Zima 1864-ha. Miaža Rasijskaj i Aŭstryjskaj Impieryj. U rasijski vajskovy łahier prybyvaje kareta šlachcica Ksavieryja Składoŭskaha. Toj adrazu ž kirujecca da načalnika pa dazvoł vyjechać za miažu dla jaho dački Balasłavy. Razam ź dziaŭčynaj u karecie — ekanomka. Pakul baćka dabivaŭsia dazvołu, dva maładyja aficery padyšli da karety i pačali zalacacca da panny Balasłavy. Vyhlad ekanomki padaŭsia padazronym adnomu ź ich. Rasiejec užo źbiraŭsia abšukvać ekipaž, jak pobač źjaviŭsia staršy aficer na kani i daŭ dvum zalotnikam niejki nieadkładny zahad. Zatym nabliziŭsia da karety i cicha pramoviŭ: «Privieditie v poriadok svojo lico», pryšporyŭ kania i paskakaŭ dahaniać padnačalenych. Napałochanaja Składoŭskaja zirnuła na susiedku i ŭbačyła, jak pa tvary taje strumieńčykami ściakaje kroŭ. «Ekanomkaj» byŭ pieraapranuty ŭ žanočaje adzieńnie Valeryj Urubleŭski — hieroj paŭstańnia Kalinoŭskaha.
«Kali treba iści dracca…»
Na ŭspamin pra rodny Žałudok jamu nazaŭsiody zastalisia apoviedy, pačutyja cichimi zimovymi viečarami ad baćki Antona — pra pryhody laśničaha ŭ viekavych puščach, siarod jakich vužakaju vyhinajecca Nioman. Baćka lubiŭ les usioj dušoj i nie pakidaŭ svaich vandrovak, navat kali staŭ skarbnikam u majontku Tyzienhaŭza. Hetuju niaŭrymślivuju ciahu jon pieradaŭ i synu Valeryjanu Antoniju, narodžanamu 27 śniežnia 1836 hoda.
Kali baćki nie stała, siamja ŭdavy Razalii Urubleŭskaj, uładalnicy majontka Javar na Słonimščynie, pierabirajecca ŭ Vilniu da brata muža — Jaŭstachija. Jon staŭ dla vaśmihadovaha Valeryja druhim baćkam, i mienavita ad jaho chłapčuk pačuŭ novyja historyi — pra vandroŭki dziadźki, pieraapranutaha ŭ prostaha sielanina, pa vioskach, pačuŭ pieśni na «narodnaj havorcy», u jakich stolki rospačy i tuhi, ale ž adnačasova i nadziei. Ci nie sam Valeryj, pamiatajučy tyja śpievy, skłaŭ pieśniu, jakaja hučała ŭ paŭstanckich łahierach u 1863-m:
Ach ty, maja čarnabryva,
Budź zdarova i ščaśliva!
Lublu ciabie, lubić budu
I nikoli nie zabudu!
Oj, u chacie nie astacca,
Kali treba iści dracca…
Na voraha kosy majem,
Zahulajem, jak zdužajem…
Ech ty, maja čarnabryva,
Budź zdarova i ščaśliva!
U 1848, kali Jeŭropa žyła pradčuvańniem «viasny narodaŭ», abšary kolišniaha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, a ciapier zachodnija hubierni Rasijskaj Impieryi, byli źniasilenyja. Najlepšych synoŭ kraja, abjadnanych tajemnymi arhanizacyjami, niaspynnaj čaradoj vypraŭlali na sibirskuju katarhu abo ŭ rekruty. Pa Vilni chadzili čutki pra «Bratni sajuz» Daleŭskich i pierakazvałasia historyja pra hramadzianskaje pakarańnie śmierciu troch udzielnikaŭ tajemnaha tavarystva: «złačyncaŭ» padviali da haniebnych słupoŭ, nad ich hałovami złamali špahi ŭ znak pazbaŭleńnia šlachieckich pravoŭ i vysłali ŭ Sibir. Adnym ź ich byŭ Apalin Hafmajstar. Mały Urubleŭski viedaŭ hetaje imia ad dziadźki, i nikoli b nie pavieryŭ, što jaho dziciačy kumir paśla viartańnia z ssyłki budzie jaho paplečnikam pa Hrodzienskaj revalucyjnaj arhanizacyi.
Nie abminuŭ aryšt i samoha dziadźku Jaŭstacha. U 1849 za im na vilenskuju kvateru pryjšli žandary. Dziadźku źvinavacili ŭ sprobie stvaryć tajemnuju arhanizacyju dla dapamohi Vienhierskamu paŭstańniu, na zadušeńnie jakoha ŭ Aŭstryjskuju Impieryju pachodam vystupili rasijskija vojski. Studentu Charkaŭskaha ŭniviersiteta, źviazanamu z Kiryła-Miafodzijeŭskim tavarystvam, dali 8 hadoŭ katarhi ŭ Sibiry.
U Vilni Valeryj Urubleŭski vučyŭsia ŭ himnazii (dvaranskim instytucie) adnačasova z mnohimi budučymi paŭstancami: Citusam Daleŭskim i jaho bratam Kanstancinam, Zyhmuntam Miniejkam, Franciškam Bahuševičam… U 1854 razam z bratam Stanisłavam Valeryj pastupaje ŭ Pieciarburhski lasny instytut. Navuki jamu davalisia ciažka, za vyklučeńniem tapahrafii, ale ŭ fiechtavańni i stralbie jon nie mieŭ roŭnych.
Viečary ž junak bavić u nielehalnych studenckich i aficerskich hurtkach, jakija źjaŭlajucca pa ŭsioj stalicy Rasijskaj Impieryi. Adnym ź ich kiravali Zyhmunt Sierakoŭski i Jarasłaŭ Dambroŭski. Tam u 1857 Urubleŭski i znajomicca z bratami Kalinoŭskimi — Viktaram i Kastusiom.
«Revalucyjny radykał pa kryvi»
Paśla zakančeńnia instytuta Urubleŭski atrymlivaje pryznačeńnie inśpiektaram u navastvoranaje pisarskaiehierskaje vučylišča ŭ Sakołcy, niepadalok ad Biełaviežskaj puščy. Vychavany na idejach sacyjalnaj roŭnaści i spraviadlivaści, Valeryj stanovicca aŭtarytetam dla tutejšych navučencaŭ, synoŭ dziaržaŭnych (niepryhonnych) sialan ź Biełarusi i Litvy, jakija rychtujucca stać lasnymi abjezdčykami i jehierami. «Ja demakrat pa paniaćciach, pa duchu, revalucyjny radykał pa kryvi, pa svaim minułym, pa dziejnaści jašče da paŭstańnia», — kazaŭ jon pra siabie paśla.
Valeryj na pieryfieryi impieryi znajšoŭ prydatnuju hlebu dla revalucyjnaj dziejnaści, majučy mahčymaść naviedvać niedalokija Hrodna, Biełastok, Bierastavicu, i navat Vilniu, centr budučaj tajemnaj arhanizacyi. Adnym ź miescaŭ jaje zboru stała kvatera dziadźki Jaŭstachija, što viarnuŭsia ź Sibiry paśla carskaj amnistyi. Tam źbirałasia bahata ludziej — ad paeta Uładzisłava Syrakomli da Sierakoŭskaha z Kalinoŭskim.
Urubleŭski mieŭ šancy zrabić karjeru ŭ impieryi. Usio išło da hetaha. I atrymańnie ŭ kastryčniku 1861 čarhovaha vajskovaha čyna — padparučnik, i, sa studzienia 1862, pasada zahadčyka Sakolskaj lasnoj škoły. Heta ŭ toj čas, kali ŭ paviecie aktyŭna razychodzicca «Mužyckaja praŭda», siarod aŭtaraŭ jakoj, razam z Kastusiom Kalinoŭskim i Fieliksam Ražanskim, byŭ i Urubleŭski. Pry kancy 1862 śledčaja kamisija ŭ Adelsku, zaniepakojenaja maštabami pašyreńnia «Mužyckaj praŭdy» siarod padlašskich sialan, vyśvietliła, što da haziety maje dačynieńnie fielčar padnačalenaha Urubleŭskamu vučylišča Siankievič, i zapatrabavała nieadkładna nakiravać jaho dla tłumačeńnia. Zrazumieła, što Siankieviča jany nie dačakalisia.
«Za padtrymku biełaruskaj narodnaści»
U noč na 22 studzienia 1863 na terytoryi Karaleŭstva Polskaha, biez uzhadnieńnia ź Vilniaj, pačałosia paŭstańnie. Urubleŭski, jaki mieŭ mandat vajskovaha načalnika Hrodzienskaj hubierni, čakaje zahadu Kalinoŭskaha, kiraŭnika paŭstanckaha Časovaha ŭrada Litvy i Biełarusi. Jon zastajecca viernym svajmu siabru navat tady, kali «biełyja» na čale ź Jakubam Hiejštaram ździajśniajuć pieravarot, napałochanyja «lićvinskim sieparatyzmam» i mahčymaściu pierarastańnia baraćby za adnaŭleńnie Rečy Paspalitaj ŭ sacyjalnuju revalucyju. «Valeryj siarod tahačasnych patryjotaŭ pradstaŭlaŭ kirunak radykalnademakratyčny i «krajovy», bo vystupaŭ za padtrymku biełaruskaj narodnaści», — uspaminaŭ paśla stryječny brat Urubleŭskaha, syn dziadźki Jaŭstachija.
Na miesca vajskovaha kiraŭnika Hrodzienskim vajavodstvam «biełyja» dasyłajuć u Biełastok pałkoŭnika Anufryja Duchinskaha, emihranta, udzielnika paŭstańnia 1830—1831, jakoha sami paŭstancy charaktaryzavali jak «poŭnuju niazdatnaść». Pry im kiraŭnikom hienieralnaha štaba stanovicca Urubleŭski, jaki razam z Kalinoŭskim i inšymi «čyrvonymi» vyrašyŭ pajści na kampramis — u imia vyšejšaj mety. I 29 krasavika paŭstancy cierpiać pieršaje ciažkaje paražeńnie ŭ bitvie pad Valiłkami ŭ Sakolskaj puščy, jakoje, adznačaŭ Kalinoŭski, «drenna padziejničała na vakolnaje nasielnictva».
Paśla bitvy rasijski hienierał Maniukin paviedamlaŭ u Vilniu, što Urubleŭski zabity. Ale praź niekalki tydniaŭ jon paŭstaŭ, byccam ptuškafieniks, u bai nad rakoj Ścierciež u Ružanskaj puščy.
Kali ŭ pieršyja ž chviliny ruskija vojski adrezali Duchinskaha ad padnačalenaha jamu atrada, Urubleŭski try razy sam padymaŭ u ataku kasinieraŭ, kab urešcie vyratavać horakamandujučaha. Paŭstancy adstupili ŭ poŭnym paradku, padabraŭšy paranienych, i ŭ chutkim časie ŭziali ŭdzieł u bitvie pad Miłavidami.
Kalinavy ćviet
Adtul atrad Urubleŭskaha-Duchinskaha skiravaŭsia zalečvać rany va ŭročyšča Vialiki Kut. A tym časam vydzieleny ź jaho składu konny atrad Kazimira Kabylinskaha zachapiŭ Ružany, abiazzbroiŭšy carskuju vajskovuju kamandu. Ale padyšło padmacavańnie, ruskija pieraśledavali Kabylinskaha až da łahiera ŭ Vialikim Kucie. Ciažki boj. Pieramoha, paśla jakoj paŭstancy zabrali ŭ zabitych ruskich sałdataŭ 29 dalnabojnych štucaraŭ. Takaja zbroja była maraj paŭstanca — zvyčajna drenna ŭzbrojenaha i źniasilenaha doŭhimi maršami pa lasnym huščary.
Uviečary paŭstancy stali ŭ šerah. Stomlenyja, u pierapeckanaj padrapanaj vopratcy, chudyja postaci, sa šmatlikimi drapinami ad lasnoha viećcia na tvarach. Naŭkoł adćvitała kalina. Mienavita jaje halinki ŭ rukach trymaŭ kamandzir, jaki zaŭsiody byŭ pieršy ŭ zavirusie boja — Valer Urubleŭski. Biez adzinaha słova jon padychodziŭ da paŭstancaŭ, jakija najlepš pakazali siabie ŭ bai, i pakidaŭ u ich na adkrytych dałoniach halinki kaliny, usypanyja biełaśniežnymi kvietkami.
Nie paśpieŭšy adpačyć, paŭstancy rušyli ŭ Biełaviežskuju pušču. Staražytny les staŭ nadziejnym ich prytułkam. Paŭstaniec Aramovič uspaminaŭ: «Adzinym pravadnikom u maršach pa hłuchich nietrach byŭ šef Urubleŭski z płanam laśničaha, dzie byli adznačany adździeły, prasieki i ich numary».
Mnohija paŭstancy nie vytrymlivali ciažkich umoŭ. Padaŭ u adstaŭku ŭ siaredzinie žniŭnia i źniasileny pachodami Duchinski. Ciapier aficyjna kamandujučym usimi paŭstanckimi atradami Hrodzienščyny staŭ Valeryj Urubleŭski. Zahad ab jaho pryznačeńni padpisaŭ Kalinoŭski, što paśla aryštu Hiejštara ŭznačaliŭ Vilenski paŭstancki centr. Kalinoŭski adznačaŭ, što Duchinski svaim učynkam zrabiŭ «vialikuju łasku».
Urubleŭski abiraje novuju taktyku baraćby: farmuje atrady pa 20—30 čałaviek i rassyłaje ŭ roznyja baki čytać paŭstancki manifiest — pabiełarusku. U Vaŭkavyski paviet jeduć «Janka z-pad Hrodna» i «Juziuk ź Biełastoka», u Šerašaŭ — «Marel», u Biełaviežskuju pušču — «Hałaburda».
Tym časam na Hrodzienščynu pierakinuli dadatkovyja carskija vojski. Kab paźbiehnuć atačeńnia, Urubleŭski sa svaim atradam pierabirajecca praź Śvisłackuju i Biełaviežskuju ŭ Pružanskuju pušču — va ŭročyšča Turosa. Tam jon dzielić atrad na hrupy pa 10—30 čałaviek i raspuskaje ŭ roznyja kirunki. Sam zastajecca z 40 paŭstancami.
Zasada kubanskich kazakoŭ
Zimavać paŭstancy ź Biełarusi i Litvy syšli na terytoryju Polskaha Karaleŭstva. Heta była ideja Urubleŭskaha. Ich centram stanovicca Lipniak na Padlaššy, kudy ściahvajecca bolš za dźvie sotni paŭstancaŭ. Urubleŭski asabista ŭznačalvaje końnicu, a piachotu pieradaje pad kiraŭnictva aficera Bahusłava Ejtminoviča. 7 listapada jon razam z polskim atradam Krysinskaha atrymaŭ pieramohu pamiž Rasošaj i Łamazami ŭ Bielskim paviecie.
Naprykancy 1863 atrad Urubleŭskaha spyniajecca ŭ Małoj Bukavie pad Lublinam, kab adśviatkavać nadychod novaha, 1864-ha, hoda. Ale rankam u viosku ŭryvajecca atrad drahunaŭ. Tolki dziakujučy samaachviarnaści Urubleŭskaha i jaho końnicy ŭdałosia ŭratavać sialanskuju piachotu Ejtminoviča. Ale ŭžo praz šeść dzion jana amal całkam była pasiečana pad Uścimavam, dzie zahinuŭ i sam Ejtminovič. Urubleŭski pomścić žorstka, ździajśniaje rejd pa tyle voraha, ale pad tym ža Uścimavam traplaje ŭ zasadu kubanskich kazakaŭ. Atrad Urubleŭskaha raźbity. Jon sam ciažka paranieny ŭ hałavu i plačo. Kazaki navat paličyli jaho miortvym. Paŭstanckija haziety paviedamili, što Urubleŭski zabity — užo ŭ katory raz. Ale ŭviečary paśla boju jaho cieła znajšli sialanie i ledź žyvoha prynieśli ŭ chatu šlachcica Ksavieryja Składoŭskaha, jaki dapamoh Urubleŭskamu vyjechać za miažu — u Paryž.
Lichtarščyk i drukar
Emihracyja, udalečyni ad radzimy, dzie panavaŭ muraŭjoŭski teror. Adčuvańnie biaśsilla ad niemahčymaści niečym joj dapamahčy. Padvodziła zdaroŭje — paranienaja levaja ruka Urubleŭskaha nieruchoma źvisała ŭzdoŭž cieła. Ale invalidam, jaki žyvie za košt siabroŭ, jon być nie moh. Valeryj uładkoŭvajecca lichtarščykam, zapalvaje i tušyć hazavyja lichtary na vulicach Paryža, ciahajučy na paranienym plačy ciažkuju drabinu. Jon paraniejšamu nie skardziŭsia i admaŭlaŭsia ad dapamohi, zaznačajučy, što zaŭsiody jość tyja, kamu jana nieabchodniejšaja. Naadvarot, Valeryj sam namahajecca dapamahać, i ŭznačalvaje arhanizacyju vychadcaŭ z terytoryi byłoj Rečy Paspalitaj. Jaho pohlady stanoviacca jašče bolš sacyjalistyčnymi: «Usio dziela naroda i praz narod».
Urubleŭski samastojna asvojvaje ciažkuju pracu drukara i z 1869 pačynaje pracavać u typahrafii «Ruž». Ale na nastupny hod zachvorvaje na vospu. Jon, jaki ŭsio žyćcio nie prymaŭ nijakich lekaŭ, admaŭlajecca ad balnicy. Jaho dahladajuć paplečniki pa paŭstańni i novyja siabry z typahrafii. Adzin ź ich navat zaraziŭsia i pamior.
Padčas frankapruskaj vajny Urubleŭski ŭstupaje ŭ Nacyjanalnuju hvardyju. A kali armija Napaleona III kapituluje i ŭ Francyi 18 sakavika 1871 pačynajecca revalucyja («Paryžskaja kamuna»), Urubleŭski atrymlivaje zvańnie hienierała i ŭznačalvaje adnu z troch revalucyjnych armij. Jon abaraniaŭ paŭdniovuju častku stalicy ad viersalcaŭ — prychilnikaŭ urada. Na baku kamunaraŭ zmahalisia 600 paŭstancaŭ 1863-ha — reštki źniščanaha pakaleńnia. Siarod ich byli Achił Banoldzi, były nastaŭnik Urubleŭskaha pa Vilenskaj himnazii, talenavity śpiavak i fatohraf; brat rasstralanaha Citusa Daleŭskaha i žonki paviešanaha Zyhmunta Sierakoŭskaha — Kanstancin Daleŭski; paŭstanckija aficery Ju. Razvadoŭski, K. Śvidzinski, V. Ražałoŭski… Mnohija ź ich palehli na vulicach Paryža.
Urubleŭski, jak i ŭ 1863-m, asabista ŭznačalvaŭ ataki pracoŭnych atradaŭ. A paśla parazy, zavočna asudžany viersalcami na śmierć, zastavaŭsia ŭ Paryžy. Syn Adama Mickieviča adnojčy sustreŭ jaho ŭ adziežy pracoŭnaha ŭ kaviarni «Režans». I ŭ adkaz na prapanovu nieadkładna vyjechać u Łondan pačuŭ: «Zdajecca, tam kiepski klimat. A tut, u Paryžy, mnie vielmi dobra. Mianie atačajuć česnyja pracoŭnyja, abierahajuć mianie, zaprašajuć na abiedy, dzie tak sardečna pjuć za majo zdaroŭje».
I ŭsio ž pad pahrozaj aryštu Urubleŭski pakidaje Paryž. Pašpart na imia prusaka V. Valdemara jamu pieradaŭ praz ruskaha revalucyjaniera Łaŭrova Karł Marks. Apošni ž skłaŭ pratekcyju, kab Urubleŭskamu, jakomu pahražała amputacyja ruki, dazvolili lačycca ŭ balnicy Łondanskaha ŭniviersiteta.
«Pju miksturu za hibiel staroha śvietu»
31 śniežnia 1871 hoda Urubleŭski atrymaŭ zaprašeńnie sustreć novy hod u siamji Marksa. Ale tak i nie skarystaŭsia hetym, dasłaŭšy ŭ adkaz zapisku: «Pastajannyja niemačy nie dazvolili mnie pravieści apošnija hadziny hetaha strašnaha hoda ŭ vašaj šanoŭnaj siamji, jakoj ja ŭdziačny stolkimi ŭspaminami pra najlepšyja dni majho žyćcia i jakaja svajoj čaroŭnaściu nahadvaje mnie baćkoŭski dom. Adzin u svaim pakoi, ja siardzita pju miksturu za hibiel staroha śvietu i za toje, kab my, poŭnyja nadziej na budučyniu, ustupili ŭ novy. Pasyłaju vam svajo bratniaje pryvitańnie».
U 1870-ia hady Urubleŭski vynošvaje ideju supolnaha paŭstańnia na terytoryi Rasijskaj Impieryi. U čas ruskatureckaj vajny 1877—1878 hetym sprabavaŭ skarystacca anhlijski ministr zamiežnych spraŭ łord Dzizraeli. Jon prapanavaŭ Urubleŭskamu vializnuju sumu hrošaj za arhanizacyju paŭstańnia ŭ Polščy, Litvie i Biełarusi. Valeryj adkazaŭ: «Ja nie kandaćjer i nie źbirajusia bicca dziela hrošaj. Kali b ja bačyŭ, što nadyšoŭ čas dla paŭstańnia, to padrychtavaŭ by jaho ŭ svaim krai, nie čakajučy hrošaj anhlijskich kapitalistaŭ».
Kali nie kuje, to i nie jeść
U 1885 francuzski ŭrad abviaščaje amnistyju dla ŭdzielnikaŭ kamuny. Urubleŭski pierabirajecca ŭ Nicu. Adzin ź siabroŭ uzhadvaŭ: «Urubleŭski, kab jakniebudź pražyć, pracavaŭ u kavala. Adnak paškodžanaja ruka baleła, i byvali dni, kali jon ničoha nie zarablaŭ, bo nie byŭ u stanie padniać mołat. Mocny, mabyć, u jaho bol, kali jon rasstajecca z mołatam, bo kali jon nie kuje, to i nie jeść».
Na Urubleŭskaha niekalki razoŭ rabili zamachi. Adzin ź ich u 1894 ledź nie spyniŭ jaho žyćcio. Urubleŭski viartaŭsia nočču z pracy, kali na jaho napali i mocna źbili. Znajšli Valeryja siabry ź liku ruskich emihrantaŭ, jakija pakłali jaho na vosiem miesiacaŭ u balnicu, dzie jamu zrabili try apieracyi, kab dastać razdroblenyja kavałki rebraŭ.
Fizična pracavać Urubleŭski bolš nie moh, i narešcie vymušany byŭ pahadzicca na dapamohu — jaho ŭładkavali kantralavać roźničny prodaž u kijoskach haziety «Entransižan». A ŭ 1901 francuzski ŭrad pryznačyŭ jamu, hienierału Kamuny, piensiju, pra što nie raz chadajničaŭ Frydrych Enhiels.
Apošnija hady Urubleŭski pražyŭ va Urvile, niedaloka ad Paryža, u ziemlaka i byłoha kamunara Hienrycha Hieršynskaha. Niahledziačy na stały viek, ciažkija rany, Urubleŭski ŭvieś čas čahości čakaŭ — mahčyma, viestki z Baćkaŭščyny. Pamior jon 5 žniŭnia 1908. U adzinocie. Ale supravadžać jaho ŭ apošni šlach vyjšli tysiačy francuzskich rabočych.
Trunu hieroja paŭstańnia 1863-ha, paplečnika Kalinoŭskaha, hienierała Kamuny, pranieśli vulicami Paryža, na jakich jon mužna zmahaŭsia. I pachavali na mohiłkach Pier-Łašez, la ściany Kamunaraŭ. Na mahile jaho majecca nadpis: «Hieraičnamu synu Polščy — narod Paryža». Ale dla nas jon nazaŭsiody zastaniecca našym hierojem, jaki dziejničaŭ poruč z Kalinoŭskim u imia Biełarusi i na karyść našaha naroda.
***
Vasil Hierasimčyk
Historyk. Nar. u 1987. Skončyŭ Hrodzienski ŭniviersitet, mahistraturu Rasijskaha dziaržaŭnaha humanitarnaha ŭniviersiteta i Torunskaha ŭniviersiteta imia Mikałaja Kapiernika. Pieramožca konkursu «Najlepšy znaŭca paŭstańnia Kastusia Kalinoŭskaha».
