Jak suajčyńniki pa roznyja baki barykad zastavalisia salidarnymi.
Biełaruskija piśmieńniki ŭ časie II Usiebiełaruskaha Kanhresu ŭ Minsku, 27 červienia 1944 h.: Valancin Taŭłaj, Todar Lebiada, Aleś Sałaviej, Masiej Siadnioŭ, Siarhiej Chmara, Uładzimir Siadura, Chviedar Iljaševič.
Tak i nie papytaŭsia ŭ Janki Bryla, jak zvali taho načalnika raźviedki i jakuju raźviedku jon uznačalvaŭ: partyzanskaha atrada ci bryhady. Tak i nie spytaŭ: kolki čałaviek zvyčajna vypraŭlałasia ŭ raźviedku — piać, šeść, bolej?
Viedaju, što vypraŭlalisia konna. Napieradzie adzin čałaviek. Za mietraŭ piaćdziasiat ad jaho druhi. Potym — mietraŭ praz dvaccać — asnoŭnaja hrupa. I zamykajučy.
Rahuleŭcy spačatku, musić, nie viedali hetaje chitraści.
(Darečy, słovy «Rahula» i «rahuleŭcy» ja pieršy raz pačuŭ, zdajecca, u siomym kłasie. Viktar Paramonavič Žahora, sam čałaviek navahradski, apaviadaŭ pra ich u Tamašoŭcy Bresckaha rajona. Apaviadaŭ, što nadta dobryja siodły byli ŭ švadronie Barysa Rahuli: kali zrezać skuru ź siadła, atrymlivałasia mocnaja padešva dla čaravikaŭ ci botaŭ. Zadača padletkaŭ była ŭ tym, kab prypilnavać momant, kali tuju skuru možna zrezać.)
Dyk voś, rahuleŭcy spačatku, musić, nie viedali, jak hrupa raźviedčykaŭ vypraŭlajecca na zadańnie. Ivan Bryl jechaŭ napieradzie. I rahuleŭcy, jakija siadzieli ŭ zasadzie, mabyć, paličyli, što jon adzin. Choć i była noč, jany, chłopcy tutejšyja, bieź ciažkaści paznali vieršnika. Dy jak nie paznać, kali na kani siadzić dziaciuk zwei Meter gross, jak kažuć niemcy? A paznaŭšy, adzin ź ich huknuŭ, až recha paniesła:
— Vańka! Bryl! Zdavajsia!
— Koń u mianie byŭ dobry, — uspaminaŭ Janka Bryl...
(Tut znoŭ adstupleńnie. Pra svaich partyzanskich i dapartyzanskich koniej Janka Bryl napisaŭ u ese «Kosiu moj, kosiu...». Ale ŭ tym ese zhadvajecca Kaštan i niama Kaštanki, pra jakuju, zrešty, pisaŭ nie raz. Naprykład, u zborniku «Parastak» — jak jana, nie lubiačy zvonu bomaŭ, dadumałasia biehčy tak, kab tyja bomy nie źvinieli.)
Dobry koń ument paviarnuŭsia na sto vosiemdziesiat i tak uratavaŭ žyćcio haspadaru.
Ślozy Jakuba Misko
U partyzanskaha raźviedčyka Janki Bryla byli siabry — vajskovyja raźviedčyki. Pra adnaho ź ich — Fiodara Jankoŭskaha — ja pisaŭ. A druhoha zvali Jakub Misko. Jon praciahły čas pracavaŭ u «Sielskoj hazietie», jakaja ciapier maje niedarečny nazoŭ: «Biełorusskaja niva». Nie-darečny tamu, što amal hetak — «Biełaruskaja niva» — nazyvałasia hazieta ŭ Zachodniaj Biełarusi, i była taja hazieta sapraŭdy biełaruskaju.
Dy vierniemsia da Jakuba Misko. U Biełaruskaj Encykłapiedyi jość artykuły i pra jaho, i pra jahonych ziemlakoŭ — ciozak pa proźviščy: ahraryja Andreja Vasiljeviča dy skulptara Ivana Jakimaviča. Jany, jak i Jakub Hierasimavič, — ź vioski Čamiaryn byłoha Słonimskaha pavieta. Vioska znakamitaja tym, što za Polščaju tam byŭ mocny biełaruski asiarodak. I viaźniaŭ u polskija turmy jana dała niamała. U liku viaźniaŭ byŭ i Jakub Misko, ź jakoha vielmi kpiŭ były jahony tavaryš pa polskich turmach, a potym emihrant i redaktar haziety «Biełaruski hołas» u Kanadzie Siarhiej Chmara: maŭlaŭ, zmahaŭsia z palakami za biełaruščynu, a sam u svajoj «Sielskoj hazietie» zajmaješsia rusifikacyjaj.
Ja nie viedaŭ hetaha čałavieka asabista. A jahonaje žyćcio nadajecca dla tvora ab dramie zachodniebiełaruskaha chłopca, jaki adnojčy pavieryŭ u kamunizm.
Zatłumiŭšy junaku hałavu, kamunisty — i ŭ pieršy čarod Ihnat Dvarčanin — nie dali jamu zaviaršyć vučobu ŭ himnazii. Zrešty, nie jamu adnamu — Maksim Tank i Valancin Taŭłaj taksama nie atrymali atestat stałaści «dziakujučy» starejšym tavaryšam, jakija achvotna padstaŭlali moładź pad udary defienzivy.
Jakuba Misko musili (padkreślivaju: musili) adličyć ź Vilenskaj biełaruskaj himnazii za aktyŭny ŭdzieł u vučnioŭskim strajku, naładžanym u pieršy dzień apielacyjnaha pracesu ŭ spravie Sialanska-Rabotnickaj Hramady (29 lutaha 1929 h.). Jak i Valancin Taŭłaj, jon pracavaŭ u kamunistyčnym druku, nie adzin raz traplaŭ za kraty. Pieražyŭ šok, kali Maskva raspuściła Kamunistyčnuju partyju Zachodniaj Biełarusi. Kali ž u Zachodniuju Biełaruś pryjšli saviety, pieražyŭ sapraŭdny stres: «vyzvalicieli» kinuli jaho, byłoha padpolščyka, u turmu. Dobra, što nienadoŭha.
Na froncie Jakub Misko słužyŭ u raźviedcy. Dasłužyŭsia da majora. Z «ikanastasam» na hrudziach viarnuŭsia ŭ rodny kut. I znoŭ jaho čakaŭ udar. Pakul jon vajavaŭ za savieckuju ŭładu, hetaja ŭłada vysłała jaho rodnych na ŭschod: baćku Jakuba Misko — Hierasima — čamiaroŭcy vybrali sołtysam, i savieckaja ŭłada naležnym čynam raspraviłasia z «kałabarantam». Janka Bryl napisaŭ, jak jahony siabar Jakub, daznaŭšysia pra vysyłku rodnych, biŭsia ŭ rydańniach...
Kali ja vyvučaŭ historyju taho znakamitaha strajku ŭ Vilenskaj himnazii, Janka Bryl daŭ mnie paśmiarotny zbornik tvoraŭ Jakuba Misko z uspaminami. Pra toj strajk, arhanizavany z padkazki Ihnata Dvarčanina, miemuaryst uspaminaŭ jak pra hieraičny ŭčynak i zhadvaŭ, jak jany, kamsamolcy-himnazisty, śmiajalisia z Antona Łuckieviča, jaki, sam padsudny, pryjechaŭšy ŭ himnaziju, uhavorvaŭ ich apamiatacca, bo palaki, karystajučy z momantu, mohuć himnaziju začynić. Łuckievič, zhadvaŭ Jakub Misko, płakaŭ, a jany, kamsamolcy, vypuścili naścienhazietu, u jakoj Łuckieviča vyśmiejali.
Ci byŭ Jakub Misko ščyry ŭ svajoj bravadzie? Jak by jon pavodziŭ siabie ŭ harbačoŭskuju pierabudovu i paźniej, kali stała valniej dychać i havaryć? Na hetyja pytańni niama adkazu. Doktar Arsień Lis, jaki trochi viedaŭ Jakuba Misko, spasłaŭsia jak na prykład na Uładzimira Kaleśnika, čałavieka na 11 hod maładziejšaha za Jakuba Misko i pierad uładaj «čystaha». Prafiesaru Kaleśniku — heta śviedču i ja — ciažka było pieraadoleć kamunistyčnyja stereatypy i zvyčki.
Ahient siarod paetaŭ
Niadaŭna Arsień Lis pierakazvaŭ mnie čutaje ad jašče adnaho kamunista — Maksima Tanka. Jak jon, Maksim Tank, idučy ŭ 1944 hodzie z frontam na Zachad, skarystaŭ z mahčymaści i zaskočyŭ u Vilni da ksiandza Adama Stankieviča. (Ź dziońnika ajca Adama možna daviedacca, kali heta było: 27 lipienia.) Vychodziačy z kvatery ksiandza, paet sutyknuŭsia z peŭnym subjektam, jakoha nadta cikaviła, što robić saviecki aficer u śviatara. Maksim Tank sunuŭ jamu pad nos paśviedčańnie karespandenta frantavoj haziety i pajšoŭ svajoj darohaj.
Što za ajcom Adamam sačyli, toje nie navina. Navinoj było b, kali b za im nie sačyli.
Što ŭ ajca Adama byvali kamunisty — toje zanatavana i ŭ jaho dziońniku. Ale dziońnik vioŭsia nierehularna i nie ŭsio natavałasia. Viedaju z vusnych apaviadańniaŭ Janki Bryla, što hościem u ksiandza Stankieviča nie raz i nie dva byvaŭ kamunist-padpolščyk Valancin Taŭłaj. Ad ajca Adama jon pryvioz u navastvorany muziej Janki Kupały rukapis «Paŭlinki» dy inšyja aŭtohrafy.
Mnie cikava: ci padbiahaŭ toj subjekt i da Valancina Taŭłaja, ci patrabavaŭ dakumient? I što pakazvaŭ ci kazaŭ jamu paet?
Z Taŭłajem taksama historyja. Pra toje, ź jakimi ciažkaściami išła ŭ druk jahonaja pieršaja kniha, jak jaje redahavali, jak pamianiali jaje zahałovak — pra toje napisaŭ, znoŭ-taki, Janka Bryl. Bo i z Taŭłajem piśmieńnik paśpieŭ pasiabravać. Uładzimir Kaleśnik śviedčyŭ, što ich časta možna było bačyć razam — rosłaha Janku Bryla i nievysokaha Valancina Taŭłaja.
Dyk što ž pakazvaŭ ci kazaŭ Valancin Taŭłaj čekisckamu cerbieru, jaki pilnavaŭ uvachod u kvateru ksiandza Adama Stankieviča? Pytańnie nie pustoje: jak viadoma, u čas vajny paet pracavaŭ na savieckuju vajskovuju raźviedku. Była takaja śpiechrupa «Buravieśnik», voś u joj i słužyŭ Valancin Taŭłaj. U kancy červienia 1944 hoda, kali źbirajecca i pracuje II Usiebiełaruski kanhres, my bačym jaho ŭ Minsku. U litaralnym značeńni hetaha słova bačym, bo zachavalisia (zdajecca, dva) fotazdymki, na jakich Taŭłaj zafiksavany razam sa svaimi kalehami — Alaksiejem Aniščykam, Chviedaram Iljaševičam, Todaram Lebiadoj, Alesiem Sałaŭjom, Masiejem Siadniovym, Uładzimiram Siaduram i Siarhiejem Chmaram. Usie jany stanuć abo emihrantami, abo viaźniami Hułaha.
Biełaruskaja salidarnaść
Musić, my zdahadvajemsia, što rabiŭ u kancy červienia 1944 hoda ŭ Minsku raźviedčyk Valancin Taŭłaj. Ale tut cikavy adzin momant. Były zachodniebiełaruski viazień Siarhiej Chmara, były vilenski himnazist Chviedar Iljaševič dy były navahradski himnazist Alaksiej Aniščyk vydatna viedali, da jakoj partyi naležaŭ Valancin Taŭłaj, i, musić, zdahadvalisia, što jon nie pamianiaŭ svaje pohlady.
I «kałabaranty» nie vydali jaho minskaj SD?
...Škaduju, što nie papytaŭsia ŭ Janki Bryla, jak zvali taho načalnika raźviedki i jakuju raźviedku jon uznačalvaŭ: partyzanskaha atrada ci bryhady. Vidać, hety načalnik byŭ nieprafiesijny raźviedčyk. Fiodar Michajłavič Jankoŭski, dumaju, nie paškadavaŭ by jaho.
Adnaho razu hetamu načalniku nie ŭdałosia abchitryć praciŭnika. Kali jaho, miortvaha, abšukali, dyk znajšli ŭ kišeni natatnik, u jakim biez usiakaha šyfru, pad svaimi imionami (!) byli zapisanyja partyzanskija suviaznyja. U tym śpisie było i proźvišča adnaho znajomca Janki Bryla, nastaŭnika. Hetaha nastaŭnika aryštavali. Siedziačy ŭ staŭpieckaj SD, čałaviek čakaŭ rasstrełu. I jakoje ž było jahonaje ździŭleńnie, kali šef SD skazaŭ jamu, što jon pajedzie na prymusovuju pracu ŭ Niamieččynu. Abviaściŭšy prysud, šef SD dadaŭ: padziakujcie vašamu školnamu inśpiektaru, heta jon zastupiŭsia za vas pierad adpaviednymi instancyjami.
Školnaha inśpiektara, «kała-baranta», zvali Michaś Mickievič. U jaho byŭ psieŭdanim — Antoś Halina. Jon byŭ małodšym bratam Jakuba Kołasa.
