Historyk Aleh Dziarnovič.
Historyk Aleś Kraŭcevič.
U zale sabrałasia i studenty, i fiłosafy.
Sustrečy litoŭskich i biełaruskich historykaŭ zaŭždy byli plonnymi.
Historyk Ruścis Kamuntavičus aktyŭna adstojvaŭ litoŭski punkt hledžańnia na prablemy.
«My majem adzinaje cełaje, jakoje nazyvajecca Vialikaje Kniastva»
«Mienavita tamu, što dyskusii viaducca vakoł hetaha adzinaha cełaha, jany takija pałkija, — raspačaŭ havorku historyk Aleh Dziarnovič. — Što tyčycca najnoŭšaha etapa hetaj dyskusii, to jon maje t.zv. rodavuju traŭmu. Startavym punktam stała publikacyja knihi Mikoły Jermałoviča, jaki pisaŭ jaje ŭ padpolli, jana cyrkulavała ŭ padpolli ŭ vielmi abmiežavanym kole biełaruskaj intelehiencyi, i tolki ŭ druhoj pałovie 80-ch, kali heta knižka zdoleła apublikavacca, jana svaim zajaŭleńniem naniesła traŭmu litoŭskaj akademičnaj supolnaści. Pry tym, što mnohija bazavyja pałažeńni kancepcyi Jermałoviča nie vytrymali vyprabavańnia času, mała chto ŭsprymaje jaje jak adekvatnuju.
Pytańnie nakont taho, było ci nie było zavajavańnie… Kali razhladzieć historyju rańnich dziaržaŭ – biez prymusu, bieź cisku jany nie stvaralisia. Što tyčycca pryniaćcia kancepcyi litoŭskim bokam… Ja pryviadu Vam nazvu recenzii spadara Hudavičiusa, jakaja źjaviłasia paśla knižki Jermałoviča: «Słon to słon, a był li on?» Jana śviedčyć pra palemičny zapał, jaki ŭźnik paśla».
Takim čynam, kancepcyja Jermałoviča, moža, i nie spraŭdziłasia, ale dała impuls sprečkam i dyskusijam, uskałychnuła histaryčnuju śviadomaść biełarusaŭ. Siońnia jość mahčymaść u bolš razvažlivym tempie razmaŭlać pra hetyja prablemy supolnaha minułaha.
«Moža, ź biełaruskaha boku heta i vyhladaje jak dyskusija, ale ja b skazaŭ, što Jermałoviča za surjoznaha historyka ŭ Litvie nie ličyli, — adkazvaje doktar historyi Ruścis Kamuntavičus, — i recenzija hetaja davoli žorstkaja, recenzient surjozna pahladzieŭ na Jermałoviča i nie pakinuŭ kamnia na kamiani. Paśla chtości taksama reahavaŭ na Jermałoviča i inšych biełaruskich historykaŭ, jakija chacieli štości padobnaje zrabić, ale tam čaściej za ŭsio pracy nieadekvatnyja, jany nie sychodziacca. Ja nie viedaju, jak inšyja, ale ja tak adčuvaju reakcyju litoŭskich historykaŭ na biełarusaŭ, jakija robiać štości voś u hetym trendzie Jermałoviča».
«Histaryjahrafija moža mieć upłyŭ na śviadomaść»
U červieni 1992 h. u Hierviatach adbyŭsia kruhły stoł, jaki mieŭ udakładnić peŭnyja pytańni adnosna supolnaj historyi Litvy i Biełarusi. Heta było nieŭzabavie paśla taho, jak biełarusy zdabyli niezaležnaść (Litva abviaściła troški raniej), i było jasna z abodvuch bakoŭ: skančajecca kałanijalnaja historyja Biełarusi, naša kraina budzie vypracoŭvać ułasnaje subjektnaje bačańnie historyi, napisanaje nie z pazicyi Maskvy, nie z pazicyi Varšavy, nie z pazicyi Vilni, a z pazicyi Minska. I paličyli za patrebnaje ŭstupić u dyjałoh, kab uzhadić niekatoryja momanty adnosna ŭtvareńnia VKŁ.
U jakaści prykładu doktar histaryčnych navuk Aleś Kraŭcevič pryvodzić cytatu z sustrečy: «VKŁ možna vyznačyć jak biełaruska-litoŭskuju ci, raŭnaznačna, litoŭska-biełaruskuju dziaržavu, uličvajučy pry hetym układ, jaki ŭ palityčnaje i kulturnaje raźvićcio VKŁ praciahły čas unosiŭ ukrainski narod».
«Voś takaja navukova i palityčna karektnaja farmuliroŭka, — praciahvaje spadar Kraŭcevič, — jakaja na toj čas mahła stać asnovaj dla vypracoŭki supolnaj historyi. Ale praz dva hady da ŭłady pryjšoŭ Łukašenka, jaki pačaŭ likvidacyju nacyjanalnaj kancepcyi historyi praz zabaronu padručnikaŭ. Adnosna VKŁ kancepcyja takaja: złyja litoŭcy biełarusaŭ zavajavali, dobryja rasiejcy – vyzvalili.
I kali vyjšła maja manahrafija pra stvareńnie VKŁ, to recenzient A.Dubonis na hety moj ŭpaminak pra damoŭlenaść paśmiajaŭsia, što heta jak by dyrektyvy kamunistyčnaj partyi. Paśla źmieny palityčnaj situacyi ŭ krainie našyja litoŭskija kalehi nie bačyli patreby ŭ dyjałohach i ŭzhadnieńni ahulnych padychodaŭ adnosna VKŁ. Situacyja viarnułasia ŭ status-kvo jak pry SSSR.
Ale prajšło 20 hadoŭ, i akazałasia, što niezaležnaja biełaruskaja historyjahrafija moža mieć upłyŭ na masavuju śviadomaść, u pieršuju čarhu — na adukavanuju častku biełaruskaha hramadstva. Tamu, dziakujučy našym vysiłkam, adukavanyja biełarusy pierakananyja, što VKŁ źjaŭlajecca i biełaruskaj, i litoŭskaj dziaržavaj. A najbolš radykalna pierakananyja ličać, što VKŁ naahuł tolki biełaruskaja dziaržava, ja da takich nie naležu».
«Litoŭcy biehajuć z pałkami, usich bjuć»
Padčas dyskusii taksama ŭźnikła pytańnie nakont kancepcyi, jakuju adnoj sa svaich knih prapanavaŭ Aleś Kraŭcevič. Maŭlaŭ, VKŁ pačałosia z abjadnańnia biełarusaŭ i litoŭcaŭ…
«Voś z adnaho boku byli biełarusy, — ustupaje ŭ dyskusiju Ruścis Kamuntavičus, — z kulturaj, haradami i ŭsim takim, a litoŭcy mieli militarnuju moc, i voś hetaje jadnańnie adbyvałasia mirna. Heta značyć interas: u litoŭcaŭ enierhija, ale kultury niama, jany biehajuć tam z pałkami, usich bjuć, ale ŭ hałavie tam, značyć, ničoha; a biełarusy siadziać cyvilizavana u halštukach. I abodva naroda znachodziać adzin u adnym partniora.
Mo, kaniečnie, ja tut utryruju, ale sutnaść razmovy takaja. Dla litoŭcaŭ heta śmiešna hučyć. Pra heta, darečy, ni adzin litoŭski historyk nie pisaŭ. Jak heta moža być: prybiahaje jon z pałkaj i kaža, maŭlaŭ, zabiaru tvaju kulturu, movu i budziem siabravać. Małaimavierna, što ŭsio było tak mirna. Tam pavinny być kanflikty, i jany, biezumoŭna, byli. Tamu pieryjad Siaredniaviečča i ŭtvareńnia VKŁ treba pierahladać i pahłyblacca, kab nie było hetaha idealizmu.
Kaniečnie, było tak, što našaja elita asimilavałasia ŭ bok biełarusaŭ z samaha pačatku, i paśla, u XVI stahodździ pačałasia asimilacyja elity ŭ bok polskaj kultury, my hublali elitu, heta samy vialiki minus, pryznavać heta dyskamfortna».
U adkaz Aleh Kraŭcevič nahadaŭ fakty: na siaredzinu CHIII stahodździa, kali pačynałasia dziaržava, u litoŭcaŭ nie było ŭłasnych haradoŭ, nie było chryścijanskaj relihii, jany nie budavali muravanuju architekturu, nie viedali piśmovaści.
Histaryčnaja praktyka pakazvaje, što va ŭmovach farmiravańnia dziaržavy nie vydumlajecca niešta novaje – biarecca toje, što jość pobač. Heta jak varvary zavajavali pravincyju Rymskaj impieryi i pieraniali navat movu, rymskaje prava i h.d. Heta jak maskavity pieraniali ardynskuju mientalnaść, navat nazvu hrošaj – «dieńhi» ad ardynskaj maniety «deńha». Heta norma. I tamu vielmi naturalna, što kali dziaržava farmiravałasia, hetyja dva kampanienty złučalisia. Sapraŭdy, litoŭskija sajuzy plamionaŭ znachodzilisia da kanca CHII stahodździa ŭ stanie vajennaj demakratyi, i hałoŭnym zaniatkam mužčynaŭ była vajna, hetki pasijanarny ruch.
«Mienavita VKŁ stała aporaj pretenzii»
«Ja śpiecyjalna šukaŭ u krynicach choć adzin fakt napadu litoŭcaŭ na Horadniu, Navahradak, Vaŭkavysk, Słonim, — praciahvaje Kraŭcevič. — I nie znajšoŭ. Adzinaja ŭzhadka jość u «Słovie pra pachod Iharavy», jakoje nie źjaŭlajecca histaryčnaj krynicaj [«Słova pra pachod Iharavy» — heta, najchutčej, falsifikacyja XVIII st. — NN]. Usio heta paspryjała ŭźniknieńniu majoj kancepcyi ŭźniknieńnia VKŁ».
Supiarečnaść isnuje, i za 20 hadoŭ jana pahłybiłasia, miarkuje Kraŭcevič. «Ale vielmi ciešyć toj fakt, što, uličvajučy realii biełaruskaha hramadstva, jaho nastroj, našyja litoŭskija kalehi ŭstupajuć u dyjałoh. I liču, što tak blizkim susiedziam i histaryčna, i etnahrafična niama inšaha vyjścia, akramia jak siadać i damaŭlacca pra supolnuju viziju našaj sumiesnaj historyi».
Čamu takaja supiarečnaść uźnikła? «Heta źviazana z raźvićciom nacyjanalnych ruchaŭ, litoŭskaha i biełaruskaha. Sprava ŭ tym, što novyja nacyjanalisty imknulisia da sučasnaj dziaržavy, jakaja razumiejecca jak realizatar intaresaŭ nacyi. Litoŭski nacyjanalny ruch mieŭ svoj płacdarm u Małoj Litvie. Ukraincy mieli Halicyju, biełarusy ž adstali. Tak atrymałasia, što mienavita VKŁ stała aporaj dla pretenzii na sučasnuju dziaržavu. Usie narody Centralnaj i Uschodniaj Jeŭropy šukali apory na tradycyju ŭ dziaržavach siaredniaviečča, kali budavali novuju dziaržavu.
Čechi — kali pierastali być bahiemcami, a stali čechami — azirnulisia na słaŭnaje minułaje Češskaha karaleŭstva. Palaki – na svajo karaleŭstva. Charvaty mieli svajo aŭtanomnaje karaleŭstva ŭ składzie Vienhryi. Litoŭcy zdoleli abapiercisia na tradycyju VKŁ pa pryčynach palityčnych. I ŭ mižvajenny pieryjad litoŭskaja histaryjahrafija raźvivałasia ŭ niezaležnaj dziaržavie pry poŭnaj padtrymcy ŭsiaho dziaržaŭnaha aparata. Biełaruś i Ukraina dziaržaŭnaści nie zmahli abaranić, tamu i nie mahli stvaryć nacyjanalnaj subjektnaj kancepcyi historyi.
Adkaz na pytańnie, čyjoj dziaržavaj etnična było VKŁ: biełaruskaj ci litoŭskaj? Voś heta — karennaje pytańnie, jakoje nas padzialaje.
Ja prapanoŭvaŭ nastupnyja tezy. VKŁ nie było etničnaj dziaržavaj. U Siaredniavieččy dziaržavy nie budavalisia pa etničnym pryncypie. Kiraŭniki VKŁ, pany-rada, tyja ludzi, jakija prymali rašeńni, nie imknulisia pracavać na sučasny litoŭski narod albo na sučasny biełaruski».
Paŭstaje pytańnie: a jak abjektyŭna 500 hadoŭ isnavańnia VKŁ paŭpłyvali na sučasnyja narody? «Sprava ŭ tym, što i toj, i toj narod pryjšli ŭ najnoŭšy čas t.zv. sialanskimi narodami. Sacyjalnaja elita była albo pałanizavanaja (naščadki zmahalisia ŭ vojskach Piłsudskaha), albo rusifikavanaja. I novaja nacyja budavałasia na sialanskaj asnovie tradycyjnaj kultury».
«Da pačatku XIX stahodździa etničnaja miaža ź Niomana pierasunułasia da Vilni, — nahadvaje doktar Kraŭcevič. — Naprošvajecca taki adkaz, što, abjektyŭna, isnavańnie VKŁ bolš paspryjała sučasnamu biełaruskamu narodu», — kaža Kraŭcevič. Inšaja sprava – jak biełarusy skarystalisia hetymi mahčymaściami ŭ XX st.
«U hetym płanie ja ŭ zachapleńni ad našych paŭnočnych susiedziaŭ, — pryznaje Kraŭcevič. — U takich ciažkich umovach viekavoha asimilacyjnaha cisku i z boku słavianaŭ, i z boku niemcaŭ jany zachavali asnovy kultury, zbudavali sučasnuju dziaržavu”.
«Lotčykaŭ ci Vitaŭta?»
«Cikavym vynikam usich hetych razmoŭ i sprečak było toje, što my, litoŭcy, bačym kožny dzień, kali hladzim na hrošy, — zaŭvažaje Ruścis Kamuntavičus. — Voś, polskija, naprykład: sto złotych — Jahajła, dźvieście — Žyhimont Stary. A na litach — lotčyki, jakija lacieli z Amieryki ŭ Litvu, upali ŭ Hiermanii, nie dalacieli... 10 litaŭ… Na adnym licie była babula-piśmieńnica. I tady zapytvaješ studentaŭ: kaho vy chočacie bolš bačyć na litach: lotčykaŭ ci Vitaŭta Vialikaha? Babulu ci Alhierda? Kaniečnie, tady studenty ŭžo pačynajuć razvažać.
Raniej na litach i Alhierd byŭ, i Vitaŭt, usio z kniaziami było dobra, a ciapier u nas hetaha niama. I nakolki ja razumieju, čamu kniazi źnikli ź litaŭ i źjavilisia dziejačy sučasnaha pieryjadu na banknotach – z-za hetych voś dyskusij. Inšaha varyjanta ja nie baču, bo jaki sapraŭdny litoviec vyrašycca admovicca ad Vitaŭta i Hiedymina na karyść babul i lotčykaŭ?
U 1990—1994 hadach dyskusii pamiž biełarusami i litoŭcami byli vielmi intensiŭnyja, paśla ŭžo atrymlivałasia hulnia ŭ adny varoty, i kali b my lity malavali paśla 1995 hoda, tam było b štości padobnaje da Polščy. Kaniečnie, heta tolki maja hipoteza, ale dumaju, jana vielmi blizkaja da praŭdy».
«Vajavać nie budziem»
Doktar historyi Danhiras Mačulis pryznajecca, što pierad dyskusijaj jon vyrašyŭ pacikavicca, jak Litva i Biełaruś aficyjna pradstaŭlajuć svajo histaryčnaje minułaje. Pajšoŭ jon samym prostym šlacham: paraŭnaŭ, jak vykładajecca histaryčny naratyŭ na aficyjnych partałach. I akazałasia, što na abodvuch partałach pišacca, što i adzin, i druhi narod źjaŭlajecca naščadkam usich hetych tradycyj VKŁ.
Kali pahladzieć na Kanstytucyi, to ŭ preambułach zaŭvažny adzin cikavy niuans. U pryvatnaści – sproba abapiracca na tradycyi VKŁ. To bok, aficyjna abiedźvie krainy pryznajuć, što majuć prava na tak zvanuju simvaličnuju spadčynu VKŁ. Ale ŭ Litvie heta bolš vyražajecca ŭ simvaličnym pamknieńni pakazvać siabie jak tych, chto maje prava na hetu spadčynu.
Pa-pieršaje, u Litvie isnujuć uznaharody: Orden Vitaŭta, Orden Pahoni, Orden Hiedymina. Pa-druhoje, akramia Dnia Niezaležnaści i Dnia adnaŭleńnia niezaležnaści (18 lutaha i 11 sakavika) litoŭcy majuć śviata 6 lipienia, kali śviatkujecca Dzień karanacyi Mindaŭha.
Ale, niahledziačy na ŭsio heta, u krainie-susiedcy časam davodzicca nazirać peŭnyja chvalavańni adnosna prynaležnaści litoŭskaj stalicy toj ci inšaj dziaržavie. Nakont hetaha Ruścis Kamuntavičus zaŭvažaje, što Vilnia zaŭsiody była šmatnacyjanalnym horadam i što litoŭcy ŭ XX stahodździ z hetaj nahody vielmi pieražyvali».
Paśla Druhoj suśvietnaj, — kaža prafiesar, — tam zastałosia šmat palakaŭ i biełarusaŭ, da taho ž, jašče rasiejcy pryjechali… I tamu navat siońnia litoŭcy zastalisia vielmi datklivymi adnosna pytańnia, kamu Vilnia pavinna naležać. Zrazumieła, nichto ŭsurjoz nie dumaje, što tam chtości budzie vajavać, ale emacyjnaja datklivaść zastałasia».
