U padziejach 1863—1864 vialikuju rolu adyhrali aficery armii Rasiejskaj Impieryi. My viedajem lehiendarnyja imiony kapitana Zyhmunda Sierakoŭskaha, padpałkoŭnika Ramualda Traŭhuta... Na žal, bolšaść proźviščaŭ zastajucca nieviadomymi šyrokaj hramadskaści.
Vieteran čačenskaj vajny Zavistoŭski
Stanisłaŭ Zavistoŭski z Vaŭkavyskaha pavieta prajšoŭ šlach ad šarahoŭca da štabskapitana. U składzie rehularnaha vojska jon braŭ udzieł u vajnie z čačencami. U bitvach ź imi byŭ dvojčy kantužany. Zvoliŭšysia ŭ zapas, kiravaŭ dziaržaŭnym majontkam u Zelvie. Jak tolki pačałosia paŭstańnie, Zavistoŭski vyjechaŭ na Biełastoččynu, kab dałučycca da atrada vajskovaha načalnika Hrodzienskaha vajavodstva pałkoŭnika Anufryja Duchinskaha, u jakim było šmat aficeraŭ miascovaha rasiejskaha pałka.
Zavistoŭski prybyŭ u atrad paśla prajhranaj 30 krasavika bitvy pad Sakołkaju, dzie čatyrom sotniam paŭstancaŭ supraćstajała amal tysiača rasiejskich sałdat. I adrazu byŭ pryznačany kamandavać adnoj z troch rot atrada Duchinskaha.
Na pačatku červienia Zavistoŭski uziaŭ udzieł u bitvie ŭ Ružanskaj puščy, niedaloka ad Łasosina. Rota Zavistoŭskaha pieršaja pryniała na siabie ŭdar rasiejskich vojskaŭ majora fon Kremiera, a Valer Urubleŭski trojčy padymaŭ kasinieraŭ i vybivaŭ voraha z zachoplenaha im lesu. U vyniku rasiejcy adstupili.
Ale Zavistoŭski paśla bitvy trapiŭ u pałon. Hrodzienski vajenny sud daŭ vieteranu 20 hadoŭ katarhi. Hubiernatar Muraŭjoŭ zamianiŭ prysud na rasstreł: za dałučeńnie da paŭstańnia i kamandavańnie asobnaj vajskovaj adzinkaj. Stanisłava Zavistoŭskaha rasstralali 22 lipienia 1863 u Vaŭkavysku.
Paŭłovič, vydadzieny za hrošy
A 1 žniŭnia ŭ Breście byŭ rasstralany Bahusłaŭ Paŭłovič z Varšavy. Jon skončyŭ Alaksandraŭski kadecki korpus i słužyŭ charunžym u bresckaj 13-j artyleryjskaj bryhadzie. Kali hrymnuła paŭstańnie, pakinuŭ vojska i pastupiŭ u atrad Rahinskaha.
Udzielničaŭ u niaŭdałaj sprobie zachopu BiełajPadlaskaj, bitvie pad Siamiatyčami, avałodańni Pružanami. Atrad byŭ raźbity kala vioski Barki. Paŭłovič namahaŭsia ŭratavacca, ale byŭ schopleny sialanami vioski Vyhanašča i za ŭznaharodu pieradadzieny rasiejskim uładam...
Na dopytach Paŭłovič raskazvaŭ pra prymusovaje ŭciahvańnie ŭ paŭstańnie. Nie dapamahło. Jak nie dapamoh i zvarot jaho siostraŭ z prašeńniem ab pamiłavańni ich brata da vialikaj kniazioŭny Alaksandry Iosifaŭny. Paśla dvuchtydniovaha čakańnia śmiarotny prysud, padpisany M. Muraŭjovym, pryviali ŭ vykanańnie. Paŭłoviču było ŭsiaho 22 hady.
Kapitan Źviaždoŭski na šerym kani
U adroźnieńnie ad Zachodniaj Biełarusi, dzie mnohimi atradami kiravali pamieščyki, na ŭschodzie paŭstańnie ŭznačalvali aficery. Jany nie zdymali vajskovych mundziraŭ i takim čynam imknulisia pakazać, što armija z narodam. Heta byli siabry vajskovaj arhanizacyi, słuchačy akademij i vučyliščaŭ Pieciarburha, aficery harnizonaŭ Smalenska, Kryčava i Mahilova. Strach pierad imi byŭ nastolki mocnym, što suprać trochsot paŭstancaŭ Mahiloŭščyny rasiejcy nakiravali cełuju dyviziju.
Na čale paŭstancaŭ tam stajaŭ kapitan Ludvik Źviaždoŭski, jaki mieŭ namier abjadnać šeść inicyjatyŭnych hrupaŭ Viciebskaj i Mahiloŭskaj hubierniaŭ u adzin kułak i pieranieści paŭstańnie ŭ centralnyja rajony impieryi, až da Vołhi.
Ahulnaje vystupleńnie pačałosia ŭ noč z 5 na 6 maja. Na Kryčaŭ rušyła hrupa Žukoŭskaha, kab zachapić raźmieščanyja tam harmaty reziervovaj artyleryi. U Sieńnienskim paviecie vystupiŭ atrad Žebroŭskaha, u Bychaŭskim — Ancypy, u Rahačoŭskim — Hrynieviča i Dzieržanoŭskaha, pad Oršaj — Budziłoviča. Heta byli hrupy ad 15 da 40 čałaviek, i tolki atrad Źviaždoŭskaha, nakiravany na HoryHorki, naličvaŭ bolš za sotniu. Mienavita jon dziejničaŭ najbolš paśpiachova.
Pa darozie Źviaždoŭski źbiraŭ sialan, addavaŭ im usiu ziamlu, abiacajučy likvidacyju rekruckich naboraŭ, pavinnaściaŭ i svabodu vieravyznańnia. U formiennym šyniali aficera Hienieralnaha štaba, viercham na šerym kani, Źviaždoŭski zachapiŭ Hory-Horki, dzie da jaho atrada dałučylisia studenty miascovaha instytuta. Ustryvožanaje rasijskaje kamandavańnie terminova nakiravała ŭ Mahiloŭ, u dapamohu dvaccaci rotam piachoty, reziervovyja bataljony i hvardziejskija kavaleryjskija pałki.
Maŭčy, a to buduć taŭčy
Adnak miascovaje mahiloŭskaje sialanstva ŭ bolšaści zastavasia hłuchim da zaklikaŭ paŭstancaŭ. Sialanie viedali moc rasijskaj armii, jakaja niadaŭna dušyła ich vystupleńni paśla admieny pryhonu. Dyj mužyki nie ličyli aficeraŭ, što ŭznačalvali atrady paŭstancaŭ na Mahiloŭščynie, «svaimi» — heta byli čužyja, nieviadomyja ludzi. Na Hrodzienščynie, Vilenščynie abo Minščynie, dzie atrady źbirali pamieščyki, sialanie išli da paŭstancaŭ, bo viedali «dobraha pana», jaki byŭ ich zastupnikam i baćkam.
Sialanie, navučanyja horkim vopytam histaryčnaj pamiaci, čakali vyniku «buntu vajskoŭcaŭ», kab stać na bok pieramožcaŭ. I łavili jany paŭstancaŭ nie tamu, što byli «carabaciuški» viernapaddanyja, a tamu, što paŭstancy byli čužyja ludzi, nieviadoma jakija i chto, da taho ž za ich kapiejku dobruju zarabić možna…
Karystalisia takoj mahčymaściu i pamieščyki: tak, arandatar Karal Stankievič ź Lucynskaha pavieta danios uładam, što jaho susied, paručnik Antoni Rycka, źbiraje paŭstancki atrad. Danosami zavaliła dziaržaŭnyja ŭstanovy i habrejskaje nasielnictva. Pra žychara Pružan Šmujłu Kahanoviča kiraŭnik Hrodzienskaj kancylaryi Jełapijeŭ paviedamlaŭ M. Muraŭjovu, što toj «naležyć da liku habrejaŭśpiekulantaŭ, jakija apošnim časam svaje prośby i danosy pieratvaryli ŭ vyhadnaje dla siabie ramiastvo. Nažyvajuć tannym sposabam rasiejskija hrošy»
Fatalnaje 8 maja
Fatalnym dla paŭstancaŭ Mahiloŭščyny stała 8 maja. Mienavita ŭ hety dzień byŭ raźbity atrad adstaŭnoha štabsrotmistra Tamaša Hrynieviča, arhanizavany ŭ jaho majontku Toščyca Rahačoŭskaha pavieta. Atrad dvoje sutak pieraśledavali dźvie roty reziervnaha smalenskaha bataljona kapitana Jahorava, paśla adbyŭsia boj... U vyniku ŭ pałon trapili ksiondz Buhien z Čačerska, padparučnik Stanisłaŭ Dzieržanoŭski (byŭ sasłany na katarhu na 12 hadoŭ) i Hrynievič (jaho rasstralali ŭ Rahačovie 28 lipienia 1863). Tych, kamu ŭdałosia ŭratavacca, miascovyja sialanie chapali i vydavali rasiejcam.
U toj samy dzień, 8 maja, kala vioski Pahościšča rehularnyja častki pałkoŭnika Savickaha raźbili atrad Ihnata Budziłoviča. Pierad bitvaju niekatoryja paŭstancy prapanavali kamandziru skłaści zbroju. Toj adkazaŭ, što raspuścić atrad, kali skłaści zbroju pahodzicca pieravažnaja bolšaść paŭstancaŭ, ale asabista budzie zmahacca da kanca.
Na śledstvie ŭtojvaŭ svajo proźvišča i nie vydavaŭ inšych imionaŭ
Budziłovič naradziŭsia ŭ 1841 i pachodziŭ sa šlachty Vałynskaj hubierni. U 1859 skončyŭ Kijeŭski kadecki korpus, padparučnikam pastupiŭ na vajskovuju słužbu ŭ Maskvu, jakuju razam ź Ludvikam Źviaždoŭskim tajemna pakinuŭ 19 krasavika 1863. Na śledstvie skazaŭ: «Jak palak, ja nie chacieŭ u šerahach vojska zmahacca suprać palakaŭ, tamu vyrašyŭ dałučycca da palakaŭ».
Jon uznačaliŭ atrad i atrymaŭ zahad zavajoŭvać padtrymku sialanstva — navat koštam viešańnia pamieščykaŭpryhniatalnikaŭ; ruchacca ŭ Smalenskuju hubierniu, kab złučycca sa Źviaždoŭskim i achapić paŭstańniem unutranyja rajony impieryi. Pryciahvaŭ ludziej u šerahi paŭstancaŭ pad pahrozaju śmiarotnaha pakarańnia. U vyniku za niekalki dzion pavialičyŭ atrad z 22 da 40 čałaviek. Dziejničaŭ pad mianuškaju Jan Pichovič, pašpart ža mieŭ na imia padparučnika Katkova. Na śledstvie ŭtojvaŭ svajo sapraŭdnaje proźvišča i nie vydavaŭ imionaŭ i pasadaŭ kiraŭnikoŭ paŭstańnia. 9 vieraśnia 1863 na rasstrele Ihnata Budziłoviča ŭ Oršy prymusili prysutničać amal siem socień sałdat z roznych pałkoŭ.
Rastralanyja ŭ Mahilovie
U mai byli schoplenyja vypuskniki Połackaha kadeckaha korpusa: rodnyja braty charunžyja 22-hadovy Michał i 21-hadovy Jan Mancevičy i ich siabar 25-hadovy padparučnik Uładzisłaŭ Korsak. Uradžency Mahiloščyny, jany razam słužyli, razam sustreli śmierć u Mahilovie, rasstralanyja 18 červienia 1863.
Korsaka pachavali pry darozie z Mahilova da vioski Mižhorje. U noč na 17 vieraśnia jaho mahiłu raskapali nieviadomyja. Ale, spałochanyja blizka raźmieščanym pastom kazakoŭ, pakinuli napałovu vyciahnutaje cieła paŭstanca. Hetym skarystalisia sabaki...
Razam z bratami Mancevičami i Korsakam u Mahilovie rasstralali šlachciča Hrodzienskaj hubierni Idelfonsa Ancypu, jaki kamandavaŭ atradam z 24 čałaviek, raźbitym 9 maja kala vioski Jazvy Bychaŭskaha pavieta.
Siabry Žabroŭski i Alendski
U Sieńnienskim paviecie ŭsiaho niekalki dzion pratrymaŭsia atrad paručnika Kanstancina Žabroŭskaha (mianuška Kostka). Jašče miesiac da taho jon słužyŭ u Pieciarburhu, adkul 16 krasavika razam sa svaim siabram Antonijem Alendskim adpraviŭsia ŭ Biełaruś dla ŭdziełu ŭ paŭstańni. Žabroŭski byŭ rasstralany ŭ Barysavie 6 lipienia.
Antoni Alendski 9 miesiacaŭ puskaŭ pył u vočy śledčym, spačatku chavajučy svajo sapraŭdnaje imia, a paśla razyhryvajučy viernaha paddanaha Impieryi. Adnak prajhraŭ. Syn adstaŭnoha kapitana rasiejskaj armii, rodam ź Bielščyny, u 1862 jon skončyŭ Maskoŭski kadecki korpus i byŭ nakiravany ŭ Pieciarburh, u Michajłaŭskuju artyleryjskuju akademiju. Pakinuŭ navučańnie i vajskovuju karjeru, kab dałučycca da paŭstańnia.Antoniju Alendskamu było ŭsiaho 20 hadoŭ, kali a 9j ranicy 11 krasavika 1864 jaho rasstralali za praduktovym składam u Minsku.
Lepš skłaści zbroju, čym zmahacca z mužykami
12 maja pad Prapojskam Bychaŭskaha pavieta byŭ akružany rasiejskimi vojskami i atrad Źviaždoŭskaha. Paśla adzinahałosnaha rašeńnia paŭstancaŭ lepš skłaści zbroju, čym zmahacca z mužykami, jakija nie byli nastrojenyja na karyść paŭstańnia, Źviaždoŭski raspuściŭ svoj atrad. 140 čałaviek zdalisia bieź nivodnaha strełu i byli sasłanyja ŭ addalenyja kutki impieryi. Samomu Źviaždoŭskamu ŭdałosia ŭratavacca. Jon vyjechaŭ na emihracyju, kab potym znoŭ viarnucca, zmahacca i być paviešanym.
Aficery, jakich pakarali śmierciu ŭ Biełarusi, išli na zmahańnie nie tolki tamu, što byli «palakami». Mnohija ź ich, vychavanyja va ŭmovach asobnaha vajskovaha sasłoŭja i aficerskaj śviadomaści, byli źviazanyja z rasijskim demakratyčnym rucham, pad upłyvam jakoha adčuvali adkaznaść za abaronu budučaha nie tolki žycharoŭ zachodnich pravincyjaŭ, ale maryli ab utapičnaj voli nasielnikaŭ usioj Impieryi. Na žal, razumieńnie hetaha zastałosia dalokim dla tutejšych žycharoŭ. Jak dalokimi zastalisia i hetyja čužyja aficery...
***
Vasil Hierasimčyk
Historyk. Nar. 1987. Skončyŭ Hrodzienski ŭniviersitet, mahistraturu Rasijskaha dziaržaŭnaha humanitarnaha ŭniviersiteta i Torunskaha ŭniviersiteta imia Mikałaja Kapiernika. Pieramožca konkursu «Najlepšy znaŭca paŭstańnia Kastusia Kalinoŭskaha».
Hladzi taksama: Za što karali śmierciu sialan-paŭstancaŭ u 1863-m
