fota Novy čas
Niezaležnyja knihavydaŭcy ŭ Biełarusi robiacca sapraŭdnymi hierojami litaraturnaha ruchu, bo čaściej ich dziejnaść asacyjujecca nie z kamiercyjnym pośpiecham, a z baraćboj za vyžyvańnie. Vydaviectva «Knihazbor» na płyvu ŭžo mnohija hady, a sioleta čatyry z šaści knih — finalistaŭ premii Hiedrojca vyjšli ź jahonaha varštatu.
U hutarcy z «Budźmaj» dyrektar vydaviectva Hienadź Viniarski zhadvaje załatyja dla knihavydaŭca 90-ja, nie vieryć u pośpiech elektronnych knih i raskazvaje, jak pazbaŭlajecca ad niepažadanych aŭtaraŭ.
— Kolki hadoŭ užo vydaviectvu «Knihazbor»? Zdajecca, jano isnavała zaŭždy.
— 17 sakavika 1995 hoda byŭ zasnavany mižnarodny fond «Biełaruski knihazbor», to bok sioleta jamu było 20 hadoŭ. Jon paŭstaŭ dla taho, kab źbirać i rychtavać da druku materyjały adnajmiennaj 200-tamovaj sieryi biełaruskaj litaratury. Jaje ideju raspracavaŭ viadomy biełaruski piśmieńnik i historyk Kastuś Ćvirka. Aproč taho, my vydavali i inšuju litaraturu na zamovu, ale ŭ 2006 hodzie pamianiałasia zakanadaŭstva, i hramadskija abjadnańni bolš nie mahli zajmacca kamiercyjnaj dziejnaściu. Tamu ŭ tym ža hodzie my vyrašyli zasnavać niezaležnaje vydaviectva «Knihazbor». Faktyčna, u nas dźvie daty naradžeńnia. U fond i ŭ vydaviectva ŭvachodziać adny i tyja ž ludzi.
— Hetaja hłabalnaja knižnaja sieryja, ź jakoj usio pačałosia, vydajecca i dahetul?
— Sieryja «Biełaruski knihazbor» i ciapier isnuje, užo bolš za 80 knih vydadziena. Praŭda, na padrychtoŭku takich hruntoŭnych 600-staronkavych vydańniaŭ u ćviordaj vokładcy ź ciśnieńniem patrabujecca šmat finansaŭ. Raniej jany vydavalisia z dapamohaj sponsaraŭ, ciapier takich usio mienš. Tamu šukajem vyjście: makiet rychtuje našaje vydaviectva, kaardynuje hetuju dziejnaść MHA «Biełknihazbor», a vydajucca knihi ŭ asnoŭnym u dziaržaŭnym vydaviectvie «Biełaruskaja navuka» i ŭ niedziaržaŭnym «Charvieście».
— Vy pačynali zajmacca knihavydańniem u 90-ja. Nakolki situacyja źmianiłasia z tych časoŭ?
— Paśla raspadu SSSR, dzie byŭ knižny hoład, litaratura karystałasia šalonym popytam. Knihi vydavalisia vializnymi pa ciapierašnich mierkach nakładami — pa 6-10 tysiač — i vielmi chutka razychodzilisia. Knihi zaŭždy nabyvajuć u asnoŭnym studenty, dziejačy kultury, to bok ludzi nie vielmi zamožnyja. Tamu, kab panizić sabiekošt knihi, treba šukać sponsaraŭ, tady heta zrabić było značna praściej.
Ciapier čas inšy, z kožnym hodam knihi karystajucca ŭsio mienšym popytam, nakłady padajuć i vychodziać na siaredniejeŭrapiejski ŭzrovień — 300-500 asobnikaŭ. Tut jość šerah pryčynaŭ, jakija vy viedajecie: i rusifikacyja, i mienšaja pakupnickaja zdolnaść, i zaniataść ludziej, tamu Biełaruś — kraina čytajučych piensijanieraŭ, u nas čałaviek svabodna moža čytać tolki ŭ staraści ci ŭ adpačynku. Ludzi, kab vyžyć, pracujuć na niekalkich pracach, na žal, tut nie da knih. Da hetaha dadajecca internet, elektronnyja vydańni. Raniej našyja knihi byli papularnyja siarod studentaŭ, jakija šukali ŭ ich materyjał dla navučańnia, ciapier jaho možna znajści ŭ dva kliki.
«Na biełaruskamoŭnym rynku elektronnaja kniha pakul nie varyjant»
— Nakont elektronnych knih… vy nie sprabavali na ich zarablać? Voś niadaŭna pryjšoŭ u Biełaruś siervis Bookmate. Jahonyja stvaralniki kazali, što źviartalisia da biełaruskich vydaviectvaŭ, ale mała chto pakul dumaŭ pra elektronny farmat.
— Mnie zdajecca, pakul hłabalnaje pytańnie stvareńnia elektronnych viersij pierad biełaruskimi vydaviectvami nie staić. Biełaruskuju litaraturu ŭ asnoŭnym čytajuć ludzi ŭzrostam vyšej za siaredni, jakija nie siabrujuć z sučasnymi elektronnymi srodkami. Moładź kłasičnuju litaraturu mała čytaje.
Da nas źviartalisia z prapanovami ab stvareńni sajta z elektronnymi viersijami, ale ja pracentaŭ na 90 upeŭnieny, što pośpiechu hetaja ideja mieć nie budzie.
— Nu voś u vas na stale lažyć «Sfahnum» Viktara Marcinoviča, a jon ža vychodziŭ pa-rusku ŭ elektronnym vydaviectvie 34mag. Heta adciahnuła aŭdytoryju ad papiarovaj viersii?
— Nie, u nas z 34mag roznyja absalutna čytačy. Moža, naadvarot, elektronny varyjant zaachvociŭ nabyć knihu. Mahčyma, u asobnych vypadkach sapraŭdy treba, kab elektronny varyjant išoŭ pobač z papiarovym. Mnie zdajecca, heta tyčycca paezii. Ja b uvohule paeziju vydavaŭ u supravadžeńni aŭdyjovaryjanta, bo tady možna pačuć aŭtarskuju intanacyju.
A ŭvohule elektronnuju knihu ciažka pradać, da taho ž pavinnaja być abarona ad pirackich kradziažoŭ. Dumaju, što na biełaruskamoŭnym rynku heta pakul nie varyjant dla kamiercyjnaj vyhady.
— A možacie nazvać chity prodažaŭ vašaha vydaviectva?
— U mianie tysiačy knih vyjšli, ciažka zhadać. U apošnija hady heta, viadoma, knihi Viktara Marcinoviča. Taksama dobra pradavalisia «Sutareńni Romuła» Ludmiły Rubleŭskaj. «Miastečka G i vakolicy» Viktara Šałkieviča adrazu raźlacielisia. Dobra pajšli knihi Alesia Paškieviča «Sim' pobѣdiši», Barysa Piatroviča «Pucina», Andreja Chadanoviča «Razam z pyłam», Antona Franciška Bryla «Jan Jałmužna», prajdziśvietaŭskija vydańni «Złačynstva, ser!», «Vuścišny pakoj». «Vušacki słovazbor» Ryhora Baradulina taksama dva nakłady vytrymaŭ. Šalonym popytam karystałasia «Čytanka dla maleńkich» ź sieryi «Kalarovy rovar». A voś kniha Viktara Kaźko «Čas źbirać kości» pradavałasia pavolna, a paśla premii Hiedrojca vielmi chutka ŭvieś nakład my raskidali.
«Trapiš na tut.by ci ŭ «SB» — nakład za try dni možna pradać»
— Voś, darečy, u finał Hiedrojca trapili «knihazboraŭskija» knihi Taciany Barysik i Andreja Hucava. Pra hetych aŭtaraŭ dahetul amal nichto nie viedaŭ. Nie było prezientacyjaŭ, anonsaŭ, intervju. Pa sutnaści, kali b nie premija, to jany b i zastalisia nieviadomymi. Šmat dobrych knih voś tak prachodzić pa-za ŭvahaj?
— Pracentaŭ 50 knih, jakija vychodziać u našym vydaviectvie, — sapraŭdy dobraja litaratura, ale zaŭvažnymi dla čytačoŭ robiacca adzinki.
Kali aŭtar sam zacikaŭleny ŭ pašyreńni svajho tvora, jak Viktar Marcinovič, jon praviadzie dobruju rekłamnuju kampaniju, prajedzie z knihaj usiu Biełaruś (tut ja b adznačyŭ Uładzimira Arłova, jaki ŭsie 118 rajonaŭ Biełarusi prajazdžaje ŭzdoŭž i ŭpopierak). Na žal, bolšaść aŭtaraŭ tolki kryčyć paŭsiul «ja knihu maju», a prapanavać jaje ŭ biblijateki ci źviarnucca ŭ ŚMI navat nie dumajuć.
— Vy ličycie, što hetym pavinien zajmacca aŭtar, nie vydaviectva?
— A jak moža vydaviectva ŭ biełaruskich umovach udzielničać u raskrutcy aŭtara? Nijak. Maksimum — dać abjavu, arhanizavać prezientacyju, kali niechta dapamoža. Daloka nie ŭsie aŭtary hatovyja navat na prezientacyju svajoj knihi pajechać.
Biełaruski piśmieńnik pavinien sam zajmacca raskrutkaj svajho imieni. Kali jahonaje imia na słychu, tady ŭžo vydaviectva moža dapamahčy. Kali jahonyja knihi papularnyja, možna dumać i nakont aŭtarskich hanararaŭ. Aŭtar pavinien źviarnucca da krytykaŭ, moža, navat zamović u ich recenziju, pryčym lubaja recenzija važnaja — stanoŭčaja ci admoŭnaja.
Inšaja sprava, što čałavieku z knihaj faktyčna niama kudy vyjści, mała rekłamnych placovak. Voś kali trapiš na dzień-dva na Tut.by ci ŭ «Sovietskuju Biełoruśsiju» — ličy, uvieś nakład zmožaš za dni try pradać.
Ja razumieju, što ŭ asnoŭnym ludzi tvorčaści ścipłyja. U kožnaha pavinien być svoj mieniedžar ci litaraturny ahient, ale ŭ Biełarusi knihavydańnie nie žyvie pa rynkavych zakonach.
— A isnuje pamiž niezaležnymi vydaviectvami kali nie kankurencyja, to niejkaje pieraciahvańnie paśpiachovych aŭtaraŭ?
—Dumaju, nie. Bo paśpiachovych aŭtaraŭ u Biełarusi ŭvohule mała. U kožnaha vydaviectva jość svaje, i nichto nikomu darohu nie pierabiahaje. U Łohvinava heta Uładzia Arłoŭ, Ihar Babkoŭ, Artur Klinaŭ. U «Halijafach «— Alhierd Bacharevič, Jury Stankievič. «Knihazbor» zajmajecca kłasičnaj litaraturaj, my bałansujem pamiž tradycyjaj i sučasnymi płyniami. U Ihara Łohvinava — bolš pierakładnaja litaratura i fiłasofskaha kštałtu. «Halijafy» źbirajuć avanhardnych niefarmatnych piśmieńnikaŭ. Jość i šmat inšych maleńkich niezaležnych vydaviectvaŭ — i Źmicier Kołas, jaki vypuskaje pierakładnuju litaraturu, i Uładzimir Siŭčykaŭ z «Radyjołaj», i «Technałohijaj», i Andrej Januškievič, jaki niadaŭna źjaviŭsia na rynku z histaryčnaj litaraturaj, i Viktar Chursik.
— Sioleta finalistami premii Hiedrojca stali ažno čatyry knihi «Knihazbora» i nivodnaj knihi vydaviectva Łohvinava. Možna skazać, što heta źmianieńnie situacyi na voś hetym nievialikim rynku?
— Dumaju, što ŭ Ihara Łohvinava zastalisia raniejšyja zamoŭcy, ale ŭmovy stali mienš spryjalnymi dla raspaŭsiudu knih, tamu jon, mahčyma, zbaviŭ abaroty. Z čatyroch hiedrojcaŭskich knih dźvie vyjšli ŭ sieryi «Kniharnia piśmieńnika», jakuju my daŭno vydajem. Nu a Andrej Hucaŭ i Anton Francišak Bryl sami zachacieli vydacca ŭ nas.
«Byvała, advierniešsia — a tabie kryžy na manitory namalujuć»
— A jakija knihi vy b nikoli nie stali vydavać?
— Jość takija aŭtary, ad jakich usimi praŭdami i niapraŭdami staraješsia pazbavicca. Ale vydaviectva nie pavinnaje vykonvać rolu cenzara. Kali čałaviek napisaŭ niešta navat zusim hrafamanskaje, jon usio adno vydaść heta nievialikim nakładam dla blizkich i siabroŭ. Taksama vydaviectva nie pavinnaje ŭdzielničać u kanflikcie, kali aŭtar kryŭdzić niekaha ŭ svaim tvory, dla hetaha jość sud, i baki mohuć sami raźbiracca. Adzinaje, aŭtar nie musić abražać isnuju ŭładu, jak i ŭ luboj krainie.
— A byli zamovy na knihi, supraćlehłyja vašym pryncypam? Sa Stalinym na vokładcy, naprykład.
— Paru hadoŭ tamu prapanavali nam vydać «Słovaŕ idieołohičieskoho rabotnika». My taksama dumali, jak pazbavicca ad hetaj prapanovy, ja ŭžo i piacikratny košt nakruciŭ, a jany na ŭsio zhodnyja. Ja dumaŭ: jak heta budzie vyhladać? «Knihazbor» i «Słovaŕ idieołohičieskoho rabotnika» — jak heta stasujecca? Tym bolš tut tak prosta nie admachniešsia. Dobra, što zamoŭcy paśla ŭsio ž źnikli. A potym mnie skazali, što heta była pravierka na vašyvaść, bo my pisali, što ŭ palityku nie leziem. Voś, moža, nas tak praviarali, leziem ci nie.
— A jakija-niebudź dziŭnyja historyi byvali? Adnojčy ja zajšła da vas u vydaviectva, a tam žančyna kazała, što dziela svajoj knihi pradała kvateru.
— Časta ludzi relihijnyja, nabožnyja prychodziać, bo jany ličać, što svaimi prostymi narodnymi vieršami dapamahajuć kamuści padniacca z depresii, słužać miłasernaści. Jany bačać, što śviet kocicca nieviadoma kudy, i chočuć takim čynam paspryjać adnaŭleńniu duchoŭnaści.
Prychodzili i kryšnaity, i pradstaŭniki niejkich siektaŭ. Byvała, advierniešsia — a tabie kryžy na manitorach namalujuć. Starajemsia taksama ad takich klijentaŭ pazbavicca, ale akuratnieńka, bo raptam potym na ciabie niejki praklon našluć.
«Ja vykładčyk hieahrafii, vydaŭcom staŭ vypadkova»
— Ci dumali vy ŭ junactvie, što budziecie zajmacca knihami?
— Nie dumaŭ. Vučyŭsia ja na hieafaku na krajaznaŭstvie i turyźmie, uvohule ja vykładčyk hieahrafii, ale niejak tak skłałasia, što trapiŭ na pracu ŭ Dom litarataraŭ, a tam usio zakruciłasia, i mianie paviarnuła ŭ knižny bok.
— Vy čytajecie knihi, jakija ŭ vašym vydaviectvie vychodziać?
— Daloka nie ŭsie. Ale pakul kniha rychtujecca da druku, ty ŭžo ŭsio pra jaje viedaješ. Spačatku aŭtar tabie sto razoŭ raskaža, pra što jana, potym karektar ci redaktar, kali ŭźnikajuć niejkija pytańni. Atrymlivajecca, što ŭsio čytaješ pa pracy ŭryŭkami, takoje vychodzić nie dla dušy čytvo, a techničnaje.
— A ŭvohule vy knižny čałaviek, na čym vy hadavalisia?
— Moža, nie tak užo i šmat ja čytaŭ. Mnie ŭ maim stanaŭleńni dapamahła spačatku litaratura histaryčna-papularnaja, takaja jak tryłohija Leanida Dajnieki «Žaleznyja žałudy», «Mieč kniazia Viački», «Śled vaŭkałaka». Paśla ŭžo mistyčna-histaryčnaja litaratura, jak tvory Karatkieviča. Hadavalisia my ŭsie na knihach Mikoły Jermałoviča, taksama na «Pamiaci pra lehiendy» Kastusia Tarasava. Mahčyma, heta było nie tak užo zachaplalna, ale vielmi patryjatyčna, bo treba było viedać šmat faktahrafii, kab nie prajhravać svaim apanientam. Sa školnaj prahramy, na mianie, kaniečnie, paŭpłyvali pieršyja dźvie knihi z tryłohii Ivana Mieleža. Litaratura tady była, tak skažam, bolš ziamnaja, paznavalnaja.
— Kolki knih vychodzić u vas za hod?
— Pryblizna kala sotni, moža, trochi bolš. Najmieńniaŭ štohod prykładna adnolkava, a voś nakłady robiacca ŭsio mienšymi.
— Jakoj knihi nie staje ŭ biełaruskaj litaratury? Jaki rukapis vy byli b rady atrymać?
— Dy i knih, i aŭtaraŭ usialakich chapaje, i žanry jość roznyja. Byli b čytačy.
