Ryhor Klimovič: «Ja baču novych zmaharoŭ»
Narylskaje paŭstańnie 25 traŭnia 1953 hodu — padzieja, jakaja pierakuliła ŭjaŭleńni ab HUŁAHu. Dziasiatki tysiač źniavolenych na praciahu saraka dzion žyli niezaležnaj volnaj kamunaj. 3 lipienia vojski rasstralali paŭstancaŭ. Narylskaje paŭstańnie — ci nia samaja značnaja padzieja ŭ historyi mienavita biełaruskaha antysavieckaha supracivu. Paŭstańniem kiravali pieravažna biełarusy.
Uznačalvaŭ paŭstańnie Ryhor Klimovič, jaki paźniej stvaryŭ himn paŭstancaŭ «Nia strašny nam tyranstvy balšavizmu».Siońnia himn pierakładzieny na niekalki movaŭ. Pra Klimoviča źniaty film, i napisana bieźlič tekstaŭ u Rasiei, Ukrainie i inšych krainach. U Biełarusi Narylskaje paŭstańnie dahetul zastajecca amal nieviadomym. Z Ryhoram Klimovičam hutaryć karespandent hazety «Naša Niva» Sieviaryn Kviatkoŭski.
R.K.: Ja naradziŭsia pad Homielem u vioscy Novaciareškavičy, byłoj Šlachieckaj Vakolicy. Jana była zasnavanaja šlachtaj, jakaja ŭ 1532 hodzie razam ź Juryjem Radziviłam pryjšła vyzvalać Homiel ad vojskaŭ Vasila III. My — naščadki hetaj šlachty.Badaj, najbolš vyraznyja ŭspaminy z rańniaha dziacinstva ŭ mianie źviazanyja z imiem atamana Hałaki.
Kali siońnia pišuć pra antysaviecki supraciŭ 20-ch hadoŭ, mała ŭzhadvajuć ab tym, što poŭdzień Homielščyny amal da 1929 hodu nia viedaŭ sapraŭdnaj savieckaj ułady.Bo tut dziejničali hałakaŭcy. Sam Hałaka byŭ nastaŭnikam ź vioski Pilipča Repkinskaha pavietu Čarnihaŭskaje huberni. Baza jahonych adździełaŭ mieściłasia ŭ Mochavie Homielskaha pavietu, tam Hałaka i zahinuŭ u 1929 hodzie ad ruki čekista, jaki ŭciorsia ŭ davier paŭstancaŭ.
Usiaho bajcoŭ u Hałaki było nia bolš za tysiaču, suprać ich dziejničała cełaja dyvizija čyrvonych. Ale złavić paŭstancaŭ nie ŭdavałasia, bo ŭ kožnaj vioscy jany mieli svaje «vočy» j «vušy».Hałakaŭcy vyniščali balšavickija harnizony. Padčas hetych aperacyjaŭ ichnaje vojska pavialičvałasia na 4-5 tysiačaŭ bajcoŭ, jakija na ranicu razychodzilisia pa svaich chatach...
Ja dobra pamiataju, jak imiem Hałaki pužali zaježdžych savieckich načalnikaŭ: «Siońnia ty kamanduješ, a jak zaŭtra pryjdzie Hałaka, što budzieš rabić?»
Viadoma, hetaje paŭstańnie było najpierš sacyjalnym, nia mieła vyraznaha nacyjanalnaha abličča. Ale ž paŭstancam dapamahaŭ Bułak-Bałachovič. Ale kali Bułak-Bałachovič padaŭsia ŭ Polšču, Hałaka zastaŭsia. Bo jon byŭ miascovy, i usie jahonyja bajcy byli miascovyja. Jon zastavaŭsia da 1929 hodu. I voś, tolki paśla Hałaki ŭ našym krai pačałasia savieckaja ŭłada. Akurat napiaredadni kalektyvizacyi. Jak adbyvałasia hetaja kalektyvizacyja — ciažka pieradać, raspavieści, jak ludzi addavali nažytaje ŭłasnym potam...
Adnojčy da nas pryjšła maja stryječnaja siastryčka Nadzieńka, maja adnahodka. My sieli pałudnavać, maci pastaviła na stoł, i Nadzieńku zaprasiła. A taja jašče j łyžki nia ŭziała, jak kaža: «Chutka vy pajedziecie na Savinu, a my na Sałaŭki».I za stałom ustalavałasia cišynia, a baćka kinuŭ łyžku i ŭstaŭ z-za stała. Ja nia viedaŭ, što takoje «Sałaŭki», ale čuŭ, što heta štości strašnaje. A ŭžo praz tydzień ich — siamju starejšaha brata majho baćki — vyvozili, siem dušaŭ. I piacihadovuju «złačyncu» Nadzieńku taksama. Kolki było kryku!.. Ja kinuŭsia da padvody, sałdat vyśpiatkam mianie adšturchnuŭ u kanavu, maci padchapiła, ja biŭsia ŭ jaje na rukach... Nie adzin ź ich nie viarnuŭsia.
Praz hod-druhi napamin ab Sałaŭkach. Heta byŭ kaniec 29-ha ci pačatak 30-ha hodu, rankam. Maci źbirała śniadanak pierad tym, jak iści ŭ pole — nas kalektyvizacyja jašče nie začapiła. I voś, u našu chatu ŭryvajecca niejki chudy, abarvany, čorny čałaviek.A na padłozie stajaŭ čyhun varanaje bulby dla parsiučka. Čałaviek staŭ na kaleni na hanku i pačaŭ vyhrabać hetuju bulbu i pchać zapazuchu. Maci zakryčała: «Dy što vy robicie, my vam chleba dadzim!» Ale jon nia słuchaŭ, pakul uvieś čyhun nia vyhrab. A kali maci praciahnuła jamu łustu chleba, jon zrazumieŭ, što ŭ hetaj chacie dla jaho niama niebiaśpieki, i, supakojeny, prysieŭ. Chleb uziaŭ, ale bulbu nia vykinuŭ. I tady paviedamiŭ, što ŭciok z Sałaŭkoŭ. Čałaviek hety syjšoŭ u les, bolš my jaho nia bačyli...
A ŭ 1933 hodzie my sami pačali puchnuć z haładuchi. U niekatorych našych susiedziaŭ pamirali maje adnahodki-dzieci. I tady baćka vyrašyŭ, što dzieci našaj siam'i pavinny vučycca, kab syjści z kałhasu.Ja pajšoŭ u susiedniuju viosku Ciaruchu. Naša škoła była biełaruskaja. A ŭ nas uvohule rasiejskaj movy nikoli nia čuli. A kali chto źjaŭlaŭsia i havaryŭ pa-rasiejsku, dyk my hladzieli na jaho, jak na dzikuna, i kryŭlali. A ź siaredziny 30-ch pačałosia inšaje. U čas zaniatkaŭ byŭ aryštavany vielmi dobry, lubimy vučniami nastaŭnik matematyki. Potym — nastaŭnica biełaruskaj movy j litaratury, taksama ŭ čas zaniatkaŭ. Zamiest ich prysłali niejkich małaadukavanych ludziej. Heta nas abraziła, ale treba było vučycca dalej.
U nas doma byli biełaruskija knihi. Zaraz ja hetych knih nidzie nia bačyŭ, ab ich navat nia zhadvajuć. Adna kniha, samaja toŭstaja, była mnie bolš za ŭsio daspadoby. Nazyvałasia «Naša vioska» Samkoviča, Pratasieviča j Harbaceviča. Maja dziciačaja biblijatečka zastałasia ŭ pamiaci na ŭsio žyćcio, jana vyznačyła maju nacyjanalnaść. Najpierš — zbornik Janki Kupały, jašče dacenzurnaje vydańnie...
Ja pastupiŭ u Homielski industryjalna-pedahahičny technikum. Zdaŭ usie ispyty na «vydatna», ale ŭ rasiejskaj dyktoŭcy zrabiŭ dzieviać pamyłak. Tamu mianie zaličyli ŭmoŭna. Niahledziačy na toje, što ŭ technikumie ŭsio było pa-rasiejsku, ustanova jašče zachoŭvała biełaruski duch. Tut byli stvoranyja pazaškolnyja hurtki pa biełaruskaj movie i litaratury. Napiaredadni vajny hurtki tyja byli razahnanyja. A paśla pačałasia vajna.
Nie mahu skazać, što jana pačałasia niečakana. Na pačatku 1941 hodu pa ŭsich ustanovach Homiela byŭ zrobleny zahad vykapać bombaschoviščy. My ŭ technikumie jamu vyryli, ale biarvieńnie źvierchu nie nakidali, zaniatyja ŭsie byli, u červieni ž ispyty...Ale pra vajnu ŭsio roŭna dumali. Ja dla naścienhazety napisaŭ vierš ź niedvuchsensoŭnaj nazvaj «Eŭrapiejski cyklon». Mianie vyklikali da kamisara horada, i toj skazaŭ, maŭlaŭ, niemcy — siabry, a kali što zdarycca, dyk u nas na miažy takija arły stajać!.. Ja na treci dzień vajny bačyŭ, jak toj kamisar płakaŭ — arłoŭ nie było.
Ja byŭ maleńki, chudzieńki, mianie ŭ vojska nia brali. Ja pahnaŭ kałhasny statak na Ŭschod, u Kurskuju vobłaść. A viarnuŭsia ja dadomu pierad samym prychodam niemcaŭ. Byŭ taki vypadak. Kali sałdaty niamieckaj pieradavoj linii pieraskočyli praz naš płot, adna babulka, jakaja chavałasia pad stałom, pieražahnałasia na abrazy i skazała: «Dziakuj Bohu, narešcie našy pakuty skončylisia». Ale kali viosku zaniali tyłavyja častki, i niemcy pačali rezać kurej, śviniej, adbirać, što było lepšaha, taja ž samaja babka kazała: «Dzie ž tyja partyzany»... Ludzi zrazumieli, što adno jarmo źmianiłasia druhim.
Ja praź liniju frontu padaŭsia ŭ Sarataŭ, dzie mieściŭsia evakujavany z Homiela technikum. Dabiraŭsia paŭhady. Jak žyŭ — nie pieradać, zdabyvaŭ chleb navat varažboju. A ŭ Saratavie atrymlivaŭ niejki charč za toje, što ŭ publičnaj biblijatecy čytaŭ babam hazety.Dyrektaram adnoj z sarataŭskich ustanovaŭ byŭ brat viadomaha čyrvonaha kamandziera Budzionnaha — Michał Michajłavič. Jon čaściakom zachodziŭ u biblijateku, kab pabałbatać z naviednikami. U brežnieŭski čas mianie prasili, kab ja raspavioŭ pijaneram pra svaje sustrečy z «słavutym čałaviekam». Ale što ja moh raspavieści, nie ŭspaminy, a anekdot niejki. Michał Budzionny ŭvieś čas piŭ, a dobra vypiŭšy, čaplaŭsia da ludziej z razmovami. Adnojčy pytajecca ŭ mianie, što ja rablu ŭ biblijatecy. Kažu — čytaju ŭsłych hazety, ale amal ničoha za heta nie atrymlivaju. A toj kaža — mnie b tvaju pracu, i moj zarobak.
Na pačatku 1943 hodu Ryhor Klimovič nakiravaŭsia ŭ Maskvu, razam ź siabram, jakoha pryzvali ŭ vojska. U Maskvie Klimoviča aryštavaŭ NKVD pa abvinavačańni ŭ «špijanažy». Jaho sprabavali abvinavacić u zabojstvie kamandziera partyzanskaha atradu, jaki bazavaŭsia pobač z Šlachieckaj Vakolicaj u toj čas, kali Klimovič znachodziŭsia na akupavanaj niemcami terytoryi.
R.K: Suda nijakaha nie było. Mianie vyklikali da śledčaha i začytali prysud. Susiedzi pa kamery ŭ śledčaj turmie raili padpisać usie papiery enkavedystaŭ, ale ja ŭparta admaŭlaŭsia. Užo siedziačy ŭ lahiery, ja zrazumieŭ, što kali b padpisaŭ hetyja absurdnyja abvinavačańni — mianie b rasstralali.
Śpiarša ja siadzieŭ u adnym ź śviardłoŭskich lahieraŭ. U im za miesiac z tysiačy ŭ žyvych zastavałasia nia bolš za šeśćdziesiat-siemdziesiat čałaviek. Dla tych, chto byŭ na voli, my ličylisia «budaŭničym kalektyvam metałurhičnaha zavodu». Cynus savieckaha kiraŭnictva ŭražvaje dahetul. Kali zavod byŭ puščany, Stalin dasłaŭ vinšavalnuju telehramu našamu «kalektyvu» — tysiačam trupaŭ, jakija hnili ŭ ziamli.
Ja zastaŭsia žyvy tolki dziakujučy tamu, što siarod inžyneraŭ sustreŭ ziemlakoŭ-biełarusaŭ Śvirskaha j Vachramiejeva, jakija mianie padkarmlivali.Ujavicie: były avijacyjny anhar, u jakim pad adnym dacham žyvie bolš za šeść tysiačaŭ čałaviek. Adsiul lahiernaje načalstva adpraviła mianie ŭ tak zvanuju «varaŭskuju kamandziroŭku» ŭ Błahavieščanski lahier. Lepš za ŭsio «kamandzirovačnyja» lahiery charaktaryzuje prymaŭka «sto čałaviek płačuć — adzin śmiajecca». U systemie HUŁAHu isnavali specyjalnyja, nievialikija pa kolkaści viaźniaŭ zony, kudy adsyłali na źniščeńnie.Nastupny, Nievienski lahier, kudy ja patrapiŭ, byŭ nia mienš strašny.
Što mianie vyratavała?.. Ja byŭ pierakanany, što žyć mnie zastałosia niašmat času — zona całkam składałasia z kryminalnikaŭ. Mahčyma, mnie dapamahła adsutnaść nadziei na žyćcio. Adnojčy ŭ lahier z pravierkaj prybyŭ prakuror.Ja ŭ prysutnaści ŭsich zekaŭ vyjšaŭ i skazaŭ, maŭlaŭ, čamu vy ludziej nizavošta niščycie? Heta ž vy j vaša systema na voli robić ź ich bandytaŭ. Usie vory vielmi ŭvažliva słuchali maju abarončuju pramovu. A prakuror zakryčaŭ na načalnika lahiera: «Chto jaho siudy źmiaściŭ? Prybrać!» Mianie viarnuli ŭ Nieviensk, ale pierad tym była razmova z varaŭskimi aŭtarytetami. Jany skazali litaralna nastupnaje: «Ty ŭsio pravilna zrazumieŭ. Ciapier možaš usim kazać, što vory Bahasłoŭska daravali tabie žyćcio».
U systemie śviardłoŭskich lahieraŭ Ryhor Klimovič znachodziŭsia z 1943 da 1947 hodu. U hety čas jon stvaryŭ niekalki dziasiatkaŭ vieršaŭ, skiravanych suprać stalinskaha režymu. Kali aŭtarstva było vykrytaje, Klimoviča pakarali pieravodam u adzin ź lahieraŭ Horłahu, što pad Narylskam. Horłah — adna z adzinaccaci padobnych ustanovaŭ HUŁAHu. Heta kanclahier asabliva strohaha režymu ŭtrymańnia. Svajho kštałtu lahier śmierci, dzie za doŭhija hady źniavoleńnia mała chto zastavaŭsia ŭ žyvych praź vialikija marazy j adsutnaść ježy.
R.K.: Jašče ŭ śviardłoŭskim lahiery ja paznajomiŭsia z pałkoŭnikam Majsiejenkam, jaki ŭ Narylsku staŭsia našym bryhadziram. Heta byŭ bajavy kamandzier, asudžany za toje, što jahony połk patrapiŭ u akružeńnie. Jon dobra dapamahaŭ źniavolenym Horłahu. Dziakujučy jamu etapavanaja ź Śviardłoŭsku sotnia «palityčnych» zaniała ŭ Horłahu ŭsie kiraŭničyja pasady. Ale ŭ Nieviensku jon ledź nie raźvitaŭsia z žyćciom. Miarkuju, lahiernaje načalstva naŭmysna pryznačyła jaho adkazvać za barak. Majsiejenka adrazu ž pasprabavaŭ navieści vajskovy paradak. Jon pastaviŭ za kiraŭnikoŭ adździaleńniaŭ byłych aficeraŭ. Na nastupnuju ranicu ich usich znajšli miortvymi. Jon paŭtaryŭ svoj krok, vynik byŭ toj samy. Tady ja skazaŭ Majsiejenku, što chutka jaho adpraviać u «kamandziroŭku», ź jakoj jon nia vierniecca. Daviałosia doŭha tłumačyć, što zona — nia vojska, što tut svaje vielmi składanyja zakony ŭzajemadačynieńniaŭ źniavolenych z administracyjaj i siarod samich źniavolenych, jakija dzielacca na «varoŭ», «mužykoŭ», «palityčnych», «ssučanych» i h.d. Ale samaje hałoŭnaje praviła zony zaklučałasia ŭ tym, što nikoli nia treba supracoŭničać z administracyjaj. Navuka pajšła na karyść. Najbolš jarka pra heta śviedčyć voś jaki epizod.
Na etapie ŭ Narylsk my patrapili ŭ Krasnajarskuju pierasyłku. My — heta kala sotni palityčnych. A kryminalniki, jakich było bolš za tysiaču, try dni jeli ŭsiu našu pajku. My zrazumieli, što jašče dzień biaź ježy — i usie zahniemsia. Jak było zmahacca — na sto čałaviek dva nažy, u toj čas, jak u kožnaha vora była svaja chałodnaja zbroja...
Nadviačorkam, kali kryminalniki pasieli ŭ svaim baraku, Majsiejenka pajšoŭ da ich hulać u karty na svaju papachu. I nichto ŭ jaho nia vyjhraŭ. Za hety čas jon dobra razhledzieŭ abstanoŭku ŭ baraku. Viarnuŭsia da nas i kaža: «Rychtujciesia, budziem brać varaŭski barak».Siarod nas było dva hieroi Savieckaha Sajuzu. Majsiejenka mienavita im vydaŭ nažy, maŭlaŭ, vy ž za štości «hierojaŭ» atrymlivali. Ja nia viedaju, na što my raźličvali. Paznachodzili niejkija dubcy, doški i ačapili barak tak, kab było bačna z kožnaha vakna. U dźviery ŭvajšli Majsiejenka — zdaravienny byŭ mužyk, dvoje našych z adkrytymi nažami i ja. Majsiejenka sieŭ za stoł i skazaŭ: «Zdać zbroju, vy ačeplenyja, i ŭ vypadku supracivu budziecie źniščanyja». Pačuŭsia žudasny ryk. Uźniaŭsia ichny «aŭtarytet» i rušyŭ z nažom. U nas kroŭ sastyła ŭ žyłach. Nož blisnuŭ nad hałavoj pałkoŭnika i ź siłaj utyrknuŭsia ŭ stoł. A potym vory jšli sprava i źleva, usie ryčeli, uzmachvali nad hałavoj pałkoŭnika, i kidali nažy. A Majsiejenka tolki hladzieŭ u adnu kropku. A kali my ŭzbroilisia, jon skazaŭ: «Vory krasnajarskaj pierasyłki, vy try dni jeli našu bałandu i naš chleb. Prašu ŭsio viarnuć». Iznoŭ uźniaŭsia kryk — «suka pahanaja, niedačakajeśsia». Ja vyrašyŭ umiašacca, bo Majsiejenka nia nadta dobra viedaŭ hetuju publiku. «Vory, vy nia vory, a padal, jakaja pajšła na słužbu da čekistaŭ, bo abbirali nas, navat nie spytaŭšysia, što za etap pryjšoŭ. Ja z Bahasłoŭskaha «štrafnika», vory daravali mnie žyćcio, ale ja śviedču, što vy nia vory».
Tut z hłybini padniaŭsia adzin zek, padyjšoŭ, uhledzieŭsia, i pytajecca: «Što, biełarus?» Paśla paviarnuŭsia da svajho hałoŭnaha i zaśviedčyŭ maje słovy. Vory adviali nas u chlebarezku, vydali pajku, ale papiaredzili, kab my navučyli Majsiejenku «paniatkam»...
U Horłahu znachodziłasia ŭ źniavoleńni bieźlič vydatnych ludziej. Tam ja paznajomiŭsia z narodnym artystam BSSR Edzi Rozneram, estonskim kampazytaram Herbertam Chaasam, estonskim dyryžoram Elmaram, słavutym na toj čas maskoŭskim akardyjanistam Michałam Kaŭfmanam, paetam Michałam Luharynym, prafesaram rasiejskaje filalohii Jeŭdakimavym, pa padručniku jakoha ja vučyŭ rasiejskuju movu i inš. Byŭ siarod nas hruzin Kambarašvili, były susied Stalina pa vulicy. Stalin źniščaŭ usich śviedkaŭ svajho minułaha žyćcia, bo śviedkaŭ dziacinstva i rostu boha być nie mahło. Kambarašvili kazaŭ: «Kab ja viedaŭ, u kaho jon vyraście, ja b jaho ŭ dziacinstvie prydušyŭ»... Heta ŭsio była naša sotnia.
U peryjad 1950-1953 h. u Horłahu arhanizavalisia asobnyja biełaruskija bryhady i navat cełyja baraki. Hetamu spryjała toje, što siarod vysokakvalifikavanych źniavolenych, jakija kiravali budaŭničymi pracesami, vialikaja častka była mienavita rodam ź Biełarusi. Pieršyja ž zachady Ryhora Klimoviča pa prybyćci ŭ Horłah byli skiravanyja na arhanizacyju źniavolenych-biełarusaŭ.
R.K.: Pa prybyćci ŭ Horłah ja patrapiŭ u KVČ —kulturna-vychavaŭčuju častku. Z 1949 hodu ja pryncypova admoviŭsia pracavać. Ale adnojčy ŭletku 1949 hodu ja pabačyŭ, što na budaŭnictvie adnaho z karpusoŭ Vialikaha Miedziepłavilnaha Zavodu, jaki mieŭsia być adnym z fłahmanaŭ savieckaj ciažkoj industryi, hinie vialikaja kolkaść ludziej tvorčych prafesijaŭ. Jany pastajanna nie vykonvali patrebnuju normu, i im nie dadavali normu pajki. Ja pryjšoŭ da kiraŭnictva budoŭli, jakoje składałasia ź źniavolenych-biełarusaŭ, jakija ŭ minułym zajmali roznaha kštałtu dyrektarskija pasady. Ja skazaŭ, što treba ratavać ludziej, i što viedaju, jak heta zrabić. Ale pry hetym paprasiŭ nadzvyčajnyja paŭnamoctvy. Jany spužalisia. Ja im kažu, maŭlaŭ, tamu vy zaraz tut i hibiejecie, što ŭ svoj čas bajalisia i «stučali» adzin na adnaho. Urešcie, ja atrymaŭ paŭnamoctvy.
Dalej sprava była takaja. Ja pajšoŭ u buchhalteryju i zapytaŭsia, ci pracujuć ludzi. Mnie adkazali «tak». «Tady čamu ž nizkija pakazčyki?» — pytajusia. U adkaz razvodziać rukami. Ja im zahadaŭ, kab z zaŭtrašniaha dnia buchhalteryja davała narmalnyja pakazčyki, i rastłumačyŭ, što ŭ advarotnym vypadku pakarańnie budzie horšym, čym kali «zastukaje» administracyja. Bolš prablemaŭ z tym učastkam budoŭli nie było. A muzykaŭ i mastakoŭ ja z katłavana vybraŭ.
Pusk Vialikaha Miedziepłavilnaha Zavodu byŭ prymierkavany da dnia naradžeńnia Stalina 21 śniežnia 1950 hodu. Rabić «padarunak» pravadyru admoviłasia bolš za sto čałaviek. Bolšaść była pakaranaja ŭtrymańniem u izalatary, «začynščykaŭ» addali pad sud. Siarod ich byŭ Ryhor Klimovič. «Za antysavieckuju dziejnaść», jakaja vyjaviłasia ŭ vusnaj antystalinskaj ahitacyi i praciahu pisańnia adpaviednych vieršaŭ, jon byŭ paŭtorna asudžany terminam na dziesiać hadoŭ. Da kanca 1952 hodu Klimoviča ŭtrymlivali ŭ Narylskaj turmie.
R.K.: Ja śviadoma imknuŭsia schavać siabie ŭ turmu, bo viedaŭ, što mušu davać pakazańni na adnaho z «začynščykaŭ» — byłoha kamsamolskaha dziejača Doniča. Ale ad vočnaha spatkańnia syści nie ŭdałosia. Tady ja zrabiŭ nastupny krok. Ja piśmova «daŭ pakazańni» na Doniča, dzie napisaŭ litaralna nastupnaje: «Ja śviadomy vorah savieckaje ŭłady, nienavidžu kamunistaŭ jak svaich asabistych vorahaŭ. Liču Doniča svaim asabistym voraham». Paśla ja daviedaŭsia, što sudździa skazaŭ Doniču, maŭlaŭ, pašancavała vam, prykryŭ vas Klimovič. Paśla hetaha viaźni Horłahu sabrali 6000 rubloŭ i pieradali mnie ŭ turmu...
Adnojčy ŭ listapadzie 1952 hodu ŭsie siadzielcy Narylskaj turmy byli kudyści vyviezienyja. Zastaŭsia tolki ja dy jašče adzin čałaviek. Ja jaho nia viedaŭ. A niejak nočču pryvoziać novy etap u tysiaču čałaviek — skroź ukraincy.Novaprybyłyja ŭ mianie pytajucca ab tym, što dziejecca ŭ Horłahu. Ja kažu, što razmaŭlać nia budu, bo ich nia viedaju. Tolki kali ja atrymaŭ ad lahiernych siabroŭ cydułku z infarmacyjaj ab tym, što prybyłyja — «našy», ja ustupiŭ u kantakt. Vyśvietliłasia, što ich pierakinuli sa Stepłahu (ustanova «rodnasnaja» Horłahu), dzie pravodzili začystku ad «niečyści». Heta aznačała tolki adno — pryjšło papaŭnieńnie «našych».
5 sakavika 1953 hodu pamior Stalin. Dla bolšaści viaźniaŭ HUŁAHu heta aznačała pačatak pasłableńnia režymu ŭtrymańnia i pačatak amnistyjaŭ.Ale ŭ Horłahu režym jašče bolš uzmacniŭsia. Viasnoj 1953 hodu achova atrymała dazvoł rasstrelvać źniavolenych biez suda, na miescy i na svajo mierkavańnie. Za viasnu takim čynam było zabita trynaccać čałaviek. 25 traŭnia — jašče čatyry. Jak tolki ab hetym stała viadoma pa ŭsim Horłahu, źniavolenyja spynili pracu. Zaraŭli zavodzkija hudki, nad lahierami pačali ŭzdymacca čornyja z čyrvonym pasam ściahi — znaki svabody.
R.K.: Kali pamior Stalin, my «adśviatkavali» hetuju padzieju. Ale, pa ščyraści, ani ja, ani maje siabry nia vieryli ŭ amnistyju, ab jakoj chadzili čutki. My pierakanalisia ŭ hetym, kali achova pačała stralać ludziej. 25 traŭnia nadviačorkam čatyry chłapcy siadzieli paśla pracy kala svajho baraku i śpiavali pad harmonik. Mima išła kalona źniavolenych kabietaŭ. Jany nas radasna pryvitali. Śledam razdalisia aŭtamatnyja čerhi achovy. Usie čaćviora zahinuli na miescy. Praź piać chvilinaŭ pačali spyniacca budoŭli.
Kiraŭniki nacyjanalnych hramadaŭ Horłahu railisia ŭsiu noč. Byli takija, što kazali, byccam biaz sensu pratestavać. Ale na ranicu my pačali kavać šabli, rabić hranaty, abkładać hruzaviki betonnymi plitami dziela praryvu...
My skłali list patrabavańniaŭ, siarod jakich samymi hałoŭnymi byli — ab reabilitacyi inšadumcaŭ, niehramadzianaŭ SSSR da 1939 hodu i achviaraŭ vajny.My patrabavali pryjezdu kamisii CK KPSS. 7 červienia sapraŭdy prybyła kamisija, ale składałasia jana z vyšejšych čynoŭ MHB i MUS na čale z asabistym referentam Bieryi hienerałam Kuźniacovym. Pierad pieramovami my dobra padrychtavalisia, kožny źniavoleny napisaŭ asabistuju skarhu. Pieramovy ciahnulisia doŭha, ale my admovilisia ad patrabavańnia zdacca.
3 lipienia 1953 hodu vojski ŭvajšli na terytoryju Horłahu i adkryli ahoń na źniščeńnie z aŭtamataŭ i kulamiotaŭ. «My adčuli nia strach, a piakučuju nianaviść da kataŭ. My nia kinulisia ŭciakać, a rašuča stavali na miesca zabitych», — uzhadvaje Ryhor Klimovič.U apošni momant paŭstancy admovilisia ad lozunhu «Svaboda albo śmierć». Vojski zachłynulisia ŭ kryvi zabitych. Paśla padaŭleńnia paŭstańnia Horłah byŭ rasfarmavany, viaźniaŭ pavieźli «na maciaryk». Jany ŭspryniali heta jak svaju pieramohu, bo mała chto adbyvaŭ u Horłahu poŭny termin źniavoleńnia i viartaŭsia žyvym na svabodu.
R.K.: Nas vieźli na baržy pa Jenisiei ŭ bok Krasnajarskaj pierasyłki. My nia viedali planaŭ administracyi. Bolšaść była schilnaja ličyć, što nas viazuć na źniščeńnie. Iznoŭ sabrałasia narada kiraŭnikoŭ nacyjanalnych hramadaŭ. My vyrašyli, što pamiać ab paŭstańni nia musić źniknuć bieź śladoŭ, a tamu treba skłaści pieśniu — himn. Doŭha railisia, i vyrašyli, što pieśniu treba napisać pa-rasiejsku, bo heta adzinaja mova, zrazumiełaja usim viaźniam. Ale aŭtarstva davieryli mnie, biełarusu. Ja musiŭ napisać tekst na matyŭ jakoj-niebudź ukrainskaj pieśni. Ja ŭziaŭ melodyju adnoj ź pieśniaŭ Ukrainskaj Paŭstanckaj Armii. Aŭtarstva himnu «Nia strašny nam tyranstvy balšavizmu» trymałasia ŭ vialikim sakrecie. Ja viedaju, što aŭtara specsłužby šukali doŭha, užo kali nie isnavała sistemu HUŁAHu. Dobra, što zachavalisia śviedki, jakija ŭ 1991 hodzie na suśvietnym Kanhresie ŭkrainskich palitźniavolenych zaśviedčyli majo imia jak aŭtara.
Z 1953 da 1956 h. Ryhor Klimovič ŭtrymlivaŭsia ŭ turmach Uładzimiera, Irkucka, a taksama ŭ Aziorłahu. Za hety čas jaho jašče raz sudzili za «antysavieckuju dziejnaść». Ale z pačatkam «chruščoŭskaj adlihi» pastanovaj Viarchoŭnaha Savietu SSSR jon byŭ vypuščany na volu.
Pa viartańni na radzimu Klimovič adrazu ž źviazaŭsia z svaimi siabrami pa lahiery. Najpierš z ukraincami j litoŭcami. Pačało vyśpiavać jadro padpolnaj arhanizacyi dziela antysavieckaha supracivu. Ale na samym pačatkovym peryjadzie stvareńnia arhanizacyja była vykrytaja. U 1957 hodzie Klimoviča iznoŭ aryštavali. Ale dziakujučy tamu, što adzin z padpolščykaŭ — ukrainiec Dužynski — usiu adkaznaść uziaŭ na siabie, Klimoviča «za niedastatkovaściu dokazaŭ składu złačynstva» adpuścili na volu paśla troch miesiacaŭ utrymańnia ŭ śledčym izalatary KHB — «amerykancy».
U naš čas Ryhor Klimovič aktyŭna ŭdzielničaje ŭ hramadzkim žyćci. Ładzić publičnyja vystupy ŭ SMI, na mitynhach, pierad raznastajnymi aŭdytoryjami. Jašče ŭ 1986-m jon padrychtavaŭ abjomny rukapis uspaminaŭ, jaki my spadziajemsia ŭ niedalokim časie pabačyć vydadzienym.Klimovič — hanarovy siabra niekalkich rasiejskich tavarystvaŭ «Memaryjał». Ale najpierš heta svajho kštałtu patryjarch biełaruskich dysydentaŭ, jaki aktyŭna zajmajecca pošukam padtrymki dla veteranaŭ antysavieckaha ruchu.
R.K.: Siońnia iznoŭ viartajucca byłyja časy. Ja iznoŭ adčuvaju cikaŭnaść KHB da majoj asoby. Ale daremna jany spadziajucca na pośpiech svajoj spravy. Ja vieru ŭ budučyniu, kali baču dziejnaść novych biełaruskich zmaharoŭ za volu.
NN, № 13 (110) 1998 h.
***
Hadavina Narylskaha paŭstańnia 1953-ha
Pra paŭstańnie ŭ Narylsku piša hazieta «Novy čas».
Bolš 20 hadoŭ (1935–1956 hh.) na terytoryi Tajmyra isnavaŭ adzin z najbujniejšych łahieraŭ Sibiry — Narylłah ź dziasiatkami łahadździaleńniaŭ i łahpunktaŭ, raźmieščanych u Narylsku, Dudzincy, arktyčnych rajonach i małanasielenych rajonach Krasnajarskaha kraju.
23 červienia 1935 h. u Maskvie Savietam Narodnych Kamisaraŭ SSSR pryniata pastanova «Pra budaŭnictva Narylskaha nikielevaha kambinata», adnym z punktaŭ jakoha było: «…budaŭnictva Narylskaha nikielevaha kambinata pryznać udarnym i ŭskłaści jaho na Hałoŭnaje kiravańnie łahierami NKUS, abaviazaŭšy jaho dla hetaj mety arhanizavać admysłovy łahier».
Užo 1 lipienia 1935 h. u Dudzinku prybyvajuć pieršyja źniavolenyja (kolkaść źniavolenych: ad 1 200 u 1935 h. da bolš za 72 tys. u 1951 h., 67 889 čał — u 1953; potym kolkaść pačała źmianšacca, i ŭ 1956 h. u łahiery zastałosia krychu bolš za 13,5 tysiačy čał.; ahulnaja kolkaść źniavolenych, jakija adbyvali pakarańnie ŭ Narylłahie z 1935 pa 1956 hady, — kala 500 tysiač čałaviek).
Akramia taho, u 1948 hodzie ŭ Narylsku byŭ arhanizavany admysłovy łahier — Horny. Źniavolenyja Horłaha vykonvali ciažkija fizičnyja pracy na hornarudnych pradpryjemstvach Narylskaha kambinata, ziemlanyja pracy na budaŭnictvie daroh, miednaha i miechaničnaha zavodaŭ i samaha Narylska.U Narylłahie z 1935 pa 1956 hady ŭtrymlivałasia bolš tysiačy paddanych 22 krain śvietu, pradstaŭniki ŭsich respublik i nacyjanalnych mienšaściaŭ byłoha Savieckaha Sajuza.
U 1953-m hodzie łahierny «kantynhient» Horłaha — heta, hałoŭnym čynam, «palityčnyja», asudžanyja pa sumna viadomamu 58-u artykułu. Siaredni termin pazbaŭleńnia voli — 10–15 hadoŭ. Pracoŭny dzień pa 10–12 hadzin navat u 40-hradusny maroz, i pajka chleba ŭ dzień tolki krychu bolšaja za błakadnuju leninhradskuju. Zachvorvańni i traŭmy byli asnoŭnymi čyńnikami śmierci źniavolenych. Akramia taho, luby źniavoleny moh pamierci ad źbićcia, ukusaŭ nackavanych na ich sabak, «niapravilnaha ŭžyvańnia zbroi» — usie hetyja pryjomy ŭcichamirvańnia vykarystoŭvali aficery i sałdaty kanvojnych vojskaŭ. U pieršyja hady isnavańnia Narylłaha, z 1935 pa 1939 hady, ad źniasileńnia, paraliču serca, cynhi, suchotaŭ pamierli kala 400 źniavolenych.
Strašnym vyprabavańniem byŭ teror «błatnych» — kryminalnaha elemienta, jaki ŭ turemnaj sistemie SSSR zaŭsiody znachodziŭ padtrymku ŭ łahiernaj administracyi.
Praz Narylłah prajšło šmat vybitnych ludziej: Humiloŭ Leŭ Mikałajevič, historyk, piśmieńnik; Štejn (Śniahoŭ) Siarhiej Alaksandravič, fizik, piśmieńnik; Kozyraŭ Mikałaj Alaksandravič, viadomy astranom, pracavaŭ u Pułkaŭskaj absiervatoryi; Fiedaroŭski Mikałaj Michajłavič, adzin z zasnavalnikaŭ Maskoŭskaj hornaj akademii, dzie ŭznačalvaŭ kafiedru minierałohii (1918–1923 hh.), čalec-karespandent AN SSSR (z 1933 h.), zasnavalnik i dyrektar Usiesajuznaha navukova-daśledčaha instytuta minieralnaj syraviny (z 1923 h.) i šmatlikija inšyja.
Hetyja talenavityja, hłyboka prystojnyja ludzi, niahledziačy na bieśpierapynny pryhniot padniavolnaha žyćcia, abstaŭlenyja stukačami, jakija rehularna adznačalisia ŭ kamiendatury, jakich kožny moh abrazić i źniavažyć, pakinuli śvietłuju pamiać pra siabie ŭ vieteranaŭ zavodu.
Paŭstańnie ŭ Horłahie stała adkazam na rasstreł hrupy źniavolenych. Jano pačałosia 25 traŭnia paśla taho, jak siaržant 78-ha asobnaha atrada Dziatłaŭ praz zonu adkryŭ ahoń z aŭtamata pa źniavolenych, jakija siadzieli na hanku łahiernaha baraka 5-ha łahadździaleńnia. Źniavolenyja abviaścili pra strajk. Ich padtrymali 4-je i 6-je (žanočaje) łahadździaleńnia. 5 červienia zastrajkavali ŭsie adździaleńni Horłaha. Źniavolenyja Narylłaha paŭstałych horłahaŭcaŭ nie padtrymali.
Paŭstałyja spynili pracu va ŭsich łahiernych adździaleńniach, nad barakami padniali čornyja ściahi z čyrvonaj pałasoj pasiaredzinie ŭ znak žałoby pa zahinułych tavaryšach i pralitaj imi kryvi. Jany admovilisia vychodzić na pracu, zapatrabavali pryjezdu kamisii z Maskvy, pierahladu svaich spraŭ, 8-hadzinnaha pracoŭnaha dnia, dazvołu na spatkańni i pierapisku z rodnymi.
Z 5 červienia ŭ strajku biaruć udzieł usie łahadździaleńni Horłaha (akramia 2-ha). 6 červienia zamiest Uradavaj kamisii z Maskvy pryjazdžaje viedamasnaja kamisija MUS z pradstaŭnikami CK KPSS. Pačynajucca pieramovy z pradstaŭnikami strajkavych kamitetaŭ. Kamisija častkova zadavoliła patrabavańni źniavolenych: źniać numary z adziežy, dazvoł pierapiski i spatkańniaŭ. Ale pakolki asnoŭnyja patrabavańni (pryjezd Uradavaj kamisii, pierahlad spravaŭ) vykanany nie byli, vyrašana było praciahvać strajk. Adnak 9 červienia na pracu vychodziać źniavolenyja 4-ha, 5-ha i 6-ha łahadździaleńniaŭ. Daŭžej usich trymałasia 3-je (kataržnaje) adździaleńnie. U noč na 4 žniŭnia jano było ŭziata šturmam: 57 čałaviek zabita, 98 paraniena. U šturmie ŭdzielničali kamunisty i kamsamolcy h. Narylska. Pry zatrymańni žorstka źbivali ŭsich, navat paranienych. U noč na 4 žniŭnia 1953 hodu Narylskaje paŭstańnie było zadušana. Pačalisia aryšty, źbivańni, dopyty, novyja terminy.
Narylskaje paŭstańnie — samaje praciahłaje i masavaje ŭ historyi Hułaha. Z 26 traŭnia pa 4 žniŭnia 1953 hady chvalavańni adbyvalisia va ŭsich šaści łahadździaleńniach Narylska. Pa roznych acenkach za čas paŭstańnia zahinuli kala 150 źniavolenych.Ale ŭpartaść, samaaddanaść i biasstrašnaść udzielnikaŭ paŭstańnia ŭletku 1953 hodu nie byli marnymi, pryniesienyja imi achviary nie prajšli darma. U Narylsk prybyła kamisija pa pierahladzie spraŭ palitviaźniaŭ.
Paśla paŭstańnia ŭ Hornym łahiery ŭ 1953 hodu pačynajecca vyzvaleńnie źniavolenych. 1953 hod, znakavy dla krainy i Narylska, kali paśla śmierci Stalina i žorstkaha zdušeńnia Narylskaha paŭstańnia palitviaźniaŭ sistema Hułaha dała hłybokuju raskolinu. Heta było pačatkam kanca narylskich łahieraŭ. Zahadam ministra MUS SSSR ad 22 žniŭnia 1956 hoda Narylski łahier byŭ likvidavany.
Pavodle ekśpiertnych acenak, pačynajučy z kastryčnika 1917 hoda, ad palityčnych represij tym ci inšym čynam paciarpieli da 50 miljonaŭ hramadzian SSSR. Uvieś čas svajho isnavańnia Saviecki Sajuz faktyčna byŭ vialikim łahieram z roznaj stupieńniu režymnaści. Łahieram, jaki złamaŭ losy dziasiatkam miljonam ludziej i cełym narodam.
Što charakterna — amal nichto za heta nie panios nijakaj adkaznaści.
