Minčuki horad svoj lubiać. Heta fakt. I najčaściej pryčyny lubovi — čyścinia, talerantnyja ludzi i spakoj na vulicach. Ale ci tolki heta i jość Minsk? Ci chočuć minčuki niešta ŭ im mianiać? I ci mohuć choć niejak upłyvać na toje, jakim budzie ich horad zaŭtra?
Haradskaja prastora ŭpłyvaje na žycharoŭ, vyznačaje nastroj, ład žyćcia, žadańnie dziejničać. Z hetaj prostaj dumki pačała dyskusiju rehijanalny kaardynatar «Budźma biełarusami!» Kaciaryna Ramančyk. Tolki ci možna nazvać Minsk zručnym dla ludziej?
Mierkavańnie samich minčukoŭ było prademanstravanaje videaapytankaj: ludzi pryznavalisia ŭ lubovi da stalicy i na ŭsie pytańni pramaŭlali zvykłuju mantru: «čysty horad, dobryja ludzi, niastrašna viečarami pa vulicach chadzić». Ale ŭdzielniki tok-šou — urbanisty, architektary i daśledčyki — hladziać na prablemu bolš hłyboka, realistyčna i našmat mienš radasna.
«Z norki na pracu, paśla ŭ carkvu i znoŭ u norku»
Viera Sysojeva, urbanist: «Kali zahłybicca ŭ dalokuju historyju, horad jak sacyjalna-ekanamičnaja źjava nikoli nie budavaŭsia dla ludziej, jon budavaŭsia dla vyhadnaj pracy z punktu hledžańnia ekanamičnych znosinaŭ, prynamsi, kali abapiracca na marksisckuju teoryju. Minsk — adna z utopijaŭ, heta maderniscki horad, i ŭsie abjekty ŭ im sfarmavanyja zychodziačy z taho, jak pavinien žyć saviecki čałaviek. A ciapier my ŭ pieryjadzie transfarmacyi. Akazvajecca, horad transfarmujecca ŭ zručny dla žyćcia, heta taki modny trend.
U prajektavańni haradoŭ musiać być zadziejničanyja try vidy ŭdzielnikaŭ: taktyčnaje płanavańnie — heta haradžanie, maštab dvara ci vulicy, stratehičnaje, na dalokuju pierśpiektyvu, — «Minskhrad», kamitet architektury. Plus scenarnaje płanavańnie, u jakim mahli b paŭdzielničać hości siońniašniaj dyskusii. Na paviestcy dnia pytańnie, jakim budzie, skažam, Minsk— 2030? Hetaha nichto nie viedaje. Vidać, jak źvierchu skažuć. Chto budzie nasialać horad, dla kaho my jaho budziem prajektavać? Pytańnie adkrytaje».
«Ci možna padciahnuć Minsk pad horad dla ludziej?» — sprabuje viarnuć vystupoŭcu ŭ rečyšča temy maderatar dyskusii i hałoŭny abaronca historyka-kulturnaj spadčyny Anton Astapovič.
«Možna padciahnuć, — ličyć Viera Sysojeva. — Hałoŭnaje, čaho nie chapaje, — raznastajnaści. Ludzi chočuć žyć u składana zamiešanaj prastory».
«Što takoje ŭvohule ŭtulnaść horada u ahulnym razumieńni? Heta zručnaje kamfortnaje žyllo, mahčymaść lohka dabracca da kramy i nazad. Atrymlivajecca, ja sa svajoj norki vyjšaŭ, pajechaŭ na pracu, viarnuŭsia ŭ norku. Ciapier u kožnym mikrarajonie budujuć carkvu. Značyć, vyjšaŭ z kvatery, pajšoŭ na pracu, paśla zajšoŭ u carkvu — i znoŭ u norku, — razvažaje Anton Astapovič. — Utulnaść u maim razumieńni — heta niešta inšaje: kali ŭ horad chočacca vyjści, nie chočacca siadzieć u chacie. U Jeŭropie jość vuličnyja muzyki, mastaki, placoŭki dla atrakcyi. A ci jość takoje ŭ Minsku?»
Uładzimir Vałažynski, stvaralnik sajta www.minsk-old-new.com: «Utulnaść usie razumiejuć pa-roznamu. Kažuć, što transpartnaja raźviazka ŭ Minsku dobraja, možna ŭ luby kaniec horada dabracca, zatoje vychady ź pierachodaŭ i mietro da prypynkaŭ prablematyčnyja, i niekatoryja babulki kidajucca praz try pałasy, bo heta praściej, čym spuścicca ŭ doŭhi pierachod. U Malinaŭcy, naprykład, katastrafična nie chapaje stajanak dla aŭtamabilaŭ. Źniščajucca historyka-kulturnyja kaštoŭnaści, časam absalutna biazdumna: litaralna dniami na Kłary Cetkin źnieśli dom 1937 hoda, a ŭ nas nie tak šmat davajennych damoŭ.
Taksama cikava nakont simvała Minska — raniej byŭ manumient Pieramohi, jon pieraplataŭsia z bramaj horada. A apošniaje dziesiacihodździe jaki ŭ nas simvał — Nacyjanalnaja biblijateka? Ale ci achoplivaje jana tradycyi pakaleńniaŭ? Reč u tym, što horad dla kožnaha svoj, našyja dzieci bačać jaho ŭžo zusim nie tak, jak bačyli baćki».
Karma horada Źmienska
Budučynia Minska, jakuju siońnia nie mohuć pradvyznačyć navat sami architektary, na žal, pahražaje jahonamu minułamu, bo budaŭnictva novaha ŭ nas časta asacyjujecca sa źniščeńniem staroha. Chto vykonvaje funkcyi pa stratehičnym płanavańni horada?
Uładzimir Papruha, architektar: «Viedaju tolki adzin epizod, kali haradskaja administracyja zajmałasia stratehičnym płanavańniem, — heta paślavajennaja rekanstrukcyja Minska. Ale pamyłki, jakija ŭvieś čas robiacca ŭ prahnozach, vielmi krasamoŭnyja. Bo kali paśla 1945 hoda pačalisia pieršyja kroki ŭ hetym kirunku, to maksimum, što prahnazavałasia, — na 1970-ja hady 400 tysiač čałaviek. Horad budavali faktyčna z čystaha arkuša i zrabili ŭsio, kab jon abnuliŭsia jak histaryčnaja dadzienaść. Važna pamiatać, što Minsk — vielmi staroje pasielišča, usie astatnija najbližejšyja jeŭrapiejskija stalicy maładziejšyja. Pieršaja ŭschodniesłavianskaja piśmovaja krynica, dzie fihuruje Minsk, — «Słova pra pachod Iharavy». Što charakterna, dzień naradžeńnia Minska — 3 sakavika 1067 hoda — staŭsia pieršaj dataj jahonaj śmierci, bo tady jon upieršyniu byŭ źniščany. Hety trend byŭ zadadzieny, i takoje adčuvańnie, što dasiońnia nie pierapyniajecca. Kali raniej heta byli vojny i akupacyja, to ciapier heta robicca ŭłasnym resursam za hrošy padatkapłatnikaŭ. Što było zroblena paśla vajny? Usio, što mahli, źnieśli, zastałosia toje, na što nie chapiła resursu. Heta i stała historyka-kulturnaj kaštoŭnaściu.
Horad byŭ źmienieny nastolki, što dla našaha pakaleńnia ŭvohule było zahadkaj, jakim jon byŭ. Hrech kazać, ale šmat čym u razumieńni hetaha dapamahli niemcy: jany vypuścili mapu, na jakuju nanieśli ŭsiu zabudovu Minska. Aproč taho, niemcy zrabili davoli piśmiennuju sprobu rekanstrujavać horad».
Artur Klinaŭ, mastak i litaratar, architektar z adukacyi i aŭtar kancepcyi ŭtapičnaha Horada Sonca, pabudavanaha pa vosi praśpiekta paśla Druhoj suśvietnaj vajny, pahadziŭsia z teoryjaj, što i sam praśpiekt, jaki ŭźnik kaliści na ruinach, ciapier pad pahrozaj źniščeńnia.
«Taki los usich vialikich haradoŭ. Na žal, i Horad Sonca maje šaniec chutka paści pad našeściem drobnaburžuaznaha chaosu. Chacia heta prosta los Minska — jon ža taki Źmiensk. Kolki razoŭ jon mianiaŭ tvar za tysiaču hadoŭ! Mabyć, u jaho takaja karma, zły los: kožnyja nastupnyja prychodziać i źniščajuć papiaredniaje. Nie viedaju, ci možam my ŭpłyvać na karmu. Ja hladžu z aptymizmam i dumaju, što my musim zachavać hetuju inkarnacyju Horada Sonca. Bo kali zatopčam jaje ciapier, to da nas užo nichto nie pryjedzie, i my budziem žyć u haŭnie i kałhasie dy jeździć u Vilniu i kazać, jak tam słaŭnieńka i cudoŭnieńka.
Horad Sonca nie jość spadčynaj VKŁ i sarmackaj kultury. U jehipcian jość piramidy, da jakich sučasnyja jehipcianie nie majuć nijakaha dačynieńnia. Horad Sonca — taksama našaja «piramida». Čamu b nam nie zarablać na joj hrošy?»
«Kali hałoŭny architektar nie moža, to što možam my?»
Alaksandra Bajaryna, architektar: «Saviecki Horad Sonca, jakim nam dastaŭsia, — heta sapraŭdy toje, na čym treba zarablać. Navat maršrut pa ślapianskaj sistemie — heta ŭžo taja ekskursija, što moža pryciahnuć turystaŭ. Architekturnyja ekskursii siońnia ŭ śviecie vielmi raspaŭsiudžanyja.
Ale mahčymaść upłyvać na zachavańnie horada vielmi ŭmoŭnaja. Heta pakazvaje apošni prykład — ruch suprać budoŭli kitajskaha hatela «Piekin», jaki praź miesiac budzie ŭviedzieny ŭ ekspłuatacyju. Byli zbory podpisaŭ, mitynhi, kruhłyja stały, ale kali dziaržavie treba, to pad nož laža usio što zaŭhodna — i praśpiekt, i Śvisłač, i Ślapianskaje kalco. Tamu kali my znojdziem sposab sumiaścić biźnies-bačańnie i architekturnaje bačańnie, to, mahčyma, niešta vyratujem, kali nie, to ŭsio pastupova budzie źniščanaje».
Udzielniki dyskusii prademanstravali prykłady, kali nievialikaja inicyjatyva ŭpłyvała na haradskoje farmavańnie: ułady pahadžalisia zrabić budynak nižejšym na kolki pavierchaŭ albo dazvalali peŭnyja akcyi. Ekśpierty syšlisia, što łakalnyja źmieny takim čynam sapraŭdy možna adstajać, ale ŭ hłabalnym sensie ničoha pamianiać niemahčyma.
Siarhiej Chareŭski, mastactvaznaŭca, historyk architektury: «My nie majem upłyvu na haradskuju pabudovu. Minsk — nietypovy horad, jon zaŭsiody ros administratyŭnym resursam. Kali jon trapiŭ u Rasijskuju impieryju, u im było 63 muravanyja damy. Byŭ stalicaj hihanckaj hubierni, paśla stalicaj BSSR, i tolki z 1980-ch hadoŭ Minsk pačaŭ raści sam, u hieamietryčnaj prahresii. I na siońnia nichto nie ŭjaŭlaje, jakim budzie Minsk-2030. Prajektanty zaŭsiody pamylalisia. Spačatku budavali na 400 tysiač čałaviek, paśla płanavali na 700 tysiač — pamylilisia. I siońnia ni my z vami, ni ŭłady nie viedajuć, kolki ludziej budzie tut žyć. My isnujem u płanavańni na hod-dva — ad vybaraŭ da čempijanatu. Źjaŭlajucca abjekty, jakija ŭvohule nie fihuravali ŭ płanach, jak heta było z kazino pierad Piščałaŭskim zamkam. Kali b nam prapanavali bačańnie novaha Horada Sonca ci Miesiaca, to my b užo ź joj spračalisia. A tak atrymlivajecca, što my šukajem čornaha kata ŭ ciomnym pakoi, kali jaho niama. Usio robicca chaatyčna: uziali i na dva pavierchi bolšym zrabili «Kiempinski» albo pabudavali chmaračos na Zamčyščy. Navat hałoŭny architektar skazaŭ tady, što heta pamyłka, ale jon ničoha nie moža zrabić. A kali hałoŭny architektar nie moža, to što možam my?
Samaje kaštoŭnaje adroźnieńnie Minska — heta pryroda, vodna-zialony dyjamietr, jakim tak hanarylisia ŭ 1970-ja hady. Ciapier hetaja ŭnikalnaść aktyŭna plažycca. Kali budavali Pałac sportu, byŭ vializny skandał: jak možna ŭ vodna-zialonym dyjamietry! Potym budavali internat dla zamiežnych studentaŭ, i heta taksama było pradmietam šumnych abmierkavańniaŭ. Siońnia naohuł nichto nie stavić na paviestku dnia achovu vodna-zialonaha dyjamietru. Faktyčna biezzakonnaja situacyja».
Alaksandra Bajaryna adhuknułasia replikaj: «Liču, što našuju kulturnuju spadčynu ŭratuje tolki kryminalnaja adkaznaść, jakaja zmusić vykonvać zakon».
Anton Astapovič tut ža pryvioŭ prykład: «Heta jak u aniekdocie pra impatenta: «uzbudzili, ale admovili». Usie pamknieńni Tavarystva achovy pomnikaŭ uzbudzić spravu zakančvajucca na hetaj «viasiołaj» nocie».
Dvuchmiljonny kałhas
Horad mianiajecca tak chutka, što, viarnuŭšysia ŭ jaho praz hod, možna nie paznać svajoj vulicy. A ci maje stalica svoj architekturny tvar? — źviarnuŭsia z pytańniem da ekśpiertaŭ Anton Astapovič.
Uładzimir Vałažynski: «Ja dumaju, što nie».
Uładzimir Papruha: «Hety tvar jašče da kanca nie źniščany, u nas jość nadzieja. Ja nie zhodny z tym, što horad uvieś čas źmianiaŭsia. Savieckija rekanstruktary, kab lehitymizavać źniščeńnie, kazali, što Minsk — jak ptuška Fieniks, što ŭvieś čas adnaŭlajecca. Ale ŭsie źmieny byli ŭ miežach histaryčna-płanirovačnaj struktury, heta taja matryca, jakaja dazvalaje zachoŭvać kaštoŭnaści navat pry źniščeńni budynkaŭ.
Tolki paśla vajny pačalisia źmieny, kali kryž parkavaj mahistrali sieŭ na Niamihu — heta adziny prykład transpartnaj raźviazki ŭ histaryčnym centry horada.
Niama nijakaha kanfliktu pamiž Minskam histaryčnym i savieckim. Kab Minsku zachavać tvar, nam treba ahledziecca, što tut było da nas. Utulna byvaje nie tam, dzie parkoŭki i vieładarožki, a ŭ tym horadzie, jaki maje serca».
Vadzim Hlińnik, architektar: «Viadoma ž, naš horad maje tvar, inšaje pytańnie, ci padabajecca hetaja pysa tym, chto ŭ im žyvie. Pavodle svaich abaviazkaŭ ja adkazvaju za zachavańnie kulturnaj spadčyny, u pryvatnaści praśpiekta Niezaležnaści, tym nie mienš, našaja urbanistyka — adlustravańnie sistemy ŭłady. Kali paet moža być volnym, pišučy ŭ turmie, to horadabudaŭnik — nie. Advarotnaj suviazi hramadstva z čynavienstvam niama, tamu adsutničaje lehalny miechanizm dyskusii.
Da hetaj situacyi pryviali peŭnyja čyńniki horadabudaŭničaj palityki. Biełaruś razhladałasia jak płacdarm, dzie adpracoŭvalisia technałohii pa stvareńni idealnaha sacyjalistyčnaha hramadstva. Płany raźvićcia Minska raspracoŭvalisia ŭ Maskvie, heta byŭ pohlad zboku, tam ź niejkich pryčynaŭ napłanavali šmat vajennych zavodaŭ, jakija ŭvachodzili ŭ ahulnuju sistemu abarončaj pramysłovaści. Ale pakolki nie było zvarotnaj suviazi, potym ździvilisia, što niama kamu na ich pracavać. Heta pryviało da kardynalnych zruchaŭ u sistemie raśsialeńnia.
Kab zrazumieć, što rabić, treba źviarnuć uvahu na sacyjałohiju. Minsk paślavajenny i davajenny — dva absalutna roznyja harady. Pierad vajnoj my zastalisia bieź intelihiencyi, u vajnu my zastalisia biez praletaryjatu, jaki ŭvasablali biełaruskija jaŭrei. Paśla vajny ŭ Minsk pierasialili 2 miljony sialanaŭ, jakija vyžyli ŭ nialudskich umovach, pazbaŭlenyja ŭłasnaści, a taksama i adkaznaści, za ich usio vyrašali. U hetych sialanaŭ jość peŭnaja mientalnaść vyžyvańnia, heta ludzi niesvabodnyja, dla ich najvyšejšaja kaštoŭnaść — spakoj i stabilnaść, a nie svaboda. U nas nie biedny horad, a nasieleny niesvabodnymi ludźmi. Tut nie raźvivajecca sučasnaje mastactva, vydavieckaja sprava, tut nie moža raźvivacca sučasnaja fiłasofija, svabodnaja dumka.
Heta ŭsio maje niepasrednaje dačynieńnie da zachavańnia histaryčnaha tvaru horada. Paśla vajny horad budavaŭsia nie dla ludziej, a dla načalstva. Kali prajści pa praśpiekcie, ubačyš cudoŭnuju prastoru dla taho, kab tut hrymieŭ parad, kab pastajać na trybunach u pyžykavych šapkach. A horad dla ludziej my bačym, zajšoŭšy ŭ luby dvor i pabačyŭšy niepatynkavanyja fasady.
Kali zaŭtra puścić buldozier pa centry, a paśla zabudavać jaho kiempinskimi, heta nikoha nie budzie turbavać. Bo ŭ bolšaści ludziej — sialanskaja sistema kaštoŭnaściaŭ».
«Nas čakaje pierapisvańnie hienieralnaha płana Minska»
Krychu aptymizmu dadaŭ Artur Klinaŭ: «Dva miljony kałhaśnikaŭ, jakija žyvuć u Minsku, — užo nie zusim kałhaśniki. A niekatoryja ŭžo ŭ piatym pakaleńni minčanie. Minsk źmianiajecca, i apošnija 5 hadoŭ heta stała vielmi zaŭvažna. Vy ž viedajecie, što Minsk — horad biez halerej? Nu bo ŭ kałhasie niama halerej, nie pryniata. Ale pieršaja ŭžo źjaviłasia, niešta mianiajecca da lepšaha. Taksama ŭ dvuchmiljonnym kałhasie vielmi važny hołas ekśpiertaŭ, važna sfarmulavać prapanovu, hramadstva prosta abaviazanaje heta zrabić, i ideja budzie žyć. Inakš my biarom adkaznaść za biaździejańnie na siabie».
Siarhiej Chareŭski: «Prablema i ŭ tym, što bolšaść tych, chto zabudoŭvaje Minsk, — nie haradžanie i ŭvohule nie tutejšyja ludzi. Patłumačyć tureckamu ci livanskamu budaŭniku, u čym našyja kaštoŭnaści, davoli składana.
Ja suprać taho, što my 70 hadoŭ havorym, byccam Minsk viaskovy ci kałhasny horad. Heta nie tak, i ŭsie dadzienyja sacyjałohii śviedčać, što u 1978—1979 hh. u Minsku 70% ludziej byli zaniatyja ŭ vytvorčaj śfiery, bo jon budavaŭsia jak praletarski horad. A da kanca 1980-ch užo 60% zajmałasia ŭ nievytvorčaj śfiery — pasłuh, kultury, aśviety. A ciapier u Minsku ŭ vytvorčaści zaniata blizu 20%, to bok 80% žycharoŭ horada pracujuć u inšych śfierach. I jany ŭžo strašna dalokija i ad kałhasnaj, i ad sialanskaj mientalnaści, bo hetaja mientalnaść praduhledžvaje štodzionnaje dajeńnie, tam nie vypadaje ŭpadać u liryčny nastroj».
Surazmoŭcy supali ŭ dumcy, što adzinaje, što možna zrabić u siońniašniaj situacyi, — heta praciahvać vystupać z prajektami, idejami, kreatyŭnymi chadami. «Inicyjavać prapanovy, a časam i naviazvać», — dadaŭ Anton Astapovič.
Viera Sysojeva: «Ja nie adkryju sakretu, ale na paviestcy dnia pierapisvańnie hienieralnaha płana Minska, u listapadzie hetaha hoda jon pavinien pastupić u ekśpiertyzu. I naš novy hałoŭny architektar Mikałaj Ułasiuk pastaviŭ pytańnie, jak by nam pierajści na jeŭrapiejskija rejki ŭ prajektavańni, kali ŭdzielničaje hramadskaść, i sfarmulavać novyja pakaźniki ščylnaści, pažadanaj dla Minska. Tak što prapisanyja dohmy taksama mohuć źmianiacca».
Aptymistyčnuju padahulniajučuju notu ŭ zaviaršeńnie dyskusii ŭniesła kaardynatar kampanii «Budźma biełarusami!» Nina Šydłoŭskaja: «Pry kancy chaču prosta nahadać adnu reč, jakaja, mahčyma, nie była siońnia dobra sfarmulavanaja: haradskaja prastora składajecca nie tolki z historyka-kulturnaj spadčyny, heta taksama i tyja asiarodki, jakija my, prostyja žychary, možam stvarać, palapšać i vizualna, i pa zručnaści arhanizacyi našaj terytoryi. Tamu nieabchodnyja peŭnyja adukacyjnyja pasyły ludziam, jakija pobač z nami, u tym liku i śpiecyjalistam, ź jakimi my ŭzajemadziejničajem. Toj adsotak ludziej, jaki zakłapočany, kab farmavańnie haradskoj prastory abapirałasia na nacyjanalnyja tradycyi i kulturu ŭ šyrokim sensie hetaha słova, musić być i aśvietnikam u hetaj halinie, kab adradzić kulturnyja tradycyi horadabudavańnia, jakija Biełaruś ad časoŭ VKŁ mieła jak jeŭrapiejskaja dziaržava».
