Nievialiki, ale cikavy ananimny artykuł pra movu biełaruskuju na anhlijskaj movie źjaviŭsia na adnym z moŭnych forumaŭ. Jaho pierakłaŭ adzin z udzielnikaŭ supołki by-mova.livejournal.com filskeit.
1. Identyčnaść i mova
Havoračy pra situacyju ź biełaruskaj movaj, treba brać pad uvahu situacyju ź biełaruskaj identyčnaściu. Adradžeńnia biełaruskaj movy niama čaho čakać, pakul bolšaść biełarusaŭ zastajucca zachodnierusami. Toje, što ja pisaŭ u tekście pra biełaruskuju identyčnaść, nie źjaŭlajecca niečym vielmi aryhinalnym. Šmat chto, majučy infarmacyju pra historyju biełaruskaj nacyi, pryjšoŭ da tych samych vysnoŭ, i
Možna skazać, što biełaruskaja nacyja — šyzafreničnaja. Zachodniaruskaści i biełaruskaści ŭdajecca niejak suisnavać na hetaj terytoryi, ale, na žal, zachodnieruskaść daminuje. Nadta časta ja čuŭ słovy «naš» i «ruski», jakija ŭžyvalisia jak sinonimy. «Naš dobry ruski film», naprykład. Dla mianie (bo ja biełarus), heta jak skazać «bulbianyja čypsy, zroblenyja ź jabłykaŭ» abo niešta padobnaje. Heta tym bolš nienarmalna, što biełaruski nacyjanalny ruch tradycyjna bačyŭ ruskich (i taksama palakaŭ) jak svojeasablivych «antypodaŭ», a zachodnierusizm — jak antahanistyčnuju ideałohiju. Heta sapraŭdnaja šyzafrenija, što isnuje nacyja, ź dźviuma varožymi adna adnoj nacyjanalnymi ideałohijami. Sapraŭdy varožymi. Naprykład, kali biełarus niervova reahuje na toje, što inšy biełarus źviartajecca da jaho
Heta možna zrazumieć lepiej, kali ŭziać u jakaści prykładu Ukrainu. Ukraina składajecca ź dźviuch častak — ukrainamoŭnaha Zachadu i Uschodu, jaki havoryć
U adroźnieńnie ad ukraincaŭ biełarusy nie majuć svajho «Pjemonta» (jak Zachodniaja Ukraina, Lvoŭ), i biełaruskaja identyčnaść — słabiejšaja. Zachodniarusy ciapier pry ŭładzie, paśla taho jak byŭ vybrany Łukašenka. :(Žal, ale heta praŭda. Biełarusy — heta mienšaść.
Treba skazać, što «aficyjna» nie pryznajecca, što dźvie identyčnaści suisnujuć. I Łukašenka, i, skažam, Zianon Paźniak ličać siabie biełarusami, ale ich razumieńnie biełaruskaj historyi, taho, čym jość biełaruskaja kultura, jakoje miesca naležyć biełaruskaj movie i h. d., radykalna roznyja.
Naprykład, dla zachodnierusa Łukašenki (chto taksama błytaŭ słovy «naš» i «maskoŭski») biełaruskaja mova — heta prosta niešta «miascovaje», što moža ŭsprymacca surjozna tolki «nacyanalistami» i pra jaje nie treba asabliva kłapacicca, ni abaraniać. Jana isnuje ŭ peŭnaj «reziervacyi» i hetaha davoli. U toj ža čas dla Zianona Paźniaka heta nacyjanalnaja mova, jakaja pavinna być hałoŭnaj movaj Biełarusi i adzinaj dziaržaŭnaj movie, i joj patrebna i apieka, i abarona.
2. Čamu biełaruskuju movu treba zachoŭvać čystaj
U siaredzinie XX stahodździa doktar Jan Stankievič (užo jak imihrant u ZŠA) pisaŭ, što biełaruskaj movaj savieckich haziet možna tolki pałochać biełarusaŭ. Ludzi lubiać svajo rodnaje. Jany mahli b lubić i biełaruskuju movu (navat zachodnierusy), ale jany nie buduć jaje lubić, kali jana jość ničym inšym, jak karykaturaj samoj siabie abo movy maskoŭskaj. Na žal, heta toje, u što jana pačała pieratvaracca ŭ savieckija časy. Doktar Jan Stankievič adnojčy ŭžyŭ termin «žachlivy
Da taho ž źjaŭlajecca vidavočnym (prynamsi dla mianie), što biełaruskaja mova z usimi jaje dyjalektami — heta asobnaja sistema, asobny arhanizm. Asobny arhanizm nie moža raźvivacca narmalna, kali jon nastolki zaražany čužaziemnymi słovami, sintaksisam, časam marfiemami; i navat fanietykaj! Ale! Ja nie pierabolšvaju! Čužaziemny ŭpłyŭ nastolki vialiki i škodny, što jon skažaje biełaruskuju movu navat na fanietyčnym (najbolš rezistentnym) uzroŭni! >:(Biełaruskuju movu treba zachoŭvać čystaj, kali my chočam, kab jana raźvivałasia narmalna. Čužaziemny ŭpłyŭ treba niejtralizavać. Heta značyć, što pavinny isnavać prynamsi peŭnyja terytoryi, dzie biełaruskaja mova nie pavinna była b suisnavać z maskoŭskaj. U ideale, viadoma, usia Biełaruś pavinna być takoj terytoryjaj…
Nižej ja budu pisać pra niekatoryja chvaroby biełaruskaj movy.
3. Savieckaja biełaruskaja mova
U savieckija časy biełaruskaja mova mieła i dasiahnieńni, i straty. Z adnaho boku, u
Voś niekalki prykładaŭ. Biełarusy nie havorać «Dobraj ranicy». Ja nie viedaju, čamu. Jany prosta tak nie havorać. Jany kažuć ci «Dobry dzień», ci «Dobry viečar». Ja maju dvuch śviedak. Pieršy ź ich — sam doktar Jan Stankievič, druhaja — maja babula. Daliboh, ja prosta nie mahu ŭjavić jaje vymaŭlajučaj «Dobraj ranicy», bo… jana prosta nie ŭžyvaje hetaha vyrazu. Ale, na žal, u šmat jakich słoŭnikach hetu nienaturalnuju formu možna znajści.
Inšy prykład: «Jak spravy?».
Niapravilna pytacca «Jak spravy?»
U svaim artykule «Niebiełaruskaja mova ŭ biełaruskaj litaratury» Kuźma Čorny paradziravaŭ i vyśmiejvaŭ takuju movu, układvajučy «savieckija biełaruskija» słovy ŭ vusny sielskaj žančyny: «U čym sprava? Biezumoŭna, niemetazhodna…» Darma što možna znajści takija słovy i vyrazy ŭ savieckich słoŭnikach, jany hučać śmiešna, kali sielskaja žančyna vymaŭlaje ich: jany ŭsie — kalki. U čym sprava? —
4. Prostaja biełaruskaja mova
Heta jašče adzin vid chvaroby, jakaja plažyć biełaruskuju litaraturnuju movu.
Ja pomniu, jak čytaŭ «Novuju ziamlu» Jakuba Kołasa ŭ škole. I ja pomniu zajzdraść, jakuju adčuvaŭ. Mova Kołasa była vielmi «lohkaj» i naturalnaj. Ja dumaŭ pra toje, što nie zdolny sam pisać tak. Maja mova była (i jość) šmat biadniejšaj za Kołasavu. Toj vid zajzdraści, jaki ja adčuvaŭ, čytajučy «Novuju ziamlu» školnikam, ciapier adčuvaju vielmi redka, bo pryhožaja biełaruskaja mova ciapier taksama redkaść… Adnojčy ja napisaŭ artykuł pra movu haziety «Naša niva», tam ja pakazaŭ vidavočnyja moŭnyja pamyłki «NN», ale, ščyra kažučy, kali b jany papravili ŭsie pamyłki, mova haziety ŭsio roŭna zastałasia b presnaj.
Ciapier ludzi, jakija farmalna źjaŭlajucca nośbitami biełaruskaj movy, žyvuć u śviecie, u jakim nadta mała biełaruskaj movy (asabliva dabrajakasnaj). Na žal, u bolšaści vypadkaŭ
Charakternaja detal dla ilustracyi: niekatoryja ludzi, ź jakimi ja zvyčajna havaru
5. Idyjocki «puryzm»
Niekatoryja biełaruskamoŭnyja schilny padbirać słovy, niepadobnyja da adpaviednych maskoŭskich. Ale sapraŭdy heta tendencyja — heta prosta jašče adzin prykład (niepramoha) maskoŭskaha ŭpłyvu. Niekalki prykładaŭ:
«To help»
Ale šmat chto z nośbitaŭ biełaruskaj movy ličyć «dapamahać» «bolš biełaruskaj» formaj, bo jana mienš padobnaja na maskoŭskaje «pomohať». Google daje takija rezultaty: kala 378,000 dla «dapamahać» i tolki kala 8,400 dla «pamahać»! Faktyčna «pamahać» zabyvajecca tolki dziela taho, što jano akazałasia bolš padobnym da jaho maskoŭskaha ekvivalentu. Čysty idyjatyzm.
Jašče adzin prykład, navat bolš sumny. U biełaruskaj movie jość dva słovy, jakija adpaviadajuć dziejasłovu «to know»: «znać» i «viedać». Maskoŭcy majuć tolki «znať». Padobna jak i ŭ vypadku z «dapamahać», niekatoryja biełarusy schilny ŭžyvać vyklučna dziejasłoŭ «viedać».
Što tut asabliva sumnaha? Słovy «znać» i «viedać» majuć krychu roznyja značeńni. Naprykład, možna skazać, što niejki sabaka nie breša na paštaljona, bo «znaje» jaho, «paznaje». Kali skazać, što sabaka «viedaje» jaho, heta budzie značyć, što sabaka viedaje niešta pra paštaljona, naprykład, jaho zvyčki, jak jon žyvie i h. d.
Kali pačać užyvać «viedać» zamiest i «znać», i «viedać», heta budzie značyć, što biełaruskaja mova robicca biadniejšaj, bo hetyja «adcieńni i niuansy» značeńniaŭ źnikajuć. Što ŭ hetym vinavata? Idyjocki «puryzm» a taskama adsutnaść «moŭnaha čućcia» (Sprachgefühl).
Juryj Paciupa paraŭnaŭ adnojčy svaju pracu z pracaj stvaralnika niunorsku Ivara Osena i čałavieka, jaki adradziŭ iŭryt, Elijeziera
