Nobielevskaja lekcija Śvietłany Aleksijevič
O proihrannoj bitvie
Ja stoju na etoj tribunie nie odna… Vokruh mienia hołosa, sotni hołosov, oni vsiehda so mnoj. S mojeho dietstva. Ja žiła v dierievnie. My, dieti, lubili ihrať na ulicie, no viečierom nas, kak mahnitom, tianuło k skamiejkam, na kotorych sobiraliś voźle svoich domov ili chat, kak hovoriat u nas, ustavšije baby. Ni u koho iz nich nie było mužiej, otcov, braťjev, ja nie pomniu mužčin pośle vojny v našiej dierievnie – vo vriemia vtoroj mirovoj vojny v Biełarusi na frontie i v partizanach pohib každyj čietviertyj biełorus. Naš dietskij mir pośle vojny – eto był mir žienŝin. Bolšie vsieho mnie zapomniłoś, čto žienŝiny hovorili nie o śmierti, a o lubvi. Rasskazyvali, kak proŝaliś v poślednij dień s lubimymi, kak ždali ich, kak do sich por ždut. Užie hody prošli, a oni ždali: «pusť biez ruk, biez noh viernietsia, ja jeho na rukach nosiť budu». Biez ruk… biez noh… Kažietsia, ja s dietstva znała, čto takoje lubov…
Vot tolko nieskolko piečalnych miełodij iz chora, kotoryj ja słyšu…
Piervyj hołos:
«Začiem tiebie eto znať? Eto tak piečalno. Ja svojeho muža na vojnie vstrietiła. Była tankistkoj. Do Bierlina došła. Pomniu, kak stoim, on jeŝie mnie nie muž tohda był voźle riejchstaha, i on mnie hovorit: «Davaj požienimsia. Ja tiebia lublu». A mienia takaja obida vziała pośle etich słov – my vsiu vojnu v hriazi, v pyli, v krovi, vokruh odin mat. Ja jemu otviečaju: «Ty snačała sdiełaj iz mienia žienŝinu: dari ćviety, hovori łaskovyje słova, vot ja diemobilizujuś i płaťje siebie pošju». Mnie dažie udariť chotiełoś jeho ot obidy. On eto vsie počuvstvovał, a u nieho odna ŝieka była obožžiena, v rubcach, i ja vižu na etich rubcach ślezy. «Chorošo, ja vyjdu za tiebia zamuž». Skazała tak… sama nie povieriła, čto eto skazała… Vokruh saža, bityj kirpič, odnim słovom, vojna vokruh…»
Vtoroj hołos:
«Žili my około Čiernobylskoj atomnoj stancii. Ja rabotała konditierom, pirožki lepiła. A moj muž był požarnikom. My tolko požieniliś, chodili dažie v mahazin, vziavšiś za ruki. V dień, kohda vzorvałsia rieaktor, muž kak raz diežurił v požarnoj časti. Oni pojechali na vyzov v svoich rubaškach, domašniej odieždie, vzryv na atomnoj stancii, a im nikakoj śpiecodieždy nie vydali. Tak my žili… Vy znajetie… Vsiu noč oni tušili požar i połučili radiodozy, niesovmiestimyje s žizńju. Utrom ich na samoletie srazu uvieźli v Moskvu. Ostraja łučievaja bolezń… čiełoviek živiet vsieho nieskolko niediel… Moj silnyj był, sportsmien, umier poślednij. Kohda ja prijechała, mnie skazali, čto on ležit v śpiecialnom boksie, tuda nikoho nie puskajut. «Ja jeho lublu, – prosiła ja. – «Ich tam sołdaty obsłuživajut. Kuda ty?» – «Lublu». – Mienia uhovarivali: «Eto užie nie lubimyj čiełoviek, a objekt, podležaŝij diezaktivacii. Ponimaješ?» A ja odno siebie tvierdiła: lublu, lublu… Nočju po požarnoj lestnicie podnimałaś k niemu… Ili nočju vachtierov prosiła, dieńhi im płatiła, čtoby mienia propuskali… Ja jeho nie ostaviła, do konca była s nim… Pośle jeho śmierti… čieriez nieskolko miesiaciev rodiła dievočku, ona prožiła vsieho nieskolko dniej. Ona… My jeje tak ždali, a ja jeje ubiła… Ona mienia spasła, vieś radioudar ona priniała na siebia. Takaja maleńkaja… Krochotulečka… No ja lubiła ich dvoich. Raźvie možno ubiť lubovju? Počiemu eto riadom – lubov i śmierť? Vsiehda oni vmiestie. Kto mnie objaśnit? Połzaju u mohiły na kolenkach…»
Trietij hołos:
«Kak ja piervyj raz ubił niemca… Mnie było diesiať let, partizany užie brali mienia s soboj na zadanija. Etot niemiec ležał ranienyj… Mnie skazali zabrať u nieho pistolet, ja podbiežał, a niemiec vciepiłsia v pistolet dvumia rukami i vodit pieried moim licom. No on nie uśpievajet piervym vystrieliť, uśpievaju ja…
Ja nie ispuhałsia, čto ubił… I v vojnu jeho nie vspominał. Vokruh było mnoho ubitych, my žili sriedi ubitych. Ja udiviłsia, kohda čieriez mnoho let, vdruh pojaviłsia son ob etom niemcie. Eto było nieožidanno… Son prichodił i prichodił ko mnie… To ja leču, i on mienia nie puskajet. Vot podnimaješsia… Letiš…letiš… On dohoniajet, i ja padaju vmiestie s nim. Provalivajuś v kakuju-to jamu. To ja choču vstať… podniaťsia… A on nie dajet…Iz-za nieho ja nie mohu uletieť…
Odin i tot žie son… On prieśledovał mienia diesiatki let…
Ja nie mohu svojemu synu rasskazať ob etom śnie. Syn był maleńkij – ja nie moh, čitał jemu skazki. Syn užie vyros – vsie ravno nie mohu…»
Fłobier hovorił o siebie, čto on čiełoviek – piero, ja mohu skazať o siebie, čto ja čiełoviek – ucho. Kohda ja idu po ulicie, i ko mnie proryvajutsia kakije-to słova, frazy, vosklicanija, vsiehda dumaju: skolko žie romanov biesśledno isčiezajut vo vriemieni. V tiemnotie. Jesť ta časť čiełoviečieskoj žiźni – razhovornaja, kotoruju nam nie udajetsia otvojevať dla litieratury. My jeje jeŝie nie ocienili, nie udivleny i nie voschiŝieny jeju. Mienia žie ona zavorožiła i sdiełała svojej pleńniciej. Ja lublu, kak hovorit čiełoviek… Lublu odinokij čiełoviečieskij hołos. Eto moja samaja bolšaja lubov i strasť.
Moj puť na etu tribunu był dlinoj počti v sorok let. – ot čiełovieka k čiełovieku, ot hołosa k hołosu. Nie mohu skazať, čto on vsiehda był mnie pod siłu etot puť – mnoho raz ja była potriasiena i ispuhana čiełoviekom, ispytyvała vostorh i otvraŝienije, chotiełoś zabyť to, čto ja usłyšała, viernuťsia v to vriemia, kohda była jeŝie v nieviedienii. Płakať ot radosti, čto ja uvidieła čiełovieka priekrasnym, ja tožie nie raz chotieła.
Ja žiła v stranie, hdie nas s dietstva učili umirať. Učili śmierti. Nam hovorili, čto čiełoviek suŝiestvujet, čtoby otdať siebia, čtoby shorieť, čtoby požiertvovať soboj. Učili lubiť čiełovieka s ružjem. Jeśli by ja vyrosła v druhoj stranie, to ja by nie smohła projti etot puť. Zło biespoŝadno, k niemu nužno imieť privivku. No my vyrośli sriedi pałačiej i žiertv. Pusť naši roditieli žili v strachie i nie vsie nam rasskazyvali, a čaŝie ničieho nie rasskazyvali, no sam vozduch našiej žiźni był otravlen etim. Zło vsie vriemia podhladyvało za nami.
Ja napisała piať knih, no mnie kažietsia, čto vsie eto odna kniha. Kniha ob istorii odnoj utopii…
Varłam Šałamov pisał: «Ja był učastnikom ohromnoj proihrannoj bitvy za diejstvitielnoje obnovlenije čiełoviečiestva». Ja vosstanavlivaju istoriju etoj bitvy, jeje pobied i jeje poražienija. Kak chotieli postroiť Carstvo Niebiesnoje na ziemle. Raj! Horod sołnca! A končiłoś tiem, čto ostałoś morie krovi, milliony zahublennych čiełoviečieskich žiźniej. No było vriemia, kohda ni odna političieskaja idieja XX vieka nie była sravnima s kommunizmom (i s Oktiabŕskoj rievolucijej, kak jeje simvołom), nie pritiahivała zapadnych intiellektuałov i ludiej vo vsiem mirie silnieje i jarčie. Rajmon Aron nazyvał russkuju rievoluciju «opium dla intiellektuałov». Idieje o kommuniźmie po mieńšiej mierie dvie tysiači let. Najdiem jeje u Płatona – v učienijach ob idiealnom i pravilnom hosudarstvie, u Aristofana – v miečtach o vriemieni, kohda «vsie staniet obŝim»… U Tomasa Mora i Tammazo Kampaniełły… Pozžie u Sien-Simona, Fuŕje i Ouena. Čto-to jesť v russkom duchie takoje, čto zastaviło popytaťsia sdiełať eti hriezy riealnosťju.
Dvadcať let nazad my provodili «krasnuju» impieriju s proklatijami i so ślezami. Siehodnia užie možiem posmotrieť na niedavniuju istoriju spokojno, kak na istoričieskij opyt. Eto važno, potomu čto spory o socialiźmie nie utichajut do sich por. Vyrosło novoje pokolenije, u kotoroho druhaja kartina mira, no niemało mołodych ludiej opiať čitajut Marksa i Lenina. V russkich horodach otkryvajut muziei Stalina, staviat jemu pamiatniki.
«Krasnoj» impierii niet, a «krasnyj» čiełoviek ostałsia. Prodołžajetsia.
Moj otiec, on niedavno umier, do konca był vierujuŝim kommunistom. Chranił svoj partijnyj bilet. Ja nikohda nie mohu proiźniesti słovo «sovok», tohda mnie prišłoś by tak nazvať svojeho otca, «rodnych», znakomych ludiej. Druziej. Oni vsie ottuda – iz socializma. Sriedi nich mnoho idiealistov. Romantikov. Siehodnia ich nazyvajut po-druhomu – romantiki rabstva. Raby utopii. Ja dumaju, čto vsie oni mohli by prožiť druhuju žizń, no prožili sovietskuju. Počiemu? Otviet na etot vopros ja dołho iskała – izjezdiła ohromnuju stranu, kotoraja niedavno nazyvałaś SSSR, zapisała tysiači plenok. To był socializm i była prosto naša žizń. Po krupicam, po krocham ja sobirała istoriju «domašnieho», «vnutrieńnieho» socializma. To, kak on žił v čiełoviečieskoj dušie. Mienia privlekało vot eto maleńkoje prostranstvo – čiełoviek… odin čiełoviek. Na samom diele tam vsie i proischodit.
Srazu pośle vojny Tieodor Adorno był potriasien: «Pisať stichi pośle Ośviencima – eto varvarstvo». Moj učitiel Aleś Adamovič, čje imia choču nazvať siehodnia s błahodarnosťju, tožie sčitał, čto pisať prozu o košmarach XX vieka koŝunstvienno. Tut nielzia vydumyvať. Pravdu nužno davať, kak ona jesť. Triebujetsia «śvierchlitieratura». Hovoriť dołžien śvidietiel. Možno vspomniť i Nicšie s jeho słovami, čto ni odin chudožnik nie vydieržit riealnosti. Nie podnimiet jeje.
Vsiehda mienia mučiło, čto pravda nie vmieŝajetsia v odno sierdcie, v odin um. Čto ona kakaja-to razdroblennaja, jeje mnoho, ona raznaja, i rassypana v mirie. U Dostojevskoho jesť mysl, čto čiełoviečiestvo znajet o siebie bolšie, horazdo bolšie, čiem ono uśpieło zafiksirovať v litieraturie. Čto diełaju ja? Ja sobiraju povsiednievnosť čuvstv, myślej, słov. Sobiraju žizń svojeho vriemieni. Mienia intieriesujet istorija duši. Byt duši. To, čto bolšaja istorija obyčno propuskajet, k čiemu ona vysokomierna. Zanimajuś propuŝiennoj istorijej. Nie raz słyšała i siejčas słyšu, čto eto nie litieratura, eto dokumient. A čto takoje litieratura siehodnia? Kto otvietit na etot vopros? My živiem bystrieje, čiem rańšie. Sodieržanije rviet formu. Łomajet i mieniajet jeje. Vsie vychodit iz svoich bieriehov: i muzyka, i živopiś, i v dokumientie słovo vyryvajetsia za priedieły dokumienta. Niet hranic mieždu faktom i vymysłom, odno pierietiekajet v druhoje. Dažie śvidietiel nie biespristrastien. Rasskazyvaja, čiełoviek tvorit, on borietsia so vriemieniem, kak skulptor s mramorom. On – aktier i tvoriec.
Mienia intieriesujet maleńkij čiełoviek. Maleńkij bolšoj čiełoviek, tak ja by skazała, potomu čto stradanija jeho uvieličivajut. On sam v moich knihach rasskazyvajet svoju maleńkuju istoriju, a vmiestie so svojej istorijej i bolšuju. Čto proizošło i proischodit s nami jeŝie nie osmyślenno, nado vyhovoriť. Dla načała chotia by vyhovoriť. My etoho boimsia, poka nie v sostojanii spraviťsia so svoim prošłym. U Dostojevskoho v «Biesach» Šatov hovorit Stavrohinu pieried načałom biesiedy: «My dva suŝiestva sošliś v biespriedielnosti… v poślednij raz v mirie. Ostavtie vaš ton i voźmitie čiełoviečieskij! Zahovoritie choť raz hołosom čiełoviečieskim».
Priblizitielno tak načinajutsia u mienia razhovory s moimi hierojami. Koniečno, čiełoviek hovorit iz svojeho vriemieni, on nie možiet hovoriť iz niotkuda! No probiťsia k čiełoviečieskoj dušie trudno, ona zamusoriena sujevierijami vieka, jeho pristrastijami i obmanami. Tielevizorom i hazietami.
Mnie chotiełoś by vziať nieskolko stranic iz svoich dnievnikov, čtoby pokazať, kak dvihałoś vriemia… kak umirała idieja… Kak ja šła po jeje śledam…
1980 — 1985 hh.
Pišu knihu o vojnie… Počiemu o vojnie? Potomu čto my vojennyje ludi – my ili vojevali ili hotoviliś k vojnie. Jeśli prismotrieťsia, to my vsie dumajem po-vojennomu. Doma, na ulicie. Poetomu u nas tak diešievo stoit čiełoviečieskaja žizń. Vsie, kak na vojnie.
Načinała s somnienij. Nu, jeŝie odna kniha o vojnie… Začiem?
V odnoj iz žurnalistskich pojezdok vstrietiłaś s žienŝinoj, ona była na vojnie saninstruktorom. Rasskazała: šli oni zimoj čieriez Ładožskoje oziero, protivnik zamietił dvižienije i načał obstrielivať. Koni, ludi uchodili pod led. Proischodiło vsie nočju, i ona, kak jej pokazałoś, schvatiła i stała taŝiť k bieriehu ranienoho. «Taŝu jeho mokroho, hołoho, dumała odieždu sorvało, — rasskazyvała. – A na bieriehu obnaružiła, čto pritaŝiła ohromnuju ranienuju biełuhu. I zahnuła takoho triechetažnoho mata – ludi stradajut, a źvieri, pticy, ryby – za čto? V druhoj pojezdkie usłyšała rasskaz saninstruktora kavalerijskoho eskadrona, kak vo vriemia boja pritaŝiła ona v voronku ranienoho niemca, no čto eto niemiec obnaružiła užie v voronkie, noha u nieho pieriebita, istiekajet krovju. Eto žie vrah! Čto diełať? Tam navierchu svoi riebiata hibnut! No ona pierieviazyvajet etoho niemca i połziet dalšie. Pritaskivajet russkoho sołdata, on v biessoznanii, kohda prichodit v soznanije, chočiet ubiť niemca, a tot, kohda prichodit v soznanije, chvatajetsia za avtomat i chočiet ubiť russkoho. «To odnomu po mordie dam, to druhomu. Nohi u nas, — vspominała, — vsie v krovi. Krov pieriemiešałaś».
Eto była vojna, kotoruju ja nie znała. Žienskaja vojna. Nie o hierojach. Nie o tom, kak odni ludi hieroičieski ubivali druhich ludiej. Zapomniłoś žienskoje pričitanije: «Idieš pośle boja po polu. A oni ležat… Vsie mołodyje, takije krasivyje. Ležat i v niebo smotriat. I tiech, i druhich žałko». Vot eto «i tiech, i druhich» podskazało mnie, o čiem budiet moja kniha. O tom, čto vojna – eto ubijstvo. Tak eto ostałoś v žienskoj pamiati. Tolko čto čiełoviek ułybałsia, kurił – i užie jeho niet. Bolšie vsieho žienŝiny hovoriat ob isčieznovienii, o tom, kak bystro na vojnie vsie prievraŝajetsia v ničto. I čiełoviek, i čiełoviečieskoje vriemia. Da, oni sami prosiliś na front, v 17-18 let, no ubivať nie chotieli. A umierieť byli hotovy. Umierieť za Rodinu. Iz istorii słov nie vykinieš – za Stalina tožie.
Knihu dva hoda nie piečatali, jeje nie piečatali do pieriestrojki. Do Horbačieva. «Pośle vašiej knihi nikto nie pojdiet vojevať, – učił mienia cienzor. – Vaša vojna strašnaja. Počiemu u vas niet hierojev?» Hierojev ja nie iskała. Ja pisała istoriju čieriez rasskaz nikiem nie zamiečiennoho jeje śvidietiela i učastnika. Jeho nikto nikohda nie rassprašivał. Čto dumajut ludi, prosto ludi o vielikich idiejach my nie znajem. Srazu pośle vojny čiełoviek by rasskazał odnu vojnu, čieriez diesiatki let druhuju, koniečno, u nieho čto-to mieniajetsia, potomu čto on składyvajet v vospominanija vsiu svoju žizń. Vsieho siebia. To, kak on žił eti hody, čto čitał, vidieł, koho vstrietił. Vo čto vierit. Nakoniec, sčastliv on ili nie sčastliv. Dokumienty – živyje suŝiestva, oni mieniajutsia vmiestie s nami…
No ja absolutno uvieriena, čto takich dievčonok, kak vojennyje dievčonki 41-ho hoda, bolšie nikohda nie budiet. Eto było samoje vysokoje vriemia «krasnoj» idiei, dažie vyšie, čiem rievolucija i Lenin. Ich Pobieda do sich por zasłoniajet soboj HUŁAH. Ja bieskoniečno lublu etich dievčonok. No s nimi nielzia było pohovoriť o Stalinie, o tom, kak pośle vojny sostavy s pobieditielami šli v Sibiŕ, s tiemi, kto był pośmieleje. Ostalnyje viernuliś i mołčali. Odnaždy ja usłyšała: «Svobodnymi my byli tolko v vojnu. Na pieriedovoj». Naš hłavnyj kapitał – stradanije. Nie niefť, nie haz – stradanije. Eto jedinstviennoje, čto my postojanno dobyvajem. Vsie vriemia iŝu otviet: počiemu naši stradanija nie konviertirujutsia v svobodu? Nieužieli oni naprasnyje? Prav był Čaadajev: Rośsija – strana biez pamiati, prostranstvo totalnoj amniezii, dievstviennoje soznanije dla kritiki i riefleksii.
Vielikije knihi valajutsia pod nohami…
1989 h.
Ja – v Kabule. Ja nie chotieła bolšie pisať o vojnie. No vot ja na nastojaŝiej vojnie. Iz haziety «Pravda»: «My pomohajem bratskomu afhanskomu narodu stroiť socializm». Vsiudu ludi vojny, vieŝi vojny. Vriemia vojny.
Mienia včiera nie vziali v boj: «Ostavajtieś v hostinicie, baryšnia. Otviečaj potom za vas». Ja sižu v hostinicie i dumaju: čto-to jesť bieznravstviennoje v razhladyvanii čužoho mužiestva i riska. Vtoruju niedielu ja užie zdieś i nie mohu otdiełaťsia ot čuvstva, čto vojna – poroždienije mužskoj prirody, dla mienia niepostižimoj. No budničnosť vojny hrandiozna. Otkryła dla siebia, čto oružije krasivo: avtomaty, miny, tanki. Čiełoviek mnoho dumał nad tiem, kak łučšie ubiť druhoho čiełovieka. Viečnyj spor mieždu istinoj i krasotoj. Mnie pokazali novuju italjanskuju minu, moja «žienskaja» rieakcija: «Krasivaja. Počiemu ona krasivaja?» Po-vojennomu mnie točno objaśnili, čto jeśli na etu minu najechať ili nastupiť vot tak… pod takim-to uhłom… ot čiełovieka ostanietsia połviedra miasa. O nienormalnom zdieś hovoriat, kak o normalnom, samo soboj razumiejuŝimsia. Moł, vojna… Nikto nie schodit s uma, ot etich kartin, čto vot ležit na ziemle čiełoviek, ubityj nie stichijej, nie rokom, a druhim čiełoviekom.
Vidieła zahruzku «čiernoho tiulpana» (samolet, kotoryj uvozit na Rodinu cinkovyje hroby s pohibšimi). Miertvych často odievajut v staruju vojennuju formu jeŝie sorokovych hodov, s halifie, byvajet, čto i etoj formy nie chvatajet. Sołdaty pieriehovarivaliś mieždu soboj: «V chołodilnik privieźli novych ubitych. Kak budto nieśviežim kabanom pachniet». Budu ob etom pisať. Bojuś, čto doma mnie nie povieriat. V našich hazietach pišut ob allejach družby, kotoryje sažajut sovietskije sołdaty.
Razhovarivaju s riebiatami, mnohije prijechali dobrovolno. Poprosiliś siuda. Zamietiła, čto bolšinstvo iz siemiej intiellihiencii – učitielej, vračiej, bibliotiekariej – odnim słovom, knižnych ludiej. Iskrieńnie miečtali pomoč afhanskomu narodu stroiť socializm. Siejčas śmiejutsia nad soboj. Pokazali mnie miesto v aeroportu, hdie ležali sotni cinkovych hrobov, tainstvienno blestieli na sołncie. Oficier, soprovoždavšij mienia, nie sdieržałsia: «Možiet tut i moj hrob… Zasunut tuda… A za čto ja tut vojuiu?» Tut žie ispuhałsia svoich słov: «Vy eto nie zapisyvajtie».
Nočju mnie śniliś ubityje, u vsiech byli udivlennyje lica: kak eto ja ubit? Nieužieli ja ubit?
Vmiestie s miedsiestrami jezdiła v hośpital dla mirnych afhanciev, my vozili dietiam podarki. Dietskije ihruški, konfiety, piečieńje. Mnie dostałoś štuk piať plušievych Mišiek. Prijechali v hośpital – dlinnyj barak, iz postjeli i bielja u vsiech tolko odiejała. Ko mnie podošła mołodaja afhanka s riebienkom na rukach, chotieła čto-to skazať, za diesiať let tut vsie naučiliś niemnoho hovoriť po-russki, ja dała riebienku ihrušku, on vział jeje zubami. «Počiemu zubami?» – udiviłaś ja. Afhanka sdiernuła odiejałko s maleńkoho tielca, malčik był biez obieich ruk. – Eto tvoi russkije bombili». Kto-to udieržał mienia, ja padała…
Ja vidieła, kak naš «Hrad» prievraŝajet kišłaki v pieriepachannoje pole. Była na afhanskom kładbiŝie, dlinnom kak kišłak. Hdie-to posriedinie kładbiŝa kričała staraja afhanka. Ja vspomniła, kak v dierievnie pod Minskom vnosili v dom cinkovyj hrob, i kak vyła mať. Eto nie čiełoviečieskij krik był i nie źvierinyj… Pochožij na tot, čto ja słyšała na kabulskom kładbiŝie…
Priznajuś, ja nie srazu stała svobodnoj. Ja była iskrieńniej so svoimi hierojami, i oni dovieriali mnie. U každoho iz nas był svoj puť k svobodie. Do Afhanistana ja vieriła v socializm s čiełoviečieskim licom. Ottuda viernułaś svobodnoj ot vsiech illuzij. «Prosti mienia otiec, – skazała ja pri vstriečie, — ty vośpitał mienia s vieroj v kommunističieskije idieały, no dostatočno odin raz uvidieť kak niedavnije sovietskije školniki, kotorych vy s mamoj učitie, (moi roditieli byli sielskije učitiela) na čužoj ziemle ubivajut nieiźviestnych im ludiej, čtoby vsie tvoi słova prievratiliś v prach. My – ubijcy, papa, ponimaješ!?» Otiec zapłakał.
Iz Afhanistana vozvraŝałoś mnoho svobodnych ludiej. No u mienia jesť i druhoj primier. Tam, v Afhanistanie, parień mnie kričał: «Čto ty, žienŝina, možieš poniať o vojnie? Raźvie ludi tak umirajut na vojnie, kak v knihach i kino? Tam oni umirajut krasivo, a u mienia včiera druha ubili, pula popała v hołovu. On jeŝie mietrov diesiať biežał i łovił svoi mozhi…» A čieriez siem let etot žie parień – tiepieŕ udačlivyj biźniesmien, lubit rasskazyvať ob Afhanie. – Pozvonił mnie: «Začiem tvoi knihi? Oni śliškom strašnyje». Eto užie był druhoj čiełoviek, nie tot, kotoroho ja vstrietiła sriedi śmierti, i kotoryj nie chotieł umirať v dvadcať let…
Ja sprašivała siebia, kakuju knihu o vojnie ja chotieła by napisať. Chotieła by napisať o čiełoviekie, kotoryj nie strielajet, nie možiet vystrieliť v druhoho čiełovieka, komu sama mysl o vojnie prinosit stradanije. Hdie on? Ja jeho nie vstrietiła.
1990-1997 hh.
Russkaja litieratura intieriesna tiem, čto ona jedinstviennaja možiet rasskazať ob unikalnom opytie, čieriez kotoryj prošła kohda-to ohromnaja strana. U mienia často sprašivajut: počiemu vy vsie vriemia pišitie o trahičieskom? Potomu čto my tak živiem. Chotia my živiem tiepieŕ v raznych stranach, no viezdie živiet «krasnyj» čiełoviek. Iz toj žiźni, s tiemi vospominanijami.
Dołho nie chotieła pisať o Čiernobyle. Ja nie znała, kak ob etom napisať, s kakim instrumientom i otkuda podstupiťsia? Imia mojej maleńkoj, zatieriannoj v Jevropie strany, o kotoroj mir rańšie počti ničieho nie słyšał, zazvučało na vsiech jazykach, a my, biełarusy, stali čiernobylskim narodom. Piervymi prikosnuliś k nieviedomomu. Stało jasno: kromie kommunističieskich, nacionalnych i novych rielihioznych vyzovov, vpieriedi nas ždut boleje śviriepyje i totalnyje, no poka jeŝie skrytyje ot hłaza. Čto-to užie pośle Čiernobyla priotkryłoś…
V pamiati ostałoś, kak staryj taksist otčajanno vyruhałsia, kohda hołub udariłsia v łobovoje stiekło: «Za dień dvie-tri pticy raźbivajutsia. A v hazietach pišut situacija pod kontrolem».
V horodskich parkach shriebali lisťja i uvozili za horod, tam lisťja choronili. Sriezali ziemlu s zaražiennych piatien i tožie choronili – ziemlu choronili v ziemle. Choronili drova, travu. U vsiech byli niemnoho sumasšiedšije lica. Rasskazyvał staryj pasiečnik: «Vyšieł utrom v sad, čieho-to nie chvatajet, kakoho-to znakomoho zvuka. Ni odnoj pčieły… Nie słyšno ni odnoj pčieły. Ni odnoj! Čto? Čto takoje? I na vtoroj dień oni nie vyletieli i na trietij… Potom nam soobŝili, čto na atomnoj stancii – avarija, a ona riadom. No dołho my ničieho nie znali. Pčieły znali, a my niet». Čiernobylskaja informacija v hazietach była spłoš iz vojennych słov: vzryv, hieroi, sołdaty, evakuacija… Na samoj stancii rabotało KHB. Iskali špionov i diviersantov, chodili słuchi, čto avarija – zapłanirovannaja akcija zapadnych śpiecsłužb, čtoby podorvať łahieŕ socializma. Po napravleniju k Čiernobylu dvihałaś vojennaja tiechnika, jechali sołdaty. Sistiema diejstvovała, kak obyčno, po-vojennomu, no sołdat s novieńkim avtomatom v etom novom mirie był trahičien. Vsie, čto on moh, nabrať bolšije radiodozy i umierieť, kohda viernietsia domoj.
Na moich hłazach dočiernobylskij čiełoviek prievraŝałsia v čiernobylskoho.
Radiaciju nielzia było uvidieť, potrohať, usłyšať jeje zapach… Takoj znakomyj i nieznakomyj mir užie okružał nas. Kohda ja pojechała v zonu, mnie bystro objaśnili: ćviety rvať nielzia, sadiťsia na travu nielzia, vodu iz kołodca nie piť…Śmierť taiłaś povsiudu, no eto užie była kakaja-to druhaja śmierť. Pod novymi maskami. V nieznakomom obličii. Staryje ludi, pierieživšije vojnu, opiať ujezžali v evakuaciju – smotrieli na niebo: «Sołncie śvietit… Niet ni dyma, ni haza. Nie strielajut. Nu, raźvie eto vojna? A nado stanoviťsia biežiencami».
Utrom vsie žadno chvatali haziety i tut žie otkładyvali ich s razočarovanijem – špionov nie našli. O vrahach naroda nie pišut. Mir biez špionov i vrahov naroda był tožie nie znakom. Načinałoś čto-to novoje. Čiernobyl vśled za Afhanistanom diełał nas svobodnymi lud́mi.
Dla mienia mir razdvinułsia. V zonie ja nie čuvstvovała siebia ni biełaruskoj, ni russkoj, ni ukrainkoj, a priedstavitielem biovida, kotoryj možiet byť uničtožien. Sovpali dvie katastrofy: socialnaja – uchodiła pod vodu socialističieskaja Atłantida i kośmičieskaja – Čiernobyl. Padienije impierii vołnovało vsiech: ludi byli ozabočieny dniem i bytom, na čto kupiť i kak vyžiť? Vo čto vieriť? Pod kakije znamiena snova vstať? Ili nado učiťsia žiť biez bolšoj idiei? Poślednieje nikomu nieznakomo, potomu čto jeŝie nikohda tak nie žili. Pieried «krasnym» čiełoviekom stojali sotni voprosov, on pierieživał ich v odinočiestvie. Nikohda on nie był tak odinok, kak v piervyje dni svobody. Vokruh mienia byli potriasiennyje ludi. Ja ich słušała…
Zakryvaju svoj dnievnik…
Čto s nami proizošło, kohda impierija pała? Rańšie mir dieliłsia: pałači i žiertvy – eto HUŁAH, braťja i siestry – eto vojna, elektorat – eto tiechnołohii, sovriemiennyj mir. Rańšie naš mir jeŝie dieliłsia na tiech, kto sidieł i kto sažał, siehodnia dielenije na słavianofiłov i zapadnikov, na nacionał-priedatielej i patriotov. A jeŝie na tiech, kto možiet kupiť i kto nie možiet kupiť. Poślednieje, ja by skazała, samoje žiestokoje ispytanije pośle socializma, potomu čto niedavno vsie byli ravny. «Krasnyj» čiełoviek tak i nie smoh vojti v to carstvo svobody, o kotoroj miečtał na kuchnie. Rośsiju razdielili bieź nieho, on ostałsia ni s čiem. Unižiennyj i obvorovannyj. Ahrieśsivnyj i opasnyj.
Čto ja słyšała, kohda jezdiła po Rośsii…
– Modiernizacija u nas vozmožna putiem šarašiek i rasstriełov.
– Russkij čiełoviek vrodie by i nie chočiet byť bohatym, dažie boitsia. Čto žie on chočiet? A on vsiehda chočiet odnoho: čtoby kto-to druhoj nie stał bohatym. Bohačie, čiem on.
– Čiestnoho čiełovieka u nas nie najdieš, a śviatyje jesť.
– Nie porotych pokolenij nam nie doždaťsia; russkij čiełoviek nie ponimajet svobodu, jemu nužien kazak i pleť.
– Dva hłavnych russkich słova: vojna i tiuŕma. Svorovał, pohulał, sieł… vyšieł i opiať sieł…
– Russkaja žizń dołžna byť złaja, ničtožnaja, tohda duša podnimajetsia, ona osoznajet, čto nie prinadležit etomu miru… Čiem hriaźnieje i krovavieje, tiem bolšie dla nieje prostora…
– Dla novoj rievolucii niet ni sił, ni kakoho-to sumasšiestvija. Kuraža niet. Russkomu čiełovieku nužna takaja idieja, čtoby moroz po kožie…
– Tak naša žizń i bołtajetsia – mieždu bardakom i barakom. Kommunizm nie umier, trup živ.
Bieru na siebia śmiełosť skazať, čto my upustili svoj šans, kotoryj u nas był v 90-yje hody. Na vopros: kakoj dołžna byť strana – silnoj ili dostojnoj, hdie ludiam chorošo žiť, vybrali piervyj – silnoj. Siejčas opiať vriemia siły. Russkije vojuiut s ukraincami. S braťjami. U mienia otiec – biełarus, mať – ukrainka. I tak u mnohich. Russkije samolety bombiat Siriju…
Vriemia nadieždy smieniło vriemia stracha. Vriemia poviernuło vśpiať… Vriemia sekond-chend…
Tiepieŕ ja nie uvieriena, čto dopisała istoriju «krasnoho» čiełovieka…
U mienia tri doma – moja biełaruskaja ziemla, rodina mojeho otca, hdie ja prožiła vsiu žizń, Ukraina, rodina mojej mamy, hdie ja rodiłaś, i vielikaja russkaja kultura, biez kotoroj ja siebia nie priedstavlaju. Oni mnie vsie dorohi. No trudno v našie vriemia hovoriť o lubvi.
