Pra Krym tatarski piša Siarhiej Chareŭski.
Bachčysarajski pałac
Viarnuŭšysia z vyhnańnia, tatary stavili svaje kvartały i miačeci ŭ hołym stepie
Tyja, chto byvaŭ u savieckija časy ŭ Krymie, nie zadumvalisia, chto takija krymskija tatary i kudy jany padzielisia. U starych kvartałach Jeŭpatoryi ci Bachčysaraja tady možna było pabačyć adno zakinutyja ruiny, zaciahnutyja kalučym drotam. Tolki ŭ Ałupcy, soniečnym miastečku la mora, stajaŭ u zasieni palmaŭ biust lotčyku Amiet-chanu Sułtanu, dvojčy Hieroju Savieckaha Sajuza. Pra paślavajenny los hetaha lehiendarnaha krymčaka ekskursavody maŭčali.
U 1956 hodzie Amiet-chan Sułtan razam ź inšymi padpisaŭ list z prośbaj ab reabilitacyi krymskich tataraŭ, nakiravany ŭ CK KPU. Adkazu jon nie dačakaŭsia. U 1971-m, u razhar zastoja, lehiendarny lotčyk zahinuŭ padčas vyprabavalnaha palotu. Čarhovaja prośba vieteranaŭ nadać aeraportu Simfieropala imia Amiet-chana Sułtana da 65-hodździa Pieramohi sustreła kateharyčnuju admovu ŭładaŭ Kryma… Historyja tataraŭ, ich departacyi i viartańnia, ich samabytnaja kultura — hetym nasyčanaje siońnia pavietra Krymu. Adpačyvajučy na Poŭdni, vy možacie adkryć dla siabie Uschod.
Novyja miačeci
Kudy ni kiń vokam u centralnym Krymie — na dalahladzie ałoŭki minaretaŭ pry novych miačeciach. Dasavieckich zachavałasia niašmat. Samyja šykoŭnyja ź ich — miačeć Džuma Džami ŭ Jeŭpatoryi dy pabudavany jašče asmanskimi majstrami Mufci Džami ŭ Fieadosii. Novym chramam ź bietonu, silikatnaje cehły, padnožnaha kamieniu nie staje vyštukavanaści. Ale rastuć jany paŭsiudna.
U Eski Krymie pry dapamozie Turcyi adnavili miačeć chana Uźbieka XIII stahodździa. Ale stary vartaŭnik-muedzin z prykraściu kaža, što moładź bolej chodzić u novuju, na arabskija hrošy pastaŭlenuju. Na ŭskrajku miastečka, dzie raskłaŭsia novy tatarski kvartał, zichcić naviutki chram, vakoł jakoha bahata maładych baradatych ludziej. Dla tataraŭ miačeć — nie prosta miesta malitvy, ale i kłub. Musulmanie tut składajuć manalitnuju umu — hramadu. Spačatku budujuć miačeć i tolki paśla — chatu. Isłam — hałoŭny cemient tatarskaj supolnaści, bo moładź zbolšaha straciła rodnuju movu.
Pieršy namaz pačynajecca a pałovie na čaćviortuju ranicy. Nastupny — na ŭzychodzie sonca. Kryk muedzina, uzmocnieny dynamikami, robić mahutnaje ŭražańnie siarod načnoje cišy, nad duchmianymi stepavymi razłohami. I mihcieńnie maładzika ŭ popielna-ružovym niebie pakazvaje šlach...
Susiedzi viarnulisia
Kałarytny vartaŭnik staražytnaj miačeci Kiebir Džami ŭ Simfieropali za paŭhadziny davioŭ nam, što isłam — samaja praŭdzivaja, miralubnaja i mudraja viera. A jak składajucca adnosiny z susiedziami pa kvartale? Nijakich prablemaŭ! Za vyklučeńniem... piacirazovaha azanu, zakliku na malitvu, što hučyć ź minareta praz repraduktary. Jon pakrysie vyhaniaje niemusulmanaŭ sa staroha horada — chaatyčnaha suplotu vuzkich vułačak, što byŭ tut i ŭ časy chanstva.
Tych, chto pamiataje davajennyja časy, u Krymie zastalisia adzinki. Ale ni ad koha ja nie pačuŭ kiepskaha słova pra byłych susiedziaŭ — tataraŭ. Raskazvajuć kazačnyja historyi pra dziasiatki hatunkaŭ hrušaŭ, pra nievierajemna smačnyja i ciapier zabytyja małočnyja pradukty, ab pracavitaści…
Tyja, chto zasialaŭ spuścieły Krym u 1950-ja, stavilisia da viartancaŭ naściarožana, bajučysia majomasnych pretenzijaŭ. Ale strach prajšoŭ, jak tatary pačali budavać sabie novyja vioski. Zatoje źjaviŭsia novy — pierad kankurencyjaj z boku ŭvišnych, niepituščych susiedziaŭ, jakija biarucca za pracu z uzychodam sonca. Užo siońnia vialikaja častka śfiery pasłuhaŭ, žyviołahadoŭli, charčavańnia, transpartu, handlu apynułasia ŭ rukach tataraŭ.
Italjancy zapisvalisia tatarami
Dziaciej tataraŭ u paliklinikach rehistrujuć asobna jak pradstaŭnikoŭ represavanaj etničnaj mienšaści. Imi apiakujucca fondy, vydatkoŭvajucca biudžetnyja hrošy na kulturu. Ale, nasupierak pašyranaj dumcy, z Krymu byli vysłanyja nie tolki tatary! Pierad vajnoju vysłali turkaŭ, za imi — italjancaŭ, što žyli tut z časoŭ hienuezskaje ŭłady i zbudavali tuzin haradoŭ la mora, a ŭ 1940-m — dziasiatki tysiačaŭ krymskich niemcaŭ. Italjancy, kab nie trapić u departacyju, pierapisvalisia na tataraŭ. I pajechali ź imi na čužynu ŭ 1944 hodzie, jak i karaimy, i cyhany-musulmanie, što cudam pieražyli niamiecki hienacyd.
Ahułam pa nacyjanalnaj prykmiecie ŭ śpisach na vyvaz akazalisia 180 tysiačaŭ čałaviek. A siońnia adnych tataraŭ u Krymie — 243 433 čałavieki, pavodle apošniaha pierapisu, i ličba raście... Starejšyja viartancy majuć dobruju adukacyju. Heta daktary, inžyniery, nastaŭniki. A voś ich dzieci atrymać naležnuju adukacyju nie paśpieli.
Try čverci prybyšoŭ naradzilisia ŭ Centralnaj Azii, časam užo ŭ druhim pakaleńni. Ź nietraŭ kantynienta jany pryvoziać azijackuju mientalnaść, zvyčai, husty. Moładź słaba vałodaje rodnaj movaju, ale mnohija viedajuć, naprykład, uźbieckuju ci kazachskuju. Jany ciapier nie jeŭrapiejcy mientalna. Ale ŭ staŭleńni da pracy imknucca trymać jeŭrastandart.
Tut byŭ Bahdanovič
Jak starajucca vyžyć tatary ŭ Krymie i zładzić novaje žyćcio, dobra vidać u Eski (Starym) Krymie, haradku, čyja historyja naličvaje nie adno tysiačahodździe. Jon pryvabny čystym zdarovym pavietram, dubrovami i lasami, harami ź piačorami i malaŭničymi ciaśninami. Raju ŭ Starym Krymie naviedać krymskatatarskija čajchany i kaviarni — nie paškadujecie.
Na rahu vulicy Savieckaj i Simfieropalskaje šašy abaviazkova treba zajści va ŭnikalny pryvatny muziej, što trymaje tatarskaja siamja, jakaja viarnułasia z Kyrhyzstanu. Haścinny haspadar, jaki byŭ departavany dziciem, na samaje bačnaje miesca rasstaviŭ rečy svaich baćkoŭ i dziadoŭ, što zachavalisia ŭ vyhnańni. Jašče tut bahata antyčnych i skifskich rečaŭ. A na padvorku vas budzie čakać ščodry stoł u cianistych šatach vinahradu.
Jość u Eski Krymie i sanatoryj, kudy niekali pryjazdžaŭ Maksim Bahdanovič. Tut paet napisaŭ pieršuju krajaznaŭčuju brašuru «Stary Krym» dy apavioŭ pra svajo žyćcio tut va ŭłasnych dziońnikach. Pra heta choraša apaviadajuć u tutejšym muziei.
Bachčysaraj
Duchoŭny centr krymskich tataraŭ — Bachčysaraj — natchniaŭ koliś Adama Mickieviča. Tut najbolšy asiarodak krymskatatarskaje tvorčaj intelihiencyi, mastakoŭ, narodnych majstroŭ. Tut možna nabyć ekśluziŭnyja mastackija rečy. Vakoł adrodžanaha Chanskaha pałaca, pry jakim źbiarohsia mizar (mohiłki) z pachavańniami słavutych vaładaroŭ, jakich bajalisia i ŭ našych miaścinach, jość muziei i halerei. Ź minaretaŭ raznosiacca huki azanu, a pa-nad dvarami — vodary dobrych uschodnich stravaŭ. Dziatva impetna zaklikaje ŭ kaviarni dy kramy.
Možna adpačyć i padsiłkavacca va ŭtulnym hateliku «Dylara-chanum», što amal nasuprać pałaca, tolki vyšej u hory. Ceny ŭ im vielmi pamiarkoŭnyja — ad 10 da 20 dalaraŭ z čałavieka ŭ dzień. A ŭžo ž vid z voknaŭ na vakolicy nie rasčaruje.
Pry hateliku — kaviarnia «Musafir», litaralna nasuprać chanskaha pałaca. Tut možna vyciahnuć zdarožanyja nohi i zamović duchmianuju zialonuju harbatu. Kaviarnia śpiecyjalizujecca na tradycyjnaj krymskaj kuchni — najsmačniejšy płoŭ, lula-kiebab, jantyk, manty, łahman, šurpa. Hałoŭny kuchar štosiezon śpiecyjalna pryjazdžaje z Uźbiekistanu. Vyšej u hory, na kancy staroha Bachčysaraja, u Sałačyku, šyroka rasčyniŭ svaje varoty «Karavan-saraj» — restaran-kaviarnia-parkinh. Tut prapanujuć nadziva smačnyja stravy tradycyjnaj kuchni.
Viartajučysia z Krymu, u ciahniku staŭ śviedkam sprečki miž ukraincam i rasijcam, kamu musić naležać Krym. Mužyki byli napadpitku, spračalisia žarsna, ale nie złosna. Za imi moŭčki naziraŭ čaćviorty naš susied, z vyrazna ŭschodnim tvaram. A paśla pastaviŭ kropku ŭ palemicy: «Krym budzie albo tatarskim, albo miortvym!». I, kab załahodzić rezkaść, šyraka i biez anijakaj złości ŭśmichnuŭsia nam usim.
Eski (Stary) Krym
U XIII st. staražytny Sałchat atrymaŭ ciapierašniuju nazvu — Krym, što aznačaje «roŭ», i staŭ stalicaju Krymskaha jurta Ardy. Na vulicy Chałturyna zachavalisia reštki vialikaha miedresie ź miačećciu Uźbieka, zbudavanaj u 1314 h. Tutsama jość i takija ŭnikalnyja pomniki, jak miačeć Biejbarsa — pravadyra mamlukaŭ Jehipta, i Śvincovaja miačeć, dzie zamiest roščyny ŭžyty lity śviniec. Jość i armianskija, i hrečaskija śviatyni, vosiem muziejaŭ — histaryčnych i litaraturnych, siarod jakich dom-muziej Alaksandra Hryna, Kanstancina Paŭstoŭskaha, a taksama Muziej etnahrafii krymskich tataraŭ. Jość i sanatoryj, kudy pryjazdžaŭ Maksim Bahdanovič. Tut paet napisaŭ krajaznaŭčuju brašuru «Stary Krym».
