Tamu ja i vyrašyŭ napisać artykuł. Bolšaść ludziej, jakaja vykazalisia ŭ kamientarach, — nie śpiecyjalisty ŭ anamastycy, tamu i pryvodzilisia šmatlikija viersii, ad litoŭskaj apielatyŭnaj leksiki da ruskich proźviščaŭ. Adznaču adrazu, što nazvy nasielenych punktaŭ ad apielatyŭnaj leksiki (za redkim vyklučeńniem) nie ŭźnikali. Tamu samaja vialikaja pamyłka, jakuju robiać niedaśviedčanyja ŭ anamastyčnych daśledavańniach ludzi, — nastupnaja: biaruć za asnovu słoŭnik luboj movy (niavažna, biełaruskaj, litoŭskaj, polskaj, finskaj), znachodziać tam padobnyja słovy i ličać, što nazva ŭtvaryłasia mienavita ad hetaj leksiemy. Nasamreč heta daloka nie tak. Jak być tady sa słovami, ahulnymi dla roznych movaŭ? Taksama važnaja reč, a dzie harantyja, što hetaja nazva aŭtentyčnaja? Tearetyčna jana mahła stać novaj, taksama prystasavacca pad fanietyčnyja, marfałahičnyja asablivaści movy, jakaja panavała na hetaj terytoryi. Mnohija niezrazumiełyja nazvy prosta prystasoŭvalisia pad zrazumiełyja leksiemy. I praz heta va ŭsie časy ŭźnikała šmat nieparazumieńniaŭ.
Viadoma, što ajkonimy ŭ svajoj bolšaści druhasnyja i ŭ asnoŭnaj masie ŭtvoranyja ad antraponimaŭ, ad samich ajkonimaŭ, ad hidronimaŭ, a astatniaja nievialikaja kolkaść maje roznaje pachodžańnie. Zhodna z apošnimi daśledavańniami, ličycca, što bolšaść nazvaŭ na –ščyna majuć antrapanimičnaje albo patranimičnaje pachodžańnie. I tamu na pieršy pohlad jaho pachodžańnie adnaznačnaje — utvoranaje ad adpaviednych proźviščaŭ z asnovaj šark-. Na žal, sama forma nazvy Šarkaŭščyna nie daje mahčymaści rekanstrujavać samo proźvišča, na asnovie jakoha ŭźnik sam ajkonim. Voś tut i błytanina. Prahučali šmatlikija viersii, ad litoŭskich da ruskich proźviščaŭ. Tamu dalej pasprabujem razhledzieć roznyja hipotezy ŭźniknieńnia nazvy i razabracca, jakaja najbolš praŭdapadobnaja.
Daśledčyk biełaruskich proźviščaŭ M. Biryła pryvodzić u svaich pracach biełaruskaje proźvišča Šarko, sumnieŭ vyklikaje kančatak –o. Na jaho dumku, jano mahło suadnosicca sa słovami «šarhun» ci «šery, šarak». Na žal, daśledčyk nie pryvodzić dadzienych adnosna areała raspaŭsiudžańnia imieni, što vielmi važna. Tamu my nie majem dastatkova abhruntavańniaŭ, kab vyvodzić imia ad hetaha proźvišča.
Dalej razhledzim proźvišča Šarkoŭ. I tut źvierniemsia krychu da historyi. Šarkaŭščyna ŭpieršyniu zhadvajecca ŭ 1503 h., h.zn. Šarkovy ŭžo da hetaha času nie tolki pavinnyja byli žyć u hetym nasielenym punkcie, ale i nasić dadzienaje proźvišča ci mianušku. Davajcie pasprabujem pahladzieć pa roznych histaryčnych krynicach, ci zafiksavanaja hetaja forma antraponima ŭ našym rehijonie. Z dastupnych na siońniašni dzień krynicaŭ, na žal, Šarkovy siarod žycharoŭ rehijona nie sustrakajucca. Taksama hlaniem na samu formu. Antraponimy z kančatkam na –oŭ charakternyja dla ruskich proźviščaŭ, a taksama dla ŭschodniaj častki Mahiloŭskaj vobłaści. Da Šarkaŭščyny tut daloka. Da taho ž, ruskija proźviščy tolki ŭ XIX st. (bolš padrabiazna hł. artykuł «Biełaruskija proźviščy na trysta hadoŭ starejšyja za rasijskija: usio pra ich»). Znoŭ nie padychodzić chranałahična. Tamu naŭrad ci mahło hetaje ruskaje pa formie proźvišča stać topaleksiemaj u dadzienym rehijonie ŭ XVI st.
Kali pahladzieć na naš rehijon z histaryčnaha punktu hledžańnia, źvierniem uvahu na toje, što samyja archaičnyja nazvy ŭ nas finskaha pachodžańnia. Ich na terytoryi rehijona zachavałasia vielmi mała, ale nam varta razhledzieć i hetuju hipotezu. Samaje cikavaje, što ŭ dyskusii jana ni razu nie prahučała. U toj ža čas znakamity daśledčyk tapanimii Ju. Trusman dadzienuju nazvu ličyć finskaj i jak arhumient pryvodzić ceły šerah apielatyvaŭ, jakija sustrakajucca ŭ finskich movach: estonskaje sӓrg ‘płotka', finskaje sӓrki ‘toje samaje', kuršskaje i liŭskaje sӓrg ‘čyrvonaje ci ryžaje voka'. Jak bačym, apielatyŭ całkam moh pasłužyć słovaŭtvaralnaj madellu dla topaleksiemy, na asnovie jakoj uźnik vyšejzhadany ajkonim (u našych vadajomach vodzicca šmat płotki). Ale naŭrad ci mahła nazva nasielenaha punkta zachoŭvacca bolš čym dźvie tysiačy hadoŭ. Zrazumieła, što nazva ajkonima zachavacca nie mahła, praŭda, mahła paźniej uźniknuć na asnovie hidronimaŭ, utvoranych z vyšejzhadanaj topaleksiemy. Ale ŭ Šarkaŭščynie i pablizu padobnyja nazvy vadajomaŭ nie zafiksavanyja. Takim čynam, my čarhovy raz nie majem dastatkovych dokazaŭ, kab paćvierdzić finski śled u pachodžańni imieni.
Kali my pahladzim na adnakarennyja nazvy, jakija sustrakajucca blizu Šarkaŭščyny, u Brasłaŭskim rajonie znojdziem dva ajkonimy Šarkiški. Jany i dapamohuć nam raskryć tajamnicu pachodžańnia imieni. Litoŭskaja ajkanamičnaja madel na –iški ŭtvoranaja tym samym čynam, što i biełaruskaja na –ščyna: ad imionaŭ albo ŭładalnikaŭ nasielenych punktaŭ albo ad nazvy hrupy ludziej, jakaja tam pražyvaje. Takim čynam, litoŭskija nazvy na –iški identyčnyja biełaruskim na –ščyna (antraponim + patranimičny sufiks).
Prahledzim areał raspaŭsiudžańnia ajkonimaŭ Šarkiški, bo dlabolš dakładnaj etymałohii nasielenaha punkta nieabchodna vyvučyć areał raspaŭsiudžańnia identyčnych nazvaŭ. Bolšaść ź ich akramia Brasłaŭskaha sustrakajecca ŭ Varenskim, Vilenskim, Zarasajskim, Maleckim, Alituskim rajonach Litoŭskaj Respubliki, u tych, jakija niepasredna miažujuć ź Biełaruśsiu i znachodziacca blizka da Brasłaŭskaha i Šarkaŭščynskaha rajonaŭ. Takim čynam vymaloŭvajecca areał raspaŭsiudžańnia nazvy: zachodniaja častka Viciebskaj i Hrodzienskaj abłaściej i ŭschodniaja častka Litvy. Heta daje nam mahčymaść śćviardžać, što tut u značnaj kolkaści byŭ raspaŭsiudžany antraponim, jaki pasłužyŭ asnovaj dla ŭźniknieńnia dadzienaha typu ajkonimaŭ.
Słovaŭtvaralnaj madellu dla ajkonima Šarkiški chutčej za ŭsio stali litoŭskija antraponimy Šárka, Šárkis, Šarkỹs. Identyčnaść słovaŭtvaralnaj madeli, a taksama prynaležnaść da areała raspaŭsiudžańnia imieni daje padstavy śćviardžać, što razhladany ajkonim uźnik na bazie vyšejpryviedzienych ajkonimaŭ. Ćviordaść huka k u asnovie nazvy ŭkazvaje, što ŭ dadzienym vypadku asnovaj dla ŭtvareńnia pasłužyŭ antraponim Šárka.
Takim čynam, razhledzieŭšy ŭsie najbolš imaviernyja viersii prychodzim da vysnovy, što nazva Šarkaŭščyna ŭtvaryłasia na bazie bałckaha (litoŭskaha) antraponima.
Nieraskrytym zastałosia pytańnie, jak pravilna: Šarkaŭščyna ci Šarkoŭščyna. Niahledziačy na toje, što ajkonim uźnik ź litoŭskaha antraponima, utvaryŭsia jon pa biełaruskaj słovaŭtvaralnaj madeli: antraponim + patranimičny sufiks –ščyna. Samo imia ŭtrymlivaje źviestki pra ludziej (čałavieka), jakija dali jamu nazvu, to pasprabujem praanalizavać, jak utvaralisia takija nazvy. Zrazumieła, što pa pytańni «čyj?». Čyj dom, čyj nadzieł, čyj kavałak? Pasprabujem prasačyć, jakija prymietniki ŭtvaralisia ad mužčynskich imionaŭ na –a: Vaśka — vaśkaŭ, Piećka — piećkaŭ, Šenda — šendaŭ, Kraśka — kraśkaŭ i h.d. Razhledzim toje samaje ŭ ruskaj movie: Vaśka — vaśkov, Pieťka — pieťkov, Vańka — vańkov i h.d. Niaciažka zaŭvažyć, što ŭ biełaruskaj movie atrymlivajecca kančatak –aŭ, u ruskaj — –ov. Ciapier možam prailustravać dakładnaje ŭtvareńnie našaha ajkonima. U biełaruskaj movie: Šark+aŭ+ščyna, u ruskaj movie: Šark+ov+ŝina. I tut vyrazna vymaloŭvajecca, adkul uziałasia Šarkoŭščyna: heta stopracentny rusizm, kalka z ruskaj movy.
Na žal, za apošnija časy, kali naša tapanimika stała mocna zrusifikavanaj, my vielmi časta, navat nie zadumvajučysia, vybirajem zrusifikavanyja varyjanty, jak i adbyłosia ŭ dadzienym vypadku.
Pry analizie tapanimiki my nie pavinnyja zabyvacca, što naš rajon znachodzicca na bałta-słavianskim (biełaruska-litoŭskim) moŭnym i etničnym pamiežžy. Tamu nam varta abapiracca na słovaŭtvaralnyja madeli, charakternyja dla litoŭskaj i biełaruskaj, a nie biełaruskaj i ruskaj tapanimiki.
Sam ža ajkonim Šarkaŭščyna adlustravaŭ u sabie etničnyja pracesy, jakija adbyvalisia na hetaj terytoryi. U im adhałosak bałckaj cyvilizacyi. Usio vyšejpadadzienaje ilustruje, jak adbyvałasia pastupovaja asimilacyja bałckaha nasielnictva słavianskim (u našym vypadku asimilacyja litoŭskaha nasielnictva biełaruskim): śviadomaść jašče zastavałasia bałckaj, ale mova rehijona ŭžo była biełaruskaj.
U mnohich zastajecca pytańnie, a jak ža być z Šarkaŭščynaj va Ukrainie. Tak, hetaja nazva ŭtvoranaja pa toj samaj madeli: antraponim + patranimičny sufiks. Ale ŭ asnovie lažaŭ zusim inšy antraponim, i tut adbyłosia ŭsiaho tolki farmalnaje supadzieńnie. Takim čynam, niahledziačy na toje, što hetyja nazvy farmalna supadajuć, znaku roŭnaści pamiž imi stavić nielha.
Chočacca vykazać padziaku miascovym čynoŭnikam, u jakich chapiła rozumu ŭvieści va ŭžytak aŭtentyčnuju biełaruskuju, a nie zrusifikavanuju nazvu.
