŭ listapadzie 1920 u kanfliktnuju kamisiju CK RKP (b), kali «stvaralnik biełaruskaj dziaržaŭnaści» pasprabavaŭ padmiać pad siabie maskoŭski partyjny kamitet. Maskvičy, šukajučy kampramat na haračaha armianina, razvarušyli jaho minskaje minułaje. U dakumiencie adznačałasia, što «ŭ 1919 h. Miaśnikoŭ dapuskaŭ rasstreły biez usiakaha razboru, pakryvaŭ pjanstva adkaznych rabotnikaŭ, chavaŭ śpiekulacyi siarod svaich, dziejničaŭ samačynna…» Piatrovy paviedamlali i pra niezakonnyja aryšty členaŭ Časovaha urada SSRB, vysyłku ich za miežy respubliki.
Mała dzie ŭzhadvałasia, što Śviardłoŭ na «histaryčny» źjezd Savietaŭ u Minsk pryjechaŭ nie adzin. U niepryhožaj spravie adabrańnia terytoryj i faktyčnaha źniščeńnia tolki što narodžanaj SSRB jamu dapamahali člen prezidyuma Usierasijskaha vykanaŭčaha kamiteta Leŭ (Lejba) Sasnoŭski, sprytny žurnalist balšavickich vydańniaŭ i pradstaŭnik VČK, i Jakaŭ (Jankiel) Juroŭski — adzin z arhanizataraŭ zabojstva carskaj siamji, złaviesny simvał toj epochi. Juroŭski byŭ i adnym ź inicyjataraŭ pieraafarmleńnia Savieckaj Biełarusi ŭ palityčnuju i dziaržaŭnuju pustyšku Litbieł (Litoŭska-Biełaruskuju Respubliku). Delehaty — nie vypadkovyja, adabranyja pa pryncypie łajalnaści minskim balšavikam ludzi — i tyja nie razumieli, navošta kasujecca SSRB i stvarajecca niejki hibryd Litbieł. «Biełarusaŭ licha šalmavali», adznačali sučaśniki padziej.
Dyk što śviatkujem na pačatku kožnaha hoda? Hałoŭnyja, z pravami pramaŭlać ad imia aficyjozu, historyki krainy nie minajuć temu ŭstalavańnia biełaruskaj dziaržaŭnaści i nie zabyvajucca na padziaki ŭ adras «ajca narodaŭ». Čaściakom uzhadvajuć pracu hałoŭnaha redaktara časopisa «Rodina» Ju. Barysionka «Na krutych povorotach biełorusskoj istorii». Daremna nie cytujuć jaje. Pra sprytnuju kampaniju Miaśnikova ŭ Minsku jon napisaŭ nastupnaje: «Kiemlivyja balšavickija čerci na čale z samim tavaryšam Stalinym tryvała ŭśsieli na biełaruskuju palityku i pieratvaryli jaje (razam z ukrainskaj) pierš za ŭsio ŭ dziejsnuju zbroju baraćby ź niespakojnym susiedam (Polščaj —aŭt.)». Cyničnaja, ale praŭdzivaja vysnova pra sutnaść «braterskaj» palityki.
Čyrvonaarmiejcy suprać kamisaraŭ
Ale ž vierniemsia ŭ Minsk 1919-ha. Padčas vizitu Śviardłova i inšych maskoŭskich haściej, da jakich sa skarhami na Miaśnikova kinulisia miascovyja kamunisty, uspłyła niepryhožaja historyja z uviadzieńniem niezakonnaha nadzvyčajnaha padatku. Tak minski balšavicki ŭrad sprabavaŭ vyrašyć pytańnie papaŭnieńnia kazny. Rabočyja i drobnyja handlary, jakija nie vykanali patrabavańnie ministra finansaŭ va ŭradzie Miaśnikova I.Rejnhalda, byli kinutyja za kraty. Heta vyklikała ŭsieahulnaje abureńnie. Navat čyrvonaarmiejcy admovilisia achoŭvać turmu i na stychijnym mitynhu kala jaje muroŭ pryniali rezalucyju «suprać kamisaraŭ». «My ŭstupili ŭ Čyrvonuju Armiju dla abarony rabočych i sialan, ale nie dla taho, kab rabavać u intaresach kamisaraŭ», — cytavali pastanovu mitynhu aŭtary skarhi ŭ CK.
Muž i žonka Piatrovy vydali sakretnyja płany ŭrada Miaśnikova: «aryštavać niekatorych jaŭrejaŭ-śpiekulantaŭ i rasstralać ich, kab takim čynam praduchilić mahčymaść pahromaŭ». Byccam vinavatych ułada ŭžo znajšła i pakarała. Dla vykanańnia, śćviardžali Piatrovy, byŭ znojdzieny niejki chłopiec, jaki za 35 tysiač, jakija jamu byli dadzieny ŭ ČK, pavinien byŭ vykanać zadańnie. Vykanaŭca «insceniroŭki Miaśnikova» byŭ chutka rasstralany. Historyja adnosna časoŭ uładarańnia ŭ Minsku Miaśnikova, Knoryna i Jarkina (staršyni ČK) nie novaja. Teror, raźviazany viedamstvam Jarkina, staŭ ledź nie hałoŭnym sposabam ažyćciaŭleńnia i ŭtrymańnia ŭłady samazvancaŭ.
Apisali kamunisty Piatrovy i niepryhožuju historyju z aryštam biełaruskich ministraŭ.
Miaśnikoŭ, baroniačysia ad krytyki, tłumačyŭ, što siabry ŭrada vyjavili siabie «jak kontry», ahitavali suprać kramloŭcaŭ. «Stanovišča ŭ Minsku było tryvožnaje. Da šerahu mier, pryniatych dla ŭstalavańnia ćviordaj ułady, adnosicca i aryšt, zdajecca, troch byłych členaŭ urada, — ledź uspomniŭ biełarusaŭ Miaśnikoŭ. — Jany byli aryštavanyja ČK sa zhody i dazvołu cebe (Centralnaha biuro —aŭt.) partyi i Prezidyuma CVK Biełaruśsii…». Spasłaŭsia Miaśnikoŭ i na rašeńnie ČK. «ČK Biełaruśsii ličyłasia adnoj z najlepšych ČK Rasii. Jaje staršynia — t. Jarkin — u svoj čas zasłužyŭ poŭnaha davieru i pavahi VČK u asobie t. Dziaržynskaha. Usie pastanovy ČK vynosilisia ź viedama i zhody cebe — CVK i pad nieasłabnym nahladam centru», — spasłaŭsia jon na ŭzhadnieńnie z Maskvoju pytańnia ab aryšcie biełaruskich ministraŭ. Uspomniŭ «dyktatar» Minska i pra rasstralanaha ŭ 1920-m nieviadoma za što Asobym adździełam 16-j armii Fabijana Šantyra.
Padrabiaznaści historyi raspravy z byłym ministram Časovaha ŭrada, paetam i žurnalistam dahetul nieviadomyja. Nie majem my i poŭnaj bijahrafii Usievałada Falskaha. Jaje nievialikija frahmienty byli znojdzienyja vysiłkami historykaŭ Vitala Skałabana i Viačasłava Sielamienieva.
«Biaschoznyja» ministry
Pra pieršuju «chodku» palityka i stvaralnika biełaruskaha teatra viadoma niašmat. Ad 8 da 10 lutaha 1919 Falski i jaho paplečniki, ministry Dyła i Šantyr, pa čarzie zajmali miescy ŭ kamierach. Aryšty i pieratrusy ŭ ich kvaterach ničoha nie dali. 11 lutaha aryštantaŭ naviedali sam Kryvašein i śledčy ČK. Centralnaje biuro KPB, dzie ŭładu zachapili Miaśnikoŭ, Knoryn i Kałmanovič, paabiacała śledčym kampramat na aryštavanych, ale tak ničoha i nie dali. Bolš za toje, usie navastvoranyja dziaržaŭnyja ŭstanovy trymali dystancyju ad hetaj brudnaj spravy, nichto nie ŭziaŭ na siabie adkaznaści za aryšt. Pavodle praviłaŭ turemnaha ŭtrymańnia, siadzielcy musili być na ŭliku ČK, prakuratury ci niejkich inšych orhanaŭ, jakija pieraličvali srodki na ŭtrymańnie aryštantaŭ. Tamu chutka paśla pieršaha aryštu «biaschoznych» biełarusaŭ vyzvalili. Ale viedamstva Jarkina znajšło padstavy dla ich novaha aryštu i nakiravańnia ŭ Smalenskuju viaźnicu. U palitykaŭ adabrali i bolš nie viarnuli partyjnyja paśviedčańni. Paźniej Falski ŭzhadaje: «Vybyŭ z partyi aŭtamatyčna».
Alaksandr Miaśnikoŭ —
ruka Kramla ŭ pieršym
biełaruskim savieckim uradzie.
Represiŭnaja kampanija supravadžałasia napadami na biełaruskuju movu i kulturu ŭ hałoŭnym partyjnym vydańni — haziecie «Źviezda». Balšaviki z hrupy Miaśnikova, niejkija Babienka, Chanin, Radziviłoŭski, hučna zaklikali da raspravy nad «samastojnikami» až da rasstrełu. Chutka hetyja avanturysty apynucca sami ŭ Smalenskaj turmie za kryminalnyja złačynstvy. Heta śviedčyć, što Miaśnikoŭ nie hrebavaŭ sumnieŭnymi znajomstvami.
Falskaha adpuskali i sadžali znoŭ. U turemnaj spravie za 1921 hod jość paznaka Asobaha adździeła Zachodniaha frontu, što jon byŭ vyzvaleny sa Smalenskaj kataržnaj turmy 7 maja 1919. Były kamunist i ministr pierajšoŭ front i viarnuŭsia ŭ zaniaty polskimi vojskami Minsk. Tut jaho čakała žonka i kalehi pa tetralnym mastactvie.
Vajna vajnoju, a sprava pabudovy nacyjanalnaha teatra praciahvałasia. Falski pracavaŭ razam ź Ihnatam Bujnickim, Fłaryjanam Ždanovičam, Uładzisłavam Hałubkom. Jon vykonvaŭ viadučyja roli ŭ «Paŭlincy» Janki Kupały, «Modnym šlachciuku» Karusia Kahanca, inšych pastanoŭkach Tavarystva biełaruskaj dramy i kamiedyi.
Za ścienami teatra jon paśpiavaŭ stvarać moładzievyja hurtki, brać udzieł u hramadskich arhanizacyjach. Falski byŭ siabram Biełaruskaj arhanizacyi dapamohi achvaram vajny. Paśla stvareńnia ŭ kastryčniku 1919 Biełaruskaj vajskovaj kamisii pracavaŭ tam pierakładčykam z polskaj i biełaruskaj movaŭ na rasijskuju, adnačasova byŭ namieśnikam načalnika lasnoj haspadarki.
Viasioły z vulicy Viasiołaj
Natura palityka adpaviadała naźvie vulicy, na jakoj jon žyŭ. Vulica mieściłasia kala Kašaraŭ, kolišnich vajskovych kazarmaŭ. Łahična, što kala žytła vajennych vyrasła mnostva piŭnych i inšych zabaŭlalnych ustanoŭ. Asoba tvorčaja, były ministr i zaŭsiody artyst Falski žyŭ z hustam. Heta adznačaŭ i aśviedamlalnik ČK, niejki Bijeŭ: «Falskij — mot, kutiła, pokłońnik žienskoho poła, — ź nieprychavanaj zajdraściu danosiŭ sieksot. — Po słucham, živiet na širokuju nohu».
Ścipłaja ankieta turemnaj spravy Falskaha, što źmiaściłasia ŭ školnym sšytku, paviedamiła: «Falski U.S., biełarus, 1886 h.n. (zaraz viedajem dzień naradžeńnia — 7 sakavika), 36 hadoŭ (35 na toj momant — aŭt.), adukacyja vyšejšaja, prafiesija — lesavod, akcior; miesca žycharstva — Minsk, vuł. Viasiołaja (zaraz kavałak Uljanaŭskaj ad Čyrvonaarmiejskaj da mosta — aŭt.), 26, kvatera 2, artyst Biełtrupy. Skončyŭ muzyčnuju vučelniu. Da aryštu ŭ 1921 zajmaŭ pasadu namieśnika zahadčyka adździeła mastactva, vučonaha sakratara Akademičnaha centra narkamata aśviety SSRB. Rost — 2 aršyny 10 viarškoŭ (186 sm), vočy karyja, vałasy čornyja, nos, rot pravilnyja». Pa ŭsim mužčyna prykmietny, pryhožy brunet, rostu i pa našych časach niemałoha.
Śpiavali razam u chory
Treci raz niaŭrymślivy Falski byŭ aryštavany 3 vieraśnia 1921 za ŭdzieł u kontrrevalucyjnaj arhanizacyi «Zialony dub» (ZD). Pry kancy vieraśnia taho hoda dobraja pałova aktyvistaŭ biełaruskaha ruchu, u tym liku i dziejačy kultury, apynułasia za kratami. Taki byŭ vynik apieracyi «Krot» pa likvidacyi centraŭ padrychtoŭki antysavieckaha paŭstańnia, jakuju ažyćciaŭlali maskoŭskija i biełaruskija čekisty.
U burlivym 1921-m Minsk staŭ ledź nie hałoŭnym punktam u płanach zamiežnych antysavieckich centraŭ. Na kaniec žniŭnia «Narodny sajuz abarony radzimy i svabody» ruskaha esera i terarysta Barysa Savinkava razam z hienierałam Bułak-Bałachovičam i biełaruskimi partyzanami «Zialonaha duba» płanavali paŭstańnie na biełaruskich terytoryjach. Meta — źviaržeńnie savieckaj ułady i stvareńnie płacdarma dla ruchu na Maskvu i Pietrahrad.
I kali raźviedčyca «Zialonaha duba» Hanna Doŭhiert zavitała na vulicu Viasiołuju, jana pieradała Falskamu nie tolki pryvitańni i padarunki, ale i prośbu ab aktyŭnym udziele i padtrymcy bajavoj akcyi. Falski i kamandzir «Zialonaha duba» ataman Dziarhač (Viačasłaŭ Adamovič) byli znajomyja. Adamovičy mieli ŭ Minsku dom na vulicy Michajłaŭskaj. Dziarhač z Falskim navat razam słužyli biełaruskaj Mielpamienie: śpiavali ŭ chory znakamitaha kapielmajstra Uładzimira Teraŭskaha. Uvohule, i Falski, i inšyja siabry minskaj zielenadubskaj arhanizacyi śćviardžali na dopytach, što znajomstva ź Dzierhačom adbyłosia mienavita ŭ chory Teraŭskaha.
Sumiaščeńnie palityčnych i tvorčych rolaŭ u tahačasnym hramadstvie było źjavaj pašyranaj. Litaraturnyja tvory, vystupy na teatralnaj scenie — cudoŭnyja srodki papularyzacyi asoby i kamunikacyi ŭ roznych asiarodkach.
Hanna patłumačyła Falskamu, što zialenadubcy zmahajucca za niezaležnuju Biełaruś. Haspadar kvatery na Viasiołaj zaprasiŭ suviaznuju ŭ «Biełaruskuju chatku», kłub miascovaj intelihiencyi, i paabiacaŭ padrychtavać padborku savieckich haziet. Savieckaja presa była paŭnavartasnaj krynicaj infarmacyi, i polskaja vyviedka płaciła niebłahija hrošy za haziety. Pamiž Dzierhačom i Falskim zaviazałasia pierapiska. Jak vynikaje z kryminalnaj spravy, pieršy list atamana minskaja ČK pierachapiła ŭžo 10 žniŭnia. Adkul čekisty viedali? Chaŭruśnik «Zialonaha duba», savinkaŭski Narodny sajuz, byŭ naskroź prabity savieckaj ahienturaj, «krot» zavioŭsia ŭ samym blizkim atačeńni Savinkava.
«Nazyvał popavšichsia v etom diele lic durakami»
U rasśledavańni składanych palityčnych spraŭ čiekistam dapamahaŭ niemały štat unutrykamiernych ahientaŭ — «nasiedak». Sieksot Ściepaniščaŭ paviedamlaŭ, što ŭ noč z 10 na 11 vieraśnia ŭ kamieru pryviali Jazepa Losika. Z razmovy viaźniaŭ jon tolki i zrazumieŭ (havorka išła pa-biełarusku), što pry jaho zatrymańni niejkija važnyja śpisy ŭdzielnikaŭ biełaruskich kursaŭ nie byli znojdzieny, ab čym z palohkaj havaryŭ novy aryštant. Usie hetyja biełaruskija čytańni, teatralnyja pastanoŭki, lekcyi — zrabiŭ vysnovu sieksot — adyhryvajuć vialikuju rolu ŭ padryvie savieckaj ułady.
Druhaja «nasiedka» dasłała śledčamu Šulmanu daviedku: «Donošu do Vašieho śviedienija, čto na dniach na prohułkie ja słyšał, kak odin iz ariestovannych po familii Falskij, biełorus, vieł razhovor s druhim ariestantom, familii kotoroho nie znaju, ob Ihumienskoj orhanizacii, nazyvaja popavšichsia v etom diele lic durakami, i dobavił: «Chorošo, čto minskije poka nie postradali», pri etom upominał familiju odnoho iz vračiej horodskoj bolnicy, u kotoroho v słučaje ariesta mohli by čto-to obnaružiť». Doktar Siamion Vałačkovič, dziadźka Dzierhača, i jaho pamočniki sa špitala taksama byli aryštavanyja i asu-džanyja na roznyja terminy źniavoleńnia.
Sadziejničańnie zielenadubcam šmat kamu ź mienčukoŭ kaštavała žyćcia. Terytoryja Piščałaŭskaha zamka była i miescam vykanańnia śmiarotnaha pakarańnia. 21-hadovaja Hanna Doŭhiert i try jaje paplečniki, u tym liku i pamočnik kiraŭnika chora Teraŭskaha Uładzimir Kubar, u noč z 18 na 19 kastryčnika 1921 byli rasstralany ŭ turemnym dvary.
Sproba samahubstva?
Falski i Teraŭski 23 vieraśnia 1921 taksama byli asudžanyja Kalehijaj ČK Biełarusi da rasstrełu. Ale svajaki i kalehi źviarnulisia z chadajnictvam u Maskvu. Prośbu ab pamiłavańni padtrymali i niekatoryja biełaruskija nacyjanał-kamunisty. I heta mieła vynik. Novy pavarot losu zaśviedčyła papiera: «U źmienu pastanovy Kalehii ČKB h-d Teraŭskaha i Falskaha źniavolić u łahier terminam na 5 hod. Nakiravać u Smalenski Asoby adździeł Zachodniaha fronta dla źniavoleńnia ŭ Smalenskuju kataržnuju turmu dla strohaj izalacyi, biez prava vyvadu na źniešnija raboty».
Adnak čekisty ź pieravodam u Smalensk nie śpiašalisia, dopyty praciahvalisia. Narešcie Falskaha padrychtavali da etapu. Toje, što zdaryłasia potym, pakul nie maje tłumačeńniaŭ. Falski ŭskryŭ škłom vieny na levaj nazie. Što heta było? Sproba samahubstva va ŭmovach štodzionnaha cisku ci vypadkovaja traŭma? Pieravod u Smalensk časova byŭ admienieny. Viazień straciŭ šmat kryvi.
Jak śviedčyć zaklučeńnie zahadčyka chirurhičnaha adździaleńnia Hubiernskaj savieckaj balnicy znakamitaha doktara Jaŭhiena Kłumava, rana pahražała kalectvam. Žonka Falskaha — Kaciaryna Čačanoŭskaja (Falskaja) — źviarnułasia da staršyni Savieta narodnych kamisaraŭ Biełarusi Alaksandra Čarviakova. Žančyna prasiła kiraŭnika ŭrada, jaki, biezumoŭna, viedaŭ asabista jaje muža, nie ab vyzvaleńni, a tolki ab pieravodzie z turmy ŭ kancłahier, dzie, jana ličyła, muž zmoža zalačyć nahu. Chutčej za ŭsie, na list Čarviakoŭ nie adkazaŭ. U pieravodzie ŭ haradski špital i apieracyi, jakuju mieŭsia zrabić Kłumaŭ, Falskamu było admoŭlena. 11 studzienia 1922 ČK nakiravała Falskaha ŭ špital DOPRa dla apieracyi. Na što načalnik turmy z razdražnieńniem adkazaŭ: «Pryniać nie možam, pakolki niama chirurhičnaha adździaleńnia».
«Chadajnictva adchilić»
Turemnaja pierapiska Falskaha z kiraŭnictvam roznych savieckich ustanoŭ śviedčyć ab vysiłkach viaźnia prosta vyžyć i viarnucca da ŭlubionaj spravy. Jamu nie ŭdałosia paźbiehnuć Smalenskaj kataržnaj turmy, kudy jaho etapavali ŭ mai 1922 h. Ale namahańni siabroŭ i kaleh pa mastackim cechu (u toj čas ludzi jašče nie bajalisia chadajničać za aryštavanych) dali plon. Pastanova ab daterminovym vyzvaleńni Falskaha padpisanaja tahačasnaj, tak by mović, zorkaj Minskaha ČK—HPU, viadučym śledčym pa ŭsich zielenadubskich spravach Afrykanam Piatrovym. «1923 h. 30 maja. Razhledzieŭšy spravu №2505/arch. pa abvinavačańni hr-n Teraŭskaha U. V. i Falskaha U. S. za ŭkryvalnictva špijonki Zajcavaj (Maryja Zajcava — psieŭdanim Hanny Doŭhiert — aŭt.), zachoŭvańnie zbroi i daču łžyvych pakazańniaŭ, asudžanych pastanovaj Kalehii byłoj ČK Bieł. ad 21 vieraśnia 1921 h. da pazbaŭleńnia voli terminam na 5 hadoŭ, skaročanaha pa amnistyi 1922 h. na adnu tracinu, pastanavili: hr-n Teraŭskaha i Falskaha, jakija ŭtrymlivajucca pad vartaj u Smalenskim vyspraŭdomie, daterminova z-pad varty vyzvalić».
Ale viartańnie na radzimu było niemahčymym. Niejki čas Falski zastavaŭsia ŭ Smalensku, pracavaŭ spravavodam rabfaka miascovaha ŭniviersiteta. Z 1925 žyŭ u Kijevie, zajmaŭ pasadu dyrektara dramatyčnaha teatra imia Zańkavieckaj (ciapier u Lvovie), listavaŭsia z kalehami ź Instytuta biełaruskaj kultury. Nieadnarazova jon chadajničaŭ pierad uradam Biełarusi, kab dazvolili viarnucca damoŭ. Žorstkaja rezalucyja «Chadajnictva adchilić» ad 26 studzienia 1926 — heta apošniaje viadomaje nam dakumientalnaje śviedčańnie pra byłoha ministra i teatralnaha dziejača. Jak, dzie i kali skončyŭsia žyćciovy šlach Usievałada Falskaha, pakul zastajecca tajamnicaj.
Falski byŭ reabilitavany Vajskovaj prakuraturaj Respubliki Biełaruś 6 žniŭnia 1996 hoda.
***
Nina Stužynskaja historyk, kandydat histaryčnych navuk. Zajmajecca daśledavańniem antysavieckaha supracivu 1920-ch i palityčnych represij u Biełarusi. Aŭtarka knihi «Biełaruś miaciežnaja: z historyi ŭzbrojenaha antysavieckaha supracivu: 20-ja hh. XX st.».
