Partret stahodździa vačyma mastaka
Uspaminaje najstarejšy biełaruski mastak Jaŭhien Cichanovič
Mastak Jaŭhien Cichanovič – najstarejšy mastak Biełarusi. 25 listapada jamu spoŭnicca 90 hadoŭ. Jahony starejšy brat – słavuty mastak-hrafik Valancin Cichanovič, jahonaja žonka Lusia – dačka Ŭładzisłava Hałubka. Jamu daviałosia vučycca ŭ ścienach Viciebskaha mastackaha technikumu. Jahonymi nastaŭnikami j kalehami byli klasyki eŭrapiejskaha mastactva. Mnohija ź ich stali achviarami stalinščyny, jak i cieść Cichanoviča – Hałubok. Inšyja palehli ŭ apošniuju vajnu. Šmat kaho nialitaścivy los raskidaŭ pa śviecie. Sam Jaŭhien Cichanovič biare ŭdzieł u mastackich vystavach ad 1932 h. Za hety čas im stvoranyja dziasiatki žyvapisnych pałotnaŭ, sotni hrafičnych rabot. Šmat tvoraŭ hetaha mastaka možna pabačyć u muzejach, knihach, padručnikach. Aproč usiaho hetaha, Cichanovič – vydatny memuaryst, adzin z apošnich śviedkaŭ stahodździa, što syšło ŭ niabyt.
Pra Janku Kupału i Piłsudzkaha
...Heta byŭ pačatak 20-ch. Nie mahu dakładna ŭspomnić, kali i dzie ja pačuŭ, jak čytaje svaje vieršy Janka Kupała. Mabyć, u Domie piśmieńnikaŭ. Viedaju, Kupała nia nadta lubiŭ čytać sam, mabyć, saromieŭsia, a moža dumaŭ, što artyst heta zrobić lepš za jaho. Ci, chutčej, i toje i druhoje razam. Kupała naahuł nie lubiŭ vystupać z pramovami, bo navošta jamu było na ludziach vykładać svaje dumki, jakija laciać u pavietra i tam hublajucca? Jon nie chacieŭ vychodzić na scenu, dzie jaho sustrenuć jak artysta, pačnuć plaskać u ładki, narobiać šumu, a navošta? U toj čas ličyłasia, što, kali maješ pastaŭleny hołas i možaš vystupać z roznych nahodaŭ, ty aktyvist, ciabie vybirajuć, ty pavažany. Kupału zaŭsiody zaprašali ŭ prezydyjumy roznych schodaŭ ci viečaroŭ, dzie pavinny byli siadzieć znakamityja ludzi. Heta nadavała pradstaŭničaści schodu.
Čaściakom, kali čałaviek čuŭ upieršyniu vieršy ŭ vykanańni Kupały, jaho spaścihała peŭnaje rasčaravańnie. Manatonny, hłuchi hołas, dyj kožnaje słova vymaŭlajecca nia hetak jaskrava, jak treba. Navat sens vierša ŭchapić było ciažka, zastavałasia adno razhladać paeta — jak jon staić, jak trymaje ruki, čamu nie rasstajecca sa svaim kijkom...
...Ad žonki ja viedaju, što Kupała lubiŭ słuchać, jak jana čytała jahonyja vieršy, jak vyrazna hučali jaje słovy, pierachodziačy ŭ zhuki pačućciaŭ. Sens vieršaŭ uzrastaŭ navat ad žestaŭ jaje ruk. Hałubok niezdarma braŭ svaju dačku ŭ mienski Biełpedtechnikum, kab jana čytała vieršy Kupały pierad studentami paśla lekcyi ab teatry, ab litaratury ŭ sceničnym mastactvie. Byŭ hetki vypadak, kali ciotka Ŭładzia ŭziała da siabie Lusiu Hałubok na paru dzion, kab Lusia vyvučyła vieršy Kupały pad jaje kiraŭnictvam. U hetym ničoha dziŭnaha nie było, bo Lusia jašče nia mieła dośviedu trymacca pierad hledačami. Repetycyi adbyvalisia ŭ Domie I źjezdu RSDRP, dzie tady j žyła siamja Kupały. Ciotka Ŭładzia jak byłaja nastaŭnica vałodała sakretami padychodu da dziaciej – joj lohka było pracavać z talenavitaj dziaŭčynkaju. Možna tolki sabie ŭjavić, jak chvalavałasia Kupalicha za kulisami ŭ toj viečar premjery. Ale ŭsio adbyłosia dobra, i maleńkaja aktrysa mieła ciapier svajo amplua.
Viečar toj byŭ pryśviečany Juzafu Piłsudzkamu, jaki siadzieŭ u ložy haradzkoha teatru, abapirajučysia na šablu. Jon piaščotna hladzieŭ na maleńkuju dziaŭčynku i praz svaje vialikija vusy ŭśmichaŭsia. Peŭna, padabałasia jamu maleńkaja dziaŭčynka, što hetak dobra čytała biełaruski pryvitalny vierš ad Kupały. “Hety viečar, — kazała Lusia Hałubok, — zapomniŭsia mnie bolej za ŭsio, bo toj vusaty dziadźka kinuŭ kvietki da maich noh, a potym doŭhi čas ludzi plaskali ŭ dałoni, stojačy. Sotni ludziej hladzieli ŭ tuju ložu, na Piłsudzkaha, na jahonych vykštałconych adjutantaŭ, polskich achviceraŭ...”
Kazali, što biełaruskija ŭradoŭcy z BNR sustrakali Piłsudzkaha chlebam-sollu... Tady nichto nia viedaŭ, da kaho dałučać našuju maleńkuju dziaržavu. Bo Zachodni kraj, jak rasiejcy nazyvali našuju Biełaruś, nia mieŭ ani ŭzbrojenych złučeńniaŭ, ani dakładnych miežaŭ i tryvałych jurydyčnych pravoŭ... Kali ž nacisk čyrvonaha vojska ŭzmacniŭsia, Piłsudzki vymušany byŭ adstupać. Polskija vojski pa darozie ŭsčyniali hvałty, rabunki j pahromy. Hvałcili žančynaŭ, a sivym žydam adrazali barody. Chto tolki nie taptaŭ kavanym botam našuju maci-Biełaruś! Niemcy, palaki, iznoŭ niemcy. Chto tolki nie dzialiŭ jaje na častki, nie abdziraŭ to źleva, to sprava. Ale najbolš hvałtu było za carskaj Rasiejaj, a paśla j za balšavickim Savieckim Sajuzam...
Pra Azhura i Kołasa
...Zair Azhur byŭ starejšy ad mianie tolki na try hady. Pieršaja naša sustreča adbyłasia ŭ 1929 h. u domie Jakuba Kołasa. Azhur lapiŭ biust Kołasa, a ja i moj pryjaciel pa praftechškole, Šymanovič, farbavali dom Kołasa zvonku i ŭ siaredzinie.
U Azhura paśla skančeńnia Viciebskaha mastackaha technikumu biusty Kołasa j Kupały byli pieršymi dziaržaŭnymi zamovami. Lapić z natury Kołasa amal nie atrymlivałasia, z taje pryčyny, što ŭ piśmieńnika nie było času pazavać. A tamu Azhur abzavioŭsia vialikaj kolkaściu fatazdymkaŭ klasyka ŭ roznych pozach — u profil, anfas i sa zhublenaha profilu. Hetki sposab byŭ niaprostym. Nie było stankoŭ, što kruciacca, na jakich madel siadzić u fateli, a skulptar bačyć jaje z usich bakoŭ.... Ź vialikimi ciažkaściami Azhuru j jahonym farmataram udałosia zrabić tolki adnu adliŭku (u čornaj formie), dyj tuju ź vialikaj ryzykaj – nie było nijakaha dośviedu.
U Mienskim haradzkim teatry na fasadzie byli dźvie paŭkruhłyja nišy: źleva stajaŭ Puškin, a sprava – Hohal. Abodva tyja biusty byli z bronzy. Dyk voś, zamiest Puškina pastavili biust Kupały, a zamiest Hohala – biust Kołasa. Praŭda, u hipsavym vykanańni. Tolki z rasfarboŭkaju pad bronzu. U tyja časy biełarusizacyja išła ŭ poŭnym razhary. Samaśviadomaść źjaŭlałasia paŭsiul. Tolki voś maroz, sonca, viecier dy daždžy zbajodali hipsavyja biusty. Da taho ž fasad teatru rekanstrujavali trojčy — usio źmianiałasia i ŭsio zabyvałasia.
Tvorčaja bijahrafija Azhura šyryłasia hałoŭnym čynam u žanry biustaŭ dziejačoŭ kultury minuŭščyny pavodle ichnych partretaŭ, a sučasnych dziejačoŭ — užo i z natury. Usio ž Azhur zajmieŭ i majsterniu, i ŭsio abstalavańnie: stanki, aśviatleńnie dy inšaje. Nabližalisia tyja fatalnyja hady (kaniec 30-ch), kali stalinski teror kasiŭ usich biez razboru, asabliva vychoplivali dziejačoŭ kultury, navuki, litaratury... I Azhuru daviałosia samomu raźbivać hipsavyja biusty “vorahaŭ narodu”, spamiž jakich byŭ i hetki “vorah”, jak Uładzisłaŭ Hałubok... Adrazu ž pa vajnie razharnulisia pošuki “kasmapalitaŭ”, u liku jakich hałoŭnym čynam apynulisia dziejačy kultury žydoŭskaha pachodžańnia. Heta supała z pryjezdam u Miensk słavutaha artysta Michoełsa, jaki ačolvaŭ kamisiju pa Stalinskich premijach. Michoełsa i ŭdzielnika taje kamisii, jaki jaho supravadžaŭ, zabili ŭnačy — byccam by hruzavaja mašyna najechała. Hetak hebisty inscenavali. Michoełsu prypisvalisia suviazi z amerykanskaj “buržuazna-nacyjanalistyčnaj” arhanizacyjaj “Džojnt” i pieršym pasłom Izraila ŭ SSSR Hołdaj Meir. Azhuru hetym razam daviałosia raźbivać hipsavuju hrupu: Michoełs trymaje na rukach niemaŭla, jakoje symbalizuje naradžeńnie novaje žydoŭskaje dziaržavy... Praz peŭny čas Azhur nanoŭ źlapiŭ partret Michoełsa, užo pa fatazdymkach i biez usialakich alehoryjaŭ. Dziakuj Bohu, dośvied byŭ. A voś partret Uładzisłava Hałubka, pieršaha narodnaha artysta Biełarusi, maestra hetak i nie sabraŭsia ŭznavić. Tamu toj biust nia zhadvajecca ŭ encyklapedyjach. Hetak i hublajucca ŭ pamiaci ludzi, niezvyčajna adoranyja ŭ svajoj tvorčaści...
A voźmiem kampazycyju pomnika Jakubu Kołasu. Tut ź levaha boku Symon-Muzyka ź dziaŭčynaju, sprava – Dzied Tałaš sa strelbaju j chłopčyk, jaki pakazvaje palcam, kudy musić stralać dzied... Pasiaredzinie kampazycyi – ahramadnaja postać Jakuba Kołasa śpinaju da šmatludnaj vulicy Viery Charužaj... Paet niby padpior rukoju padbarodździe, da jakoha nie staje jakich 30 sm. Fantany abapał hetak i nie byli ŭviedzienyja ŭ dziejańnie. Sam Azhur zaviaršyŭ hetuju naturalistyčnuju kampazycyju biarozami. Hetyja drevy choć niejak skradvajuć śpinu pomnika. Pamiataju svaju hutarku z Daniłam, synam Kołasa, pra toje, što mastakam i skulptaram hety memaryjał Kołasu zusim nie padabajecca. Daniła mnie adkazaŭ, što sam fakt stvareńnia pomnika Kołasu na płoščy jahonaha imia, dy ŭ dadatak i vulica, taksama nazvanaja ŭ honar Kołasa, jaho całkam zadavalniajuć. A krytyka, maŭlaŭ, ad mastakoŭ i asabliva skulptaraŭ pachodzić ad zajzdraści: kožny chacieŭ by atrymać taki zakaz.
U Miensku zastałosia jašče dva pomniki raboty Azhura: Dziaržynskamu, jaki hladzić u vokny svajho ž viedamstva, i lotčyku, Hieroju Savieckaha Sajuzu Hrycaŭcu. Hetaja manapolija Azhura tłumačyłasia tym, što ŭładam tyja zvańni i ŭznaharody, jakimi ŭhanaravali skulptara, nie davali zaŭvažyć, što nia ŭsio paduładna hetamu tvorcu.
Pra Vacłava Ivanoŭskaha
Možna mnoha čaho raspaviadać pra Vacłava Ivanoŭskaha jak navukoŭca, palityka, adnaho z pačynalnikaŭ vyzvolnaha ruchu...
Prafesara Ivanoŭskaha ja zblizku bačyŭ tolki adzin raz, kali jon, jak zaŭždy biez achovy, prachodziŭ pa Nizkim zavułku, u rajonie Niamihi, da prafesara Łykoŭskaha. Łykoŭski byŭ hałoŭnym epidemijolaham horadu. Ivanoŭski zaŭsiody spakojna j hodna chadziŭ pa ŭsim Miensku.
Ad 3 listapada 1941 h., jak jaho pryznačyli burmistram Miensku, jon šmat zrabiŭ dla ratavańnia ludziej ad niamieckich represijaŭ. Ja heta viedaju. Uletku 1943 h. ź inicyjatyvy hrupy prafesara Ivanoŭskaha było stvoranaje j padpolnaje biełaruskaje nacyjanalna-demakratyčnaje abjadnańnie dziela hurtavańnia siłaŭ, jakija mieli na mecie adbudovu biełaruskaje niezaležnaje dziaržavy pa vajnie...
7 śniežnia 1943 h. Vacłaŭ Ivanoŭski byŭ zabity na rahu ciapierašnich vulicaŭ Niamihi j Kamsamolskaj. Ivanoŭski, jak zaŭždy, biez achovy jechaŭ na furmancy. Rolu achoŭnika j vykonvaŭ furman. Niekalki čałaviek žaleznymi prutami zabili ich abodvuch, Ivanoŭskaha z furmanam. Prutami – kab nie było čuvać strełaŭ. Chto heta zrabiŭ, nieviadoma było ni tady, ni ciapier. Mahčyma, zabojstva było ŭčynienaje sa zhody haŭlajtara fon Hotberha. Ale tady ŭsie zabojstvy valili na partyzanaŭ, i, kab hetak vyhladała, Ivanoŭskamu jak burmistru niemcy zrabili šykoŭnaje pachavańnie na Kalvaryi. Tak nia stała vialikaha čałavieka. Było jamu tolki 62 hady...
Prafesara Łykoŭskaha ja viedaŭ davoli dobra. Jon, peŭna, mierkavaŭ, što maja siamja maje suviazi z partyzanami... Kolki razoŭ jon nam dapamahaŭ. Jaho, prafesara medycyny, zakatavali “stalinskija sokały” na Vaładarcy. Razam z tymi, chto “pracavaŭ na niemcaŭ”...
Historyja adnaho partreta
Heta było 3 červienia 1997 h., kali Dziaržaŭnamu mastackamu muzeju było admoŭlena ŭ nabyćci partreta mastaka Antona Karžanieŭskaha ŭ maim vykanańni. Pryčynaju stałasia toje, što Karžanieŭski ŭ hady apošniaje vajny znachodziŭsia ŭ akupavanym Miensku i niemcy ŭznaharodzili jaho medalom. Hetak havorycca ŭ vypiscy z pratakołu pasiedžańnia mastackaje ekspertnaje rady. Pratakoł padpisaŭ staršynia rady sp.Hiedrojć. Adrazu skažu, što ekspertnaja rada musiła razhladać mastackuju vartaść tvoru. U hetym sensie jon vykanany na vysokim uzroŭni, bo inakš muzej i nie prapanavaŭ by hetaha zakupu.
Toje, što rada zaniałasia spravaju KDB na prapanovu mastaka Hramyki i što mienavita ad jaho j sychodziła prapanova zabaranić hetaje nabyćcio, dzivić...
Hety partret byŭ napisany ŭ 1940 h. dla vystavy na “Dekadzie litaratury j mastactva” ŭ Maskvie. Heta pa-pieršaje. A pa-druhoje, u čym vina Karžanieŭskaha?
Dziasiatki miljonaŭ čałaviek, što apynulisia na akupavanych niemcami terytoryjach, byli zakładnikami. Chto ž vinavaty ŭ hetkim losie?
Mnie było tady 30 hadoŭ, jak kamunisty ŭciakali ź Miensku na dziaržaŭnych mašynach, jak u panicy pakidali ŭsio niemcam. Pakinuli j budynki CK KPB, Domu ŭradu j navat NKVD. Nie spalili ani archivaŭ, ani dakumentaŭ, ani śpisaŭ. Dla hiestapa “karty ŭ ruki”. Za niemcami pačalisia adrazu ž aryšty, vobšuki, rasstreły. Razam z tym niemcy aktyvizavali rabotu pa pryciahnieńni biełaruskaje intelihencyi ŭ palityku. Mastakam davali pracu ŭ hazetach, mastackich majsterniach, u nahladnaj ahitacyi. Było navat dźvie mastackija vystavy...
Žonka Karžanieŭskaha da vajny pracavała ŭ Viarchoŭnym Saviecie BSSR, była ŭ kampartyi i ŭ časie vajny evakujavałasia. Pa vajnie joj prapanavali vybar – razvod z mužam albo “členstva ŭ KPSS”. Jana abrała siamju – muža i syna, jaki ŭsiu vajnu prabyŭ z baćkam.
Badaj, ja adziny zastaŭsia žyvy, chto moža apaviadać u druku pra žyćcio intelihencyi ŭ časy niamieckaje akupacyi.
Voś što było na samoj spravie... Usie mastaki, jakija apynulisia pad akupacyjaj, musili stać na ŭlik va Ŭpravie, što vydavała mastakam (a taksama piśmieńnikam i artystam) daviedku, ź jakoj raz na tydzień jon pavinien byŭ źjaŭlacca ŭ adździeł mastactva, kab zaśviedčyć, što jašče žyvy. Namieśnikam zahadčyka Domu mastactva byŭ mastak Mikoła Dučyc, a zahadčykam — Iljinski (kolišni žurnalist), rodny brat narodnaha artysta SSSR. I, naturalna, pa-nad usimi adździełami ŭpravy byŭ niemiec (hetak zvany šef). Dyk voś, hetyja šefy zmušali mastakoŭ brać udzieł u vystavie, što musiła adbycca ŭ pamiaškańni Opery, pry ŭmovie, što kožny pryniasie nia mienš jak 3 raboty na volnyja temy... Ja asabista daŭ eciud partreta žonki, krajavid i naciurmort. Tutaka j Karžanieŭski prosić mianie zirnuć na toje, što jon prynies Dučycu. “Mnoha, zamnoha,— kažu ja. — Znajšoŭ čas vystaŭlacca ŭ takim abjomie”. A jon u adkaz: “Vy na Dekadzie ŭ Maskvie brali ŭdzieł u vystavach. A ja ŭ toj čas słužyŭ u vojsku. I voś tolki ciapier jość mahčymaść pakazać svaje tvory”. Karaciej kažučy, nie pasłuchaŭ jon maich paradaŭ, vystaviŭ bolš za 40 malunkaŭ ałoŭkam, byli j akvareli, ale nie było nijakich tematyčnych kampazycyjaŭ. Zaniaŭ svaimi tvorami nievialiki pakojčyk u teatry, tolki kolkaść jahonych tvoraŭ vyłučała jaho siarod inšych mastakoŭ. Ale kali my jznoŭ sustrelisia kala kinateatru, jon mnie kaža: “Nia viedaju, Ženia, ci ciešycca mnie, ci płakać...”. — “A što zdaryłasia?” — pytajusia ŭ jaho. — “Niemcy ŭznaharodzili mianie “Medalom dla Ŭschodu” za aktyŭny ŭdzieł u vystaŭcy...” — “A što ty paśla skažaš? Płač”, — kažu.
Hetak jano j vyjšła paśla. Vysłali jaho na 10 hadoŭ, a paśla zabaranili žyć u stalicy. Znajšlisia ludzi, siarod ich i mastak Jaŭhien Mikałajeŭ ź Viciebsku, jakija ŭsio žyćcio nie davali Karžanieŭskamu chodu ŭ mastactvie. Navat jubilejnaj vystavy toj Mikałajeŭ nie dazvalaŭ zrabić. Choć Anton Karžanieŭski zastavaŭsia siabrom Sajuzu mastakoŭ.
Mikałajeŭ byŭ “členam Viciebskaha harkamu partyi”. Hetaja akaličnaść vielmi spryjała jamu ŭ mastakoŭskaj karjery. Jon za karotki čas atrymaŭ hanarovaje zvańnie zasłužanaha dziejača mastactvaŭ, a paśla j narodnaha mastaka BSSR. Karžanieŭski byŭ źviarnuŭsia da praŭleńnia Sajuzu mastakoŭ z prośbaju dazvolić zrabić vystavu ŭ Miensku, ale j tut Viciebski harkam vystupiŭ z pratestam. Taja zabarona dziejničała da samoje śmierci Karžanieŭskaha. Dziejničała j paśmiarotna.
Tak medal mastaka kročyŭ ź im pobač, jak niejkaje taŭro. Choć jahonyja pałotny vystaŭlalisia pobač z tvorami taho ž Hramyki, Savickaha, Urodniča. Jahonaje imia jość i ŭ encyklapedyjach. Nu, a što z tym maim partretam? Ja napisaŭ list u Ministerstva kultury. Adkazu nie dastaŭ. A novy dyrektar Mastackaha muzeju spasyłajecca na toje, što hrošaj niama na hetkija partrety. Ja pakazaŭ toj partret Antona Karžanieŭskaha na vystavie “Baćki i dzieci” na pačatku 2000 h. Hledačy ŭspryniali jaho dobra.
Padrychtavaŭ da druku
Siarhiej Chareŭski
