Захар Шыбека. Зразумець Каліноўскага 39

Вакол Кастуся Каліноўскага зараз шмат спрэчак. Ангажаваныя ў нацыянальны дыскурс інтэлектуалы абураюцца, што асобныя прыдворныя гісторыкі не лічаць кіраўніка антыцарскага паўстання 1863 г. у Беларусі нацыянальным героем.

Але важна не толькі паказваць абсурднасць поглядаў абсалютна ангажаваных у расійскую традыцыю асобаў на беларускую гісторыю. Важна і самім беларусам зразумець Каліноўскага. А зразумець Каліноўскага, значыць зразумець гісторыю Беларусі ХІХ ст., значыць стаць патрыётамі Беларусі. Толькі, каб зразумець Каліноўскага і яго эпоху, трэба паглядзець на тое далёкае мінулае вачыма нашага героя.

Хай нікога не засмучае, што Каліноўскі змагаўся за адраджэнне ВКЛ. У той час, калі ён жыў, афіцыйнай назвы «Беларусь» для ўсяго краю не існавала. А таму ён мог змагацца толькі за тое, што было ў рэальнасці, за аднаўленне знішчанага царызмам ВКЛ.

Пра тое, што гэту адноўленую і абноўленую дзяржаву ён бачыў беларускай, сведчыць яго імкненне адрадзіць уніяцтва, якое было чужым і для палякаў і для літоўцаў, бо яны вызнавалі каталіцызм. Пра гэта сведчыць і тое, што ён звяртаўся да свайго народа на яго роднай мове («браты мае, мужыкі родныя», «дарагі мой народзе») і дзеля яго ахвяраваў сваім жыццём. Ён не шкадаваў рэзкіх слоў для спаланізаваных памешчыкаў, гаварыў пра Бацькаўшчыну і дыстанцыяваўся ад Польшчы, але заклікаў сваіх «дзецюкоў» (хлопцаў) браць прыклад у барацьбе за волю з польскіх мужыкоў.[1]

Застаецца, на жаль, дакладна невядомым — якое месца ў новым ВКЛ беларускі правадыр адводзіў яўрэям і літоўцам.

Яго сціплая літаратурная спадчына не дазваляе меркаваць пра гэта. Але, хутчэй за ўсё, ВКЛ бачылася Каліноўскаму як правобраз сучаснай дзяржавы, дзе прадстаўнікі розных этнасаў жывуць супольна і раўнапраўна, гэта значыць, твораць адзіную палітычную нацыю. Продкаў сучасных літоўцаў Каліноўскі, нібыта, не заўважаў, а да яўрэяў ставіўся добразычліва. У «Пісьмах з-пад шыбеніцы»[2] ён пісаў, што пасля пераходу памешчыкаў на бок паўстанцаў, «маскалі», каб уратавацца, пачалі прыпісвацца нават да яўрэйскіх брацтваў, але яўрэі не прымаюць «такіх, што нажлапталіся [напіліся] нямала і слёз і крові жыдоўскай». Але яўрэі нідзе не ўзгадваюцца Каліноўскім у якасці саюзнікаў. У той час яўрэйская абшчына яшчэ жыла сваім ізаляваным рэлігійным жыццём, у палітыку не ўмешвалася і нават з надзеяй чакала ад цара Аляксандра ІІ пашырэння сваіх правоў.[3]

Калі б мары Кастуся Каліноўскага здзейсніліся, краіна сучасных беларусаў магла б называцца Літва, а яны самі — ліцвінамі.

Дык чаму ж тады нашы продкі не захавалі ліцвінскі праект стварэння сучаснай нацыі пад назвай «Вялікае Княства Літоўскае» ці «Літва», які прапаноўваў Каліноўскі, а ўзяліся за рэалізацыю нацыянальнага праекта пад назвай «Беларусь»? Чаму правінцыйная назва «Беларусь», урэшце, замацавалася ў канцы ХІХ — пачатку ХХ ст. за ўсёй этнічнай тэрыторыяй сучасных беларусаў?

Каб адказаць на гэта пытанне, трэба ведаць, што гэта за дзяржава ВКЛ і як яе трактаваць.

Гэта праблема зараз застаецца адной з самых карэнных у сучаснай беларускай гістарыяграфіі. Скажам тут толькі пра самае простае. Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае — так гучала яго поўная назва. У сучаснай сусветнай гістарыяграфіі гэту поўную назву пісаць, неяк, не прынята. Можа, таму, што іначай даследчыкам, якія лічаць гэту дзяржаву літоўскай (у сучасным сэнсе) прыдзецца пераглядаць свае канцэпцыі. На маю думку, поўная назва Княства сведчыць аб вялікай ролі ў гэтай дзяржаве беларусаў, украінцаў і літоўцаў, якіх раней называлі ліцвінамі (літоўцамі), русінамі і жамойтамі. Пасля распаду Савецкага Саюза гэтыя народы вярнуліся да актыўнага нацыянальнага жыцця і сталі прэтэндаваць на ВКЛ. Спробы вырашыць праблему па прынцыпу — гэта дзяржава не ваша, а наша — аказалася зусім не прадуктыўнай і яна ніколі не прывядзе да паразумення паміж беларусамі, літоўцамі ды ўкраінцамі. Таму, на мой погляд, не варта ўвогуле даваць гэтай сярэднявечнай дзяржаве нейкае нацыянальнае вызначэнне, як гэта і рабіў Каліноўскі. Тым больш, што ў часы ВКЛ сучасных нацый і не існавала. Проста гэта была дзяржава, якая стала калыскай для трох сучасных нацыянальных дзяржаў — беларускай, літоўскай, украінскай. Усе гэтыя народы маюць права на гісторыка-культурную спадчыну Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага.

З гэтага вынікае, што беларусаў нельга лічыць негістарычнай нацыяй. Міфы пра гістарычную непаўнавартасць сучасных беларусаў, пра іх адвечным адзінстве з рускімі і пра заваёву беларусаў літоўцамі былі створаны па загаду расійскай імператрыцы Кацярыны ІІ (1762–1796) пасля захопу Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Фальсіфікацыя падмацоўвалася жорсткай рэвізіяй і знішчэннем неадпаведных гістарычных дакументаў на працягу ўсяго перыяду існавання царызму. Хто ведаў сапраўдную гісторыю краю, не забыўся пра яе, той змагаўся з царскай няволяй. Кастусь Каліноўскі добра ведаў гісторыю свайго народа і адстойваў яго права на гісторыка-культурную спадчыну сярэднявечнага Княства.

Дарэчы, пазней царскія міфы перанялі гісторыкі Польшчы, Літвы, Савецкага Саюза і, практычна, усяго свету. Расійская фальшыўка і зараз выдаецца ў сусветнай гістарыяграфіі за сапраўдную гісторыю Беларусі ад старажытных часоў да 1917 г.

Вобраз ВКЛ быў выціснуты з памяці беларускага народа, што вельмі аслабіла яго нацыянальны дух.

Урад Расійскай імперыі дзяліў тэрыторыю захопленага Княства на Беларусь і Літву, а дакладней — на Беларускае і Літоўскае генерал-губернатарствы. Хоць раней у Княстве правінцый было больш: Літва, Русь, Жамойць, Палессе і інш. Назва «Белорусія» існавала дзесці на маргінеcе і ў маскоўскай традыцыі.

Падзел ВКЛ на Беларусь і Літву рабіў паглынанне Расіяй захопленых земляў больш лёгкім. Ён праводзіўся ў два этапы: спачатку Беларусь, а потым — Літва. Аднак хоць тэрыторыя былога ВКЛ і мела рэгіянальныя адметнасці (асабліва на ўсходзе), яна працягвала усё ж захоўваць сваё адзінства і своеасаблівасць як асобны рэгіён Расійскай імперыі аж да яе распада. Сімвалам адзінства тэрыторыі былога ВКЛ можна лічыць знакамітага паэта Адама Міцкевіча і яго творчасць. Край лучылі традыцыя і памяць, адзіныя законы (Літоўскі Статут дзейнічаў да 1840 г.), сужыццё з вялізарнай яўрэйскай абшчынай, замкнутай у рысе аселасці, а таксама царская палітыка дыскрымінацыі мясцовага насельніцтва. Такім, адзіным, успрымаў свой край і Каліноўскі, які змагаўся за яго вызваленне з-пад гнёту Расіі.

Тэрыторыя былога Княства заставалася ў сферы еўрапейскага ўплыву, захоўвала еўрапейскія традыцыі, таму непазбежна станавілася актыўным правадніком еўрапейскіх уплываў на царскую імперыю.

Кастусь Каліноўскі добра разумеў перавагу сваёй Бацькаўшчыны над Расіяй з яе традыцыямі дэспатызму, таму ставіўся да гэтай дзяржавы з пагардай, а расійскіх сялян зваў да супольнай барацьбы супраць царызму. Гэты апошні н’юанс у поглядах Каліноўскага неяк не заўважаюць ці не ведаюць сучасныя ворагі беларускага лідэра. Складваецца ўраджанне, што яны б маглі павесіць яго, як «ворага» Расіі, у другі раз.

Фактычна і ў свядомасці людзей, якія апынуліся ў складзе Расійскай імперыі, заставалася адзінае для свайго Краю назва -«Літва». Накінутая ім царызмам назва «Беларусь» спачатку прыжылася толькі ў памежжы з унутранай Расіяй.

Але і там (Віцебская, Магілёўская губерні) у першай палове ХІХ ст. інтэлектуалы лічылі сябе ліцвінамі (літоўцамі). Так, Арцём Вярыга-Дарэўскі (1816–1884) з Віцебшчыны — белорускамоўны літаратар і перакладчык паэмы Адама Міцкевіча «Конрад Валенрод» — казаў, што ён — літовец, а сваю мову называў літоўскай.[4]

Пасля антыцарскага паўстання 1830/31 гг. стала відавочным, што замацаванне назваў «Літва» і «Беларусь» за пэўнымі тэрыторыямі абцяжарвала інкарпарацыю Края ў імперыю, бо абуджала ў іх жыхароў рэгіянальную ідэнтычнасць.

У 1840 г. расійскі імператар Мікалай І забараніў называць губерні на тэрыторыі былога ВКЛ Беларускімі і Літоўскімі. У справах камітэта міністраў Расіі 26 чэрвеня на гэты конт зроблены такі запіс: «По случаю поднесения императору указа, в котором упоминались губернии Белорусские и Литовские, государь, зачеркнув название Белорусских и Литовских, изволил приказать переписать указ с наименованием губерний каждой отдельно Витебская, Могилевская, Виленская и Гродненская, причем последовало повеление собственноручное: «Правила сего держаться и впредь, никогда иначе не прописывая как поименно губернии!»[5] Царскі загад меў свае вынікі. З афіцыйнай тэрміналогіі найперш выціскалася назва «Літва». У той жа год было канчаткова забаронена і ўжыванне ў справаводстве «Статута ВКЛ». Афіцыйная ж назва «Беларусь» захоўвалася ў большым памеры. Пачаўся другі этап русіфікацыі заходняй часткі былога Княства. Праводзілася поўнае замоўчванне або нават знішчэнне культурнай спадчыны гэтага Княства. Літва для ўладаў перастала існаваць.

У 1863 г. паўстанцы з сучасных Літвы і Беларусі яшчэ змагаліся за адраджэнне адзінага ВКЛ.

Левае крыло чакала падтрымкі ад сялян. Крыло памяркоўных і больш рацыянальных асноўныя надзеі ўскладала на падтрымку заходніх краін. Толькі так можна было вырвацца з-пад расійскага ярма, бо надзеі на падтрымку народа або дэмакратызацыю Расіі былі маларэальнымі. Аднак еўрапейцы не прыйшли на дапамогу паўстанцам, як гэта зрабілі ваяры Рэчы Паспалітай, калі ў еўрапейскія краіны ўрынуліся арабскія заваёўнікі. У выніку спроба паўстанцаў на чале з Каліноўскім адрадзіць вольнае ад Расіі ВКЛ ў якасці дзяржавы для продкаў сучасных беларусаў скончылася паражэннем і вынішчэннем мясцовай эліты. Публічна бараніць гістарычную спадчыну ВКЛ для тагачасных беларусаў аказалася некаму.

Такой сітуацыяй і царскай палітыкай замоўчвання пра Літву скарысталіся продкі сучасных літоўцаў, якія называліся раней жамойтамі, аўкшайтамі (магчыма, што і літоўцамі). З дапамогай Прусіі яны манапалізавалі спадчыну ВКЛ разам з назвамі «Літва», «літоўцы». Царскія ўлады не перашкаджалі. Ім гэта было нават выгадна. Продкі сучасных беларусаў адхіляліся ад вялікай спадчыны. Гэта спадчына лакалізавалася на этнасе невялікім па колькасці і па займаемай ім тэрыторыі. Пазбаўленыя памяці пра сваё мінулае, беларусы лёгка потым станавіліся рускімі. Таму пачатковая перавага літоўскага нацыянальнага праекта над беларускім праектам абумоўлівалася, акрамя іншых прычын, і палітыкай Прусіі і Расіі. Яны, магчыма, спецыяльна і не падтрымлівалі літоўскі нацыянальны рух, але асабліва не шкодзілі яму. І найперш гэта адносілася да Прусіі.

Віленскі генерал-губернатар Міхаіл Мураўёў загадаў павесіць Кастуся Каліноўскага. Разам з ім ён засіліў і больш перспектыўны ліцвінскі праект стварэння сучаснай беларускай нацыі. Ход далейшых падзеяў, звязаных са стратай памяці пра ВКЛ, ужо адбываўся пасля Каліноўскага.

Мой досвед вывучэння гісторыі Беларусі пераконвае, што ў пераемнікаў Кастуся Каліноўскага не было ніякіх рэальных шанцаў ажыццявіць яго мары — адрадзіць ВКЛ і стаць ліцвінамі. Але пра тое, што беларусы былі ліцвінамі варта памятаць.

Пасля ўсяго сказанага можа і стала больш зразумелай постаць Кастуся Каліноўскага і яго роля ў барацьбе беларусаў за свабоду. Ён хацеў адрадзіць Вялікае Княства Літоўскае (ВКЛ) у якасці незалежнай ад Расіі дзяржавы для сучасных беларусаў і першым заявіў аб праве свайго народа на ВКЛ.

Будучы рэалістам, ён хацеў зрабіць гэта ў саюзе з палякамі. Ён хацеў вярнуць да жыцця ўніяцтва ў якасці пануючай канфесіі для сваіх суайчыннікаў, бо ва ўмовах супрацьстаяння праваслаўнай і каталіцкай царкваў у яго краі ён першым зразумеў ролю ўніяцтва ў барацьбе свайго народа за самазахаванне. Ён стаяў ля вытокаў беларускай нацыі пад назвай «ліцвіны». Гэта было зусім лагічна з пункту гледжання натурафіласофіі, якой прытрымліваўся Кастусь Каліноўскі. Пасля падзей 1863 г. пройдзе яшчэ шмат гадоў, перш чым беларускі народ ўключыцца ў нацыянальнае жыццё. І ў гэтым быў трагізм яго першага нацыянальнага правадыра.

***

[1] гл.: «Мужыцкую праўду». № 1–7. Рэжым доступу: http://zheneok.blog.tut.by/2010/12/16/muzhyitskaya-prauda-1-7/.

[2] «Пісьмы з-пад шыбеніцы». Рэжым доступу: http://zheneok.blog.tut.by/2010/12/16/muzhyitskaya-prauda-1-7/.

[3] Лев Дейч. Роль евреев в русском революционном движении. Т. І. Берлин, 1923. С. 14–15.

[4] Катлярчук, Андрэй. Нацыянальнае канструяваньне Міцкевіча, або What Tomas Venclova did not say in. Harvard // ARCHE. 2006. С. 57–58

[5] ЦГАРФ, ф. 1266, оп. 1, д.3,л.75.

Гэты артыкул з’явіўся па-ангельску ў Belarusian Review, Vol. 25, No. 1.

Захар Шыбека, Thepointjournal.com

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ