Padliki dajuć roznyja ličby. Polski historyk Viesłaŭ Kaban kaža pra 55% sialan siarod paŭstancaŭ. (Jon analizuje śpisy sialan, sasłanych u Sibir).
U našaj histaryčnaj navucy pryniatyja za asnovu padliki historyka Susany Sambuk: 18% sialan siarod paŭstancaŭ. Ź ich 33% prychodzilisia na Haradzienščynu, 27% na biełaruskija paviety Vilenskaj hubierni, 20% na Minskuju, 13% na Mahiloŭskuju, 7% na Viciebskuju.
Jašče adzin kryter — sacyjalnaje pachodžańnie paŭstancaŭ, pakaranych śmierciu. Z 180 asob z terytoryi siońniašniaj Biełarusi, Litvy i Biełastoččyny 43 — sialanie, što składaje kala 24%.
Ale ŭsie ličby niedakładnyja. Bo śpiecyjalny carski cyrkular dazvalaŭ nie karać sialan, jakija na sudzie pakazvali pakajańnie, havaryli, što ŭdzielničali ŭ paŭstańni pad prymusam. Nie moža najaŭnaja statystyka i pakazać situacyju ŭ kožnym ź dziejučych atradaŭ. I apošniaje: niemahčyma vyznačyć, kolki sialan było zabita i paraniena ŭ sutyčkach. Ich imiony źnikli razam ź imi.
Pišuć pra dapamohu sialanaŭ uładam. Ale pra toje, što sialanie, jakija vydavali paŭstancaŭ, atrymlivali za heta hrošy, zvyčajna «zabyvajuć».
Kab stvaryć maksimalna blizkuju da rečaisnaści 1863ha karcinu padziej, treba ŭličvać fakty padtrymki sialanami jak paŭstancaŭ, tak i rasiejskich uładaŭ. I adkazać na pytańnie: čamu tak adbyvałsia. Pasprabavać zirnuć na padziei vačyma tutejšaha sielanina, jakomu byli dalokija jak ideja «adnaŭleńnia Rečy Paspalitaj», tak i zmahańnie z «polskaj intryhaj».
Nam viadomyja imiony sialan, pakaranych śmierciu ŭ miežach sučasnaj Biełarusi. Pasprabujem pabačyć paŭstańnie praź ich losy.
Deziercir Adamovič
15 červienia 1863 u Breście byŭ rasstralany źbiehły z vojska Stanisłaŭ Adamovič. Adamovič pachodziŭ ź siamji źbiadniełaha šlachciča Lucynskaha pavieta Viciebskaj hubierni, jaki ŭ časy razboru šlachty nie zdoleŭ paćvierdzić svaje pravy i byŭ zaličany da sialan.
Adamoviča zabrali ŭ sałdaty, jon nieadnarazova źbiahaŭ — biespaśpiachova. Pašancavała tolki ŭ 1863m, padčas maršu jaho Muramskaha pałka piachoty pamiž Varšavaj i Hrodnam.
Jon dałučyŭsia da paŭstancaŭ, braŭ udzieł u napadzie na pinski paštovy ekipaž, spaleńni mosta praź Jasieldu, u zachopie Pružanaŭ i zabojstvie dvuch sałdat invalidnaj kamandy.
Paśla razhromu atrada Adamovič byŭ schopleny i pavinien byŭ atrymać 11 hadoŭ katarhi. Ale Muraŭjoŭ ułasnaručna źmianiŭ prysud na rasstreł.
Za što žorstki prysud šarahovamu dezierciru? Muraŭjoŭ, vidać, razumieŭ, što dyscyplinu ŭ vojsku nieabchodna trymać lubym koštam. Vojska ž składałasia z rekrutavanych sialan, da jakich paŭstancy ŭvieś čas šukali padychod... Hetym abumoŭleny i žorstki prysud časova zvolnienamu drahunu Janu Žmačynskamu, jaki byŭ rasstralany ŭ Minsku.
Bukiet ad Kamiły
32-hadovy Žmačynski naležaŭ da liku «volnych ludziej» na ziemlach hrafa Emieryka Čapskaha ŭ Minskaj hubierni. U 1855—1859 jon słužyŭ u Lejbdrahunskim maskoŭskim pałku, paśla byŭ časova zvolnieny. Z pačatkam paŭstańnia na Minščynie ŭstupiŭ u atrad Antona Trusava, jaki napiaredadni paŭstańnia ŭznačalvaŭ hramadzianskuju administracyju Minskaha vajavodstva. Trusaŭ nasiŭ sialanskuju śvitku i kazaŭ, što jaho meta — «dasiahnuć roŭnaści ŭ kłasach naroda».
U składzie atrada Žmačynski znachodziŭsia ŭsiaho dva tydni: u bai kala vioski Siniła jon i jašče siamiora paŭstancaŭ (šeść čynoŭnikaŭ minskaha suda i adzin kantanist [habrejski chłopčyk, zabrany ŭ rekruty]) trapili ŭ pałon. Padčas śledstva Žmačynski namahaŭsia ŭratavać siabie: kazaŭ, što jaho napaili harełkaj i zaviali ŭ les, dzie, bajučysia za svajo žyćcio, jon prysiahnuŭ na viernaść paŭstańniu.
Sud daŭ jamu 6 hadoŭ katarhi. Ale Muraŭjoŭ ułasnaručna źmianiŭ prysud na rasstreł.
Jak apisvali vidavočcy, kali Žmačynskaha viali na stratu, «dvaranka Kamiła Marcinkievič, jakaja zajmałasia navučańniem dziaciej, kinuła z akna złačyncu bukiet kvietak, patłumačyŭšy paźniej, što jana zaŭsiody zrabiła b heta. Dziaŭčyna Marcinkievič jość taja samaja, jakaja ŭ 1861 h. pieršaja zaśpiavała revalucyjny himn i z akna jaje kvatery ŭ čas prahułki byŭ ablity z urylnika hubiernatar Kieler». Tak, Kamiła Marcinkievič — dačka Vincenta Dunina-Marcinkieviča.
Šviejk 1863-ha
Jašče adzin sałdat — 41-hadovy Juzaf Urbanovič — byŭ rastralany ŭ Hrodnie praz čatyry dni paśla paviešanaha ŭ Vilni Kastusia Kalinoŭskaha.
Urbanovič naradziŭsia ŭ vioscy Dźvir Novaalaksandraŭskaha pavieta na terytoryi siońniašniaj Litvy. U rasiejskim vojsku jon byŭ koniucham Kaporskaha pałka piachoty. Kali jaho połk znachodziŭsia ŭ miastečku Pilviški Aŭhustoŭskaj hubierni, Urbanovič zapatrabavaŭ sabie strelbu dla abarony ad mahčymaha napadu paŭstancaŭ. Atrymaŭšy jaje, u toj ža dzień źbieh i dałučyŭsia da atrada Kałyski. Try miesiacy Urbanovič zmahaŭsia suprać rasiejskich vojskaŭ, pakul u adnoj z sutyčak nie byŭ schopleny.
Na dopytach jon nie nazvaŭ ni proźviščaŭ paŭstancaŭ, ni proźviščaŭ tych, chto im dapamahaŭ. Vajennaśledčaja kamisija pryhavaryła Urbanoviča da rasstrełu, ale chadajničała «ab źmiakčeńni Urbanoviču pakarańnia pa absalutnaj jaho razumovaj nieraźvitaści». Adnak Muraŭjoŭ nie sastupiŭ i tut.
Rasstreł Urbanoviča apisaŭ rasijski vajskovy lekar I. Mitrapolski. «[Brama] chutka adkryłasia i ja ŭbačyŭ asudžanaha. Bledny, z mutnymi, niežyvymi vačyma, niesamavity, nizieńkaha rostu, padtrymany sałdatam, jon, zdavałasia, nie ŭśviedamlaŭ, što ź im adbyvajecca, i ruchaŭsia mašynalna. Razdałasia kamanda; asudžanaha akružyli sałdaty; kala jaho źjaviŭsia ksiondz z kryžam i knihaju ŭ rukach, i kartež rušyŭ...
Što moh havaryć ksiondz palaku, jaki išoŭ na pakarańnie śmierciu za polskuju spravu? Nie ab raskajańni, viadoma, nie ab prabačeńni ździejśnienaha złačynstva tut mahła iści havorka, a ab vianku pakutnickim, areole słavy, ab malitvach i dabrasłavieńni Ajčyny, pra toje, što daje čałavieku moc nie tolki biez strachu, ale i radasna sustrakać śmierć...
Pakazaŭsia słup, i pierad im vykapanaja jama; razdałasia kamanda, uziali na karavuł, pračytali prysud i prystupili da apošniaj padrychtoŭki asudžanaha. Ja padyšoŭ u hety čas da kamandujučaha cyrymonijaj štabaficera i spytaŭ jaho, jaki tut moj abaviazak? «Kali pamre, pahladzicie, ci žyvy»...
Hrymnuli, jak adzin, dvanaccać strełaŭ, i pryviazany da słupa čałaviek, uzdryhnuŭšy, zdajecca, kožnym muskułam svajho cieła, schiliŭ hałavu. Ja padyšoŭ da jaho, padniaŭ uvierch paviazku i zirnuŭ u źbialeły, z zapluščanymi vačyma tvar, pa jakim prabiahali jašče drobnyja sutarhi. I tvar hety zastaŭsia ŭ pamiaci majoj da ciapierašniaha času.
Zakryŭšy jaho znoŭ paviazkaju, ja padyšoŭ da aficera pavolnym krokam, tamu što nohi maje drenna mianie słuchalisia, prykłaŭ ruku da bryla i adrapartavaŭ: «Miortvy!»
Ci hetaje słova samo pa sabie, ci ton, jakim jano było vymaŭlena, a moža być, i vyhlad moj, jaki vykazvaŭ hłybokaje niervovaje ŭzrušańnie, prymusili aficera zdryhanucca i adviarnucca ad mianie...»
Rasstreł Urbanoviča adbyŭsia ŭ Hrodnie za Skidalskaj zastavaj, dzie jon spačatku i byŭ pachavany. Na hety kont historyk Aleś Radziuk znajšoŭ cikavy dakumient: «Cieła Urbanoviča pieradadziena ziamli na miescy pakarańnia, a 10j hadzinie ŭviečary ŭ toj ža dzień pa rasparadžeńni palicmajstra pieravieziena ŭ susiedni les…».
Prapahandysty Ciuchna i Talinski
Dva hady paśla admieny pryhonnaha prava biełaruskija sialanie čakali realnych źmienaŭ svajho stanu — pieradačy ziamli va ŭłasnaść biez patreby adpracoŭki pavinnaściaŭ na karyść pana.
A pa vioskach išli pahałoski pra paŭstańnie. Jaho pašyrali pieraapranutyja ŭ viaskovaje adzieńnie revalucyjaniery: Kastuś Kalinoŭski (viadomy pad mianuškaj Vasil Śvitka), Fieliks Ražanski, inšyja. Byli siarod prapahandystaŭ i sialanie.
Adzin ź ich, Maciej Ciuchna sa Słonimskaha pavieta, pa zahadzie Muraŭjova byŭ rasstralany ŭ Sakołcy za zaklik da paŭstańnia i čytańnie pierad sialanami paŭstanckaha manifiesta.
Jašče adzin sielanin, 32-hadovy Daminik Talinski ź vioski Žaŭtki Biełastockaha pavieta, byŭ stračany ŭ Hrodnie za padbuchtorvańnie da paŭstańnia i ŭdzieł u paviešańni leśnika Justynoviča.
Čaćviora paviešanych za śviatara
Nadzieju na toje, što novy carski manifiest usio ž budzie, sprabavali abudžać u sialanach pravasłaŭnyja śviatary. Jany vinavacili panoŭ va ŭsich biedach viaskoŭcaŭ i padtrymlivali lehiendu pra «dobraha carabaciušku». Niezdarma atrady, stvoranyja abšarnikami, vyłučalisia žorstkaściu ŭ dačynieńni da śviataroŭ. Siarod ich — atrad, arhanizavany pamieščykam Balasłavam Śvientareckim u jaho majontku Bahuševičy.
Śvientarecki 1 maja 1863 pryjšoŭ u vałasnoje praŭleńnie majontka, sarvaŭ sa ściany partret Alaksandra II i abviaściŭ sialanam, što z hetaha času adnoŭlena Reč Paspalitaja. Jaho atrad, niahledziačy na ŭpartyja dziejańni suprać rasiejcaŭ, nie mieŭ šyrokaj padtrymki ŭ sialan, siarod jakich byŭ mocnym aŭtarytet śviataroŭ. Asabliva aktyŭna suprać paŭstańnia vystupaŭ śviatar z Bahuševičaŭ Daniił Kanapasievič.
4 červienia 1863 paŭstancy vyciahnuli Kanapasieviča na dvor i paviesili na pierakładzinie bramy. U chacie zastavalisia žonka i troje małych.
Praz paŭhoda ŭ hetaj ža vioscy byli paviešanyja čaćviora ŭdzielnikaŭ taho pakarańnia: šlachcicy Balasłaŭ Juzaf Akulič i Albin Talšeŭski i miascovyja sialanie Alaksandr Padalecki i Jakub Sakovič, lokaj Śvientareckaha.
Teroram na teror
Rasiejskija ŭłady na zaklučnym etapie paŭstańnia pieratvarali baraćbu ź im u simvaličny akt «voka za voka»: paŭstancaŭ karali na miescy ŭčynienych imi zabojstvaŭ rasiejskich słužačych. Tak było ŭ Kobrynie, Bahuševičach, Šarašovie Pružanskaha pavieta. U kožnym ź pieraličanych vypadkaŭ siarod pakaranych byli sialanie.
17 kastryčnika ŭ Kobrynie na płoščy byli paviešanyja šlachcič Fieliks Piatroŭski i sialanie Fieliks Harušeŭski i Teador Trafimčuk.
Trafimčuk ź Bielskaha pavieta braŭ udzieł u bitvie pad Miłavidami. Paźniej byŭ schopleny i abivanavačany, u dadatak da znachodžańnia ŭ paŭstanckim atradzie i zmahańnie z rasiejskimi vojskami, u paviešańni demisavanaha sałdata.
Harušeŭski, narodžany ŭ siamji sielanina vioski Laskovičy Pružanskaha pavieta, pryznaŭ udzieł u bitvach z rasiejcami, ale admaŭlaŭ udzieł u paviešańni dvuch addanych rasiejskim uładam sialan i hvałcie nad viaskovaj dziaŭčynaj.
Jašče adzin sielanin Pružanskaha pavieta, 19-hadovy pravasłaŭny Jan Hrynčuk z falvarkavaj absłuhi majontka Svadbičy, dałučyŭsia da paŭstańnia sa svaim akanomam Bahusłavam Ilkoŭskim.
Jon zmahaŭsia ŭ atradach Ułodka i Urubleŭskaha. Vosieńniu 1863 Hrynčuk z šaściu tavaryšami ŭtvaryŭ supołku žandaraŭviešalnikaŭ, jakaja ładziła padpały i rabunki chat rasiejskich čynoŭnikaŭ, a taksama ździejśniła paviešańnie habreja ŭ Šarašovie.
Na śledstvie Hrynčuk pryznaŭ svoj udzieł u hetych akcyjach i byŭ asudžany na rasstreł.
Sud «z uvahi na maładość i nieraźvitaść, poŭnaje raskajańnie i vykryćcio saŭdzielnikaŭ» prasiŭ ab pamiłavańni. Ale Muraŭjoŭ padpisaŭ asudžeńnie na śmierć Hrynčuka razam z Antonijem Ilkoŭskim i Sałamonam Aŭhustam jomistym słovam «sohłasien».
20 śniežnia ŭ miastečku Šarašova jany byli paviešanyja.
Jak bačym, siarod sialanaŭ, jakija dałučylisia da paŭstańnia, byli i vajskoŭcy, i idejnyja piśmiennyja aktyvisty, i ludzi z kryminalnymi schilnaściami. Byli maładyja i staryja, byli razumnyja i «nieraźvityja». U atrady jany pryjšli roznymi šlachami. Paroznamu i śmierć sustrakali. Nie skažaš, što ščyryja manarchisty, padmanutyja «polskimi intryhanami».
***
Vasil Hierasimčyk
Historyk. Nar. 1987. Skončyŭ Hrodzienski ŭniviersitet, mahistraturu Rasijskaha dziaržaŭnaha humanitarnaha ŭniviersiteta i Torunskaha ŭniviersiteta imia Mikałaja Kapiernika. Pieramožca konkursu «Najlepšy znaŭca paŭstańnia Kastusia Kalinoŭskaha».
