Pieršy (čarnavy) varyjant prajekta. Kančatkovy trymajuć u sakrecie. Pomnik Alhierdu maje stać adnym ź pieršych konnych manumientaŭ u Biełarusi.
Pieršy (čarnavy) varyjant prajekta. Kančatkovy trymajuć u sakrecie. Fota «Narodnyja naviny Viciebska».
Kniaź Alhierd na pomniku «1000-hodździe Rasii» ŭ Vialikim Noŭharadzie (1862). Rasijskaje samadziaržaŭje nie bajałasia pryznavać litoŭskich kniazioŭ častkaj historyi.
Uračystaje adkryćcio pomnika vialikamu kniaziu Alhierdu na Uvaskrasienskaj płoščy ŭ Viciebsku zapłanavanaje na červień. Jano stanie vynikam niekalkich hadoŭ pracy — u 2011 adbyŭsia konkurs na najlepšaje ŭvasableńnie vialikaha kniazia, hod tamu zaćvierdžany prajekt skulptara Valeryja Mahučaha, u ŚMI źjavilisia pieršyja vyjavy vieličnaha pomnika, upisanaha ŭ haradskija piejzažy.
Vialiki kniaź Alhierd, uładar hihanckaj dziaržavy, jaki staviŭ dzidu la maskoŭskaj bramy, vyzvaliŭ Kijeŭ ad tataraŭ, strymlivaŭ teŭtonaŭ, u Viciebsku vučyŭsia kiravać. Jon staŭ viciebskim kniaziem jašče pry žyćci baćki Hiedymina, bo byŭ žanaty ź viciebskaj kniazioŭnaj. Praz hety dynastyčny šlub bahaty horad mirna ŭvajšoŭ u VKŁ, byŭ abniesieny zamkavymi murami.
Inicyjatyvu pastavić Alhierdu ŭ Viciebsku pomnik uchvaliŭ asabista Łukašenka. Čamu nie? Mocnyja kiraŭniki ź letapisnych časoŭ nie supiarečać siońniašnim ideałahičnym schiemam.
Zatoje, jak akazałasia, supiarečać schiemam impierskim. 25 krasavika ŭ Viciebsku «adbyłasia sustreča pradstaŭnikoŭ arhanizacyj rasijskich suajčyńnikaŭ». Udzielniki zaklikali nie dapuścić ustanoŭki pomnika Alhierdu, jaki «viadomy hanieńniami i zabojstvami pravasłaŭnych sučaśnikaŭ, ździajśnieńniem šmatlikich vajskovych pachodaŭ na Maskvu».
Chto jany — «rasijskija suajčyńniki»?
Karespandentu «Našaj Nivy» udałosia źviazacca z adnym z udzielnikaŭ sustrečy. Andrej Hieraščanka, były kiraŭnik adździeła pa spravach moładzi administracyi Kastryčnickaha rajona Viciebska, publična admaŭlaŭ isnavańnie biełaruskaj nacyi i biełaruskaj movy. U 2011 jaho zvolnili ŭ suviazi sa skančeńniem kantrakta. Ciapier jon pradstaŭlajecca staršynioj viciebskaha hramadskaha abjadnańnia «Ruski dom».
Spadar Hieraščanka paviedamiŭ, što ŭ sustrečy «braŭ udzieł jak fizičnaja asoba». Usiaho, pavodle jaho słovaŭ, prysutničała piatnaccać čałaviek «kazakoŭ i rasijskich suajčyńnikaŭ». «Bolš pradziaržaŭnyja», jak jon vykazaŭsia, arhanizacyi nie pryjšli.
«Antyrasijski pomnik»
Asabista Hieraščanka hatovy pahadzicca na ŭstalavańnie pomnika Alhierdu, adnak tolki «ŭ źviazcy z pomnikami Alaksandru Nieŭskamu i kniahini Volzie» (raniej byli takija płany). «A tak vychodzić, što antyrasijski ŭ bolšaj stupieni pomnik ustaloŭvajecca, a hetyja — nie». Na jaho dumku, kali pastavić tolki pomnik Alhierdu, «heta nie budzie dobra dla našaj hramadzianskaj zhody».
Za što ž «suajčyńniki» nie lubiać Alhierda? «Pieršaja prablema — jaho staŭleńnie da pravasłaŭnych: kali ŭ pahanskim lesie zabili troch śviatych», — kaža Hieraščanka. Pavodle jaho słovaŭ, na sustrečy začytvali dakumient, u jakim ustalavańnie pomnika asudžaje Biełaruski Ekzarchat RPC. «Jon byŭ padpisany mienavita Fiłaretam, dzie dastatkova niehatyŭna havaryłasia pra mahčymuju ŭstanoŭku pomnika Alhierdu. U niehatyŭnym sensie jak da histaryčnaha piersanaža. Ale ja nie mahu skazać, kali jon byŭ napisany i ź jakoj metaj», — kaža Hieraščanka.
Było b dziŭna, kali b dakumient adlustroŭvaŭ aficyjnuju pazicyju pravasłaŭnaj Carkvy. Jakraz pry Alhierdu ŭ Vilni źjavilisia pieršyja pravasłaŭnyja chramy, vyjava vialikaha kniazia i jaho žonki Ullany i ciapier jość u Michajłaŭskaj carkvie, a sam kniaź, pavodle niekatorych krynic, pierad śmierciu pryniaŭ schimu — staŭ pravasłaŭnym manacham.
«Alhierd faktyčna ŭvieś čas zajmaŭsia zachopnickimi pachodami. Ja nie skazaŭ by, što jon šmat dla Viciebska zrabiŭ. Budavaŭ zamki. Ale rabiŭ nie dla taho, kab dobraŭparadkavać Viciebsk, a kab było ŭ jaho apornaje miesca», — kidaje abvinavačańnie za abvinavačańniem Hieraščanka. Tak i ŭjaŭlajecca, jak u XIV stahodździ kniaź, zamiest haradskich ścienaŭ, buduje ladovy pałac i kładzie plitku.
«Rasijskija suajčyńniki» pastanavili źviarnucca da ŭładaŭ z prapanovaj nie stavić pomnik Alhierdu. «Usio¬taki, kali nie vyrašana pytańnie z dvuma inšymi pomnikami, heta nie vielmi dobra budzie. Tym bolš, u bok Rasii napiaredadni «Słavianskaha bazara», — kaža Hieraščanka.
«Alhierd, niesumnienna, byŭ pravasłaŭnym»
«Ruskija butaforskija arhanizacyi ŭmiešvajucca ŭ našu historyju, hramadskaje žyćcio, — tak kamientuje zajavu historyk Aleś Kraŭcevič. — U historyi našaj krainy Alhierd — stanoŭčaja fihura. Heta kniaź, jaki Viciebsk budavaŭ, macavaŭ našu dziaržavu, jaki «prystruniŭ» Maskvu. Bo samaja nievialikaja niebiaśpieka dla krainy była z boku Maskvy.
Heta lehienda, što Alhierd zabiŭ pravasłaŭnych śviatych. Alhierd, niesumnienna, sam byŭ pravasłaŭnym. Papieršaje, maci jaho — połackaja kniazioŭna. Padruhoje, nielha było kniažyć u Viciebsku i nie być pravasłaŭnym, jak i ŭ Połacku.
I prosta śmiešna, što rasijcy dyktujuć nam, kamu pomnik stavić, a kamu nie. Alaksandr Nieŭski absalutna nie maje dačynieńnia da našaj historyi. A pomniki kniahini Volzie i Nieŭskamu chočuć pastavić tut tamu, što hetaha choča Rasijskaja pravasłaŭnaja carkva», — adznačaje navukoviec.
Harvykankam: rašeńnie nichto nie admianiaŭ
Jakim ža budzie pomnik Alhierdu ŭ Viciebsku? Kančatkovy varyjant trymajecca ŭ sakrecie. Ale hod tamu ŭ ŚMI trapiŭ adzin ź pieršych eskizaŭ: vialiki kniaź byŭ vyjaŭleny na hroznym rycarskim kani, z sokałam na pravaj ruce. «Ja maksimalna braŭ usie krynicy, jakija ŭdałosia znajści. U tym liku letapisnyja apisańni Alhierda: tonki nos, hłybokija vočy...» — kaža skulptar Valeryj Mahučy.
Jak paviedamili karespandentu «NN» u adździele kultury Viciebskaha harvykankama, rašeńnie pra ŭstalavańnie pomnika nichto nie admianiaŭ. Ciapier prajekt znachodzicca na stadyi zaćviardžeńnia madeli. Zadača staić — da 1 červienia pomnik pastavić.
***
Daviedka
Alhierd
(1296? — 1377) — vialiki kniaź litoŭski, syn Hiedymina. Vałodaŭ Viciebskam, Krevam, pakul nie staŭ vialikim kniaziem. U časie jaho kiravańnia (1345—1377) terytoryja VKŁ vyrasła ŭdvaja za košt paŭdniovych i ŭschodnich ziemlaŭ. Vajavaŭ z Teŭtonskim ordenam i Maskoŭskim kniastvam. Pieramoh tataraŭ na Sinich vodach (1362). Ad dvuch žonak (Maryi Viciebskaj i Ullany Ćviarskoj) mieŭ 12 synoŭ, u tym liku Jahajłu, Andreja Połackaha, Skirhajłu, Śvidryhajłu, Uładzimira.
Za pomnik Alhierdu ŭ Viciebsku!
Supołka z takoj nazvaj źjaviłasia ŭ sacyjalnaj sietcy «Ukantakcie». Jaje arhanizatary zaklikajuć źviartacca da haradskich uładaŭ u padtrymku pomnika. Jany miarkujuć, što čym bolš ludziej vykažucca, tym bolšaja vierahodnaść, što pomnik źjavicca. Pisać listy zaklikajuć na imia staršyni Viciebskaha harvykankama Viktara Paŭłaviča Nikałajkina (210005, Viciebsk, vuł. Lenina, 32).
Nie čužy i Rasii
Pieršuju «kniaskuju praktyku» Alhierd atrymlivaŭ u Uśviatach (ciapier Pskoŭščyna), zaprašali jaho i ŭ sam Pskoŭ. Alhierd admoviŭsia, pasłaŭšy zamiest siabie syna Andreja.
Dzida la maskoŭskaj bramy
Pavodle «Chroniki Bychaŭca», u 1370 Alhierd, u adkaz na pachvalbu maskoŭskaha kniazia Dźmitryja Ivanaviča być u Litvie «pa krasnaj viaśnie, pa cichim lecie», raptoŭna źjaviŭsia pad Maskvoj na Vialikdzień i prychiliŭ svaju dzidu da maskoŭskich muroŭ. A Dźmitryj musiŭ adkupicca ad lićvinaŭ.
Aleś Kraŭcevič
doktar historyčnych navuk. Naradziŭsia ŭ 1958 u Mastoŭskim rajonie. Skončyŭ histfak BDU i aśpiranturu pry Instytucie archieałohii AN SSSR u Maskvie. Zajmajecca historyjaj VKŁ. Letaś za knihu «Hiedymin (1316–1341). Karaleŭstva Litvy i Rusi» atrymaŭ ad Biełaruskaha PEN¬centra premiju imia Franciška Bahuševiča.
