Hety čałaviek u dakumientach CRU zhadvajecca pad psieŭdanimami Philip E.Launais, Donald R.Wakild i Conrad P.Mason, a taksama pad kryptanimami AEPRIMER1 dy AEREADY2. Prahrama AEPRIMER (1957—1959 hh.) faktyčna dublavała mety prajektu AEQUOR, ab jakim išłosia vyšej (nielehalnaje praniknieńnie ahientaŭ na terytoryju SSSR). AEREADY (paźniej AEDEPOT, 1957—1965 hh.) — heta prajekt, jaki praduhledžvaŭ padrychtoŭku ahientaŭ na vypadak pačatku vajny z Savieckim Sajuzam.
Paplečnik Rahuli
Kastuś Miarlak (časam proźvišča pišacca «Mierlak») naradziŭsia ŭ 1919 hodzie ŭ Dzietamli na Navahradčynie.
Kastuś Miarlak (źleva) ź siamjoj.
Chłopiec dobra vučyŭsia i navat atrymaŭ dziaržaŭnuju stypiendyju ŭ sielskahaspadarčaj škole. Za Savietami pracavaŭ u banku, za niemcami słužyŭ u Samapomačy i miascovaj administracyi na Navahradčynie, dzie jahonym padnačalenym peŭny čas byŭ paet i padpolščyk-kamunist Valancin Taŭłaj.
Kniaź Andrej Trubiackoj, jaki padčas vajny byŭ pryzvany ŭ savieckuju armiju i trapiŭ u pałon, ale vyzvaliŭsia adtul dbańniem svajakoŭ, hrafaŭ Chraptovičaŭ, pakinuŭ cikavyja ŭspaminy ab svaim pobycie ŭ akupavanym Navahradku, u tym liku ab šumnaj hulancy miestačkovaha «bamondu» ŭ kvatery supracoŭnika mahistrata Kastusia Mierlaka ŭ pieršyja dni 1943 hoda, kali hości pabili ŭvieś posud i źniščyli navat stoł, za jakim siadzieli, a Barys Rahula adznačyŭsia jašče i stralańniem ź pistaleta ŭ stol. Razam z tym Trubiackoj adznačyŭ, što viartać hrošy za naniesienuju škodu nie stali, bo «ŭ paciarpiełaha hrošaj šmat». Ale ci ŭ hrošach ščaście? Vajna adnolkava žorstkaja da ŭsich — uvosień 1942 hoda zahinuła maci Kastusia, jakuju, jak jon śćviardžaŭ, padčas partyzanskaha napadu žorstka źbili prykładami za admovu addać vopratku.
Padčas akupacyi Miarlak skončyŭ aficerskija kursy, a paźniej byŭ intendantam palicejskaha bataljona № 68, jakim kamandavaŭ Barys Rahula (bolš viadomy jak «Navahradski švadron»). Z hetaj adzinkaj Kastuś uletku 1944 hoda pakinuŭ Biełaruś. Jon vyviez na hruzaviku biežancaŭ z Navahradka — siamju Rahuli i svajakoŭ inšych bajcoŭ bataljona.
Siamja samoha Mierlaka zastałasia ŭ Biełarusi — brat Ivan byŭ paśla mabilizavany ŭ savieckuju armiju, šturmavaŭ Budapiešt i Vienu.
Pierajści na bok sajuźnikaŭ
A Kastuś pierš trapiŭ u lipieni 1944-ha ŭ raźviedškołu ŭ Dalvicy, ale amal adrazu vyrvaŭsia adtul. Praź niekatory čas sustreŭsia ŭ Bierlinie ź biełaruskim kiraŭnikom škoły Usievaładam Rodźkam i paviedamiŭ jamu, što daŭno maje płany pierajści na bok sajuźnikaŭ, bo Niamieččyna ŭ vajnie vidavočna prajhraje.
Rodźka ŭchvaliŭ taki płan, i nieŭzabavie Miarlak apynuŭsia ŭ składzie vajskovaj adzinki, jakuju ŭznačalvaŭ daŭni supracoŭnik abviera Jury Viežan (u dakumientach CRU proźvišča pišacca «Viežyn»), jaki zajmaŭsia padrychtoŭkaj biełaruskich desantnikaŭ jašče napiaredadni niamieckaha napadu na SSSR. Ciapier u Italii jon rychtavaŭ dla abviera ahientaŭ-biełarusaŭ, jakija musili infiltravacca ŭ 2-i korpus armii Andersa i ahitavać svaich suajčyńnikaŭ, što słužyli ŭ hetym farmiravańni, pierachodzić na niamiecki bok.
Jak tolki Miarlak, zabiaśpiečany hrašyma i lehiendaj na imia «Konrad Mackievič», vyjšaŭ na zadańnie, jon zaraz ža zdaŭsia ŭ pałon da amierykancaŭ i byŭ internavany ŭ łahiery, adkul nieŭzabavie taksama ŭciok. Pry dapamozie biełaruskich śviataroŭ u Rymie jamu ŭdałosia lehalizavacca pad svaim sapraŭdnym imieniem. Pry kancy 1947 hoda Kastuś Miarlak emihravaŭ u Arhiencinu, dzie ažaniŭsia ŭ 1950-m z Hannaj Hubiert, etničnaj niemkaj rodam sa Słuččyny, a taksama razharnuŭ šyrokuju hramadskuju dziejnaść siarod biełarusaŭ-emihrantaŭ. Biełarusy ŭ Arhiencinie da toj pary byli raskidanyja pa mnostvie razroźnienych arhanizacyjaŭ, pieravažna prasavieckaha kirunku. Mierlaku ŭdałosia abjadnać emihrantaŭ na niezaležnickim, antysavieckim hruncie ŭ miežach Zhurtavańnia biełarusaŭ u Arhiencinie. Z 1948 hoda Kastuś Miarlak uznačalvaŭ taksama pradstaŭnictva Rady BNR u hetaj krainie.
Arhiencinski pieryjad
U spravie Mierlaka, što zachavałasia ŭ CRU, pryviedzieny tekst lista, źmieščanaha ŭ №28 (118) savieckaj haziety «Za viartańnie na Radzimu» ad traŭnia 1957 hoda, pad zahałoŭkam «Nie, pan Miarlak, na chłuśni daloka nie pajedzieš!». Aŭtaram byŭ paznačany žychar h.p.Vasilevičy Homielskaj vobłaści Mikałaj Čyryk, jaki trapiŭ u niamiecki pałon padčas bajoŭ u Krymie, a paśla badziańniaŭ pa pavajennaj Jeŭropie pierabraŭsia ŭ Paŭdniovuju Amieryku, dzie, žyvučy pad imieniem Ivana Viežanskaha, «źviedaŭ sapraŭdnuju sutnaść» zasnavanaha Kastusiom Mierlakom Zhurtavańnia biełarusaŭ u Arhiencinie, jakoje, pavodle Čyryka, było «zboryščam pradažnych duš, jakija za amierykanskija dalary ljuć brud na našu krainu i viarbujuć špijonaŭ dla padryŭnoj dziejnaści ŭ joj».
Ci sapraŭdy maralnaje abličča siabroŭ ZBA było takim žachlivym? Naŭrad ci. Naprykład, adnym z najbližejšych supracoŭnikaŭ Mierlaka ŭ Arhiencinie byŭ sumlenny čałaviek Piatro Saŭčyc — kolišni aktyvist Sajuza biełaruskaj moładzi ŭ Vilejcy, jaki padčas nacysckaj akupacyi ŭratavaŭ ad spaleńnia viosku Baraŭcy. Partyzany padarvali na darozie pobač aŭtamabil ź niemcami, i hitleraŭcy ŭ adpłatu za heta chacieli spalić viosku razam z žycharami, a Saŭčyc zastupiŭsia za viaskoŭcaŭ. Jon ža ratavaŭ ź vilejskaj turmy SD ludziej, zapadozranych u supracoŭnictvie z partyzanami.
Mikałaj Čyryk raspaviadaŭ, jak cudoŭna ŭładkavaŭsia z usioj siamjoj u BSSR, dzie jaho dačka maje mahčymaść vučycca na rodnaj movie. Pieraličvajučy imiony svaich siabroŭ u emihracyi, jon zaklikaŭ: «Pluńcie na ahidnuju chłuśniu nikčemnaha Mierlaka, chutčej viartajciesia na rodnuju ziamlu». Ahulny ton lista pakazvaje, što jon vidavočna zaznaŭ praŭki savieckaha redaktara, kali nie byŭ sfalsifikavany całkam. Z paźniejšych dakumientaŭ u spravie my daviedvajemsia, što Miarlak paviedamlaŭ arhiencinskim śpiecsłužbam ab prasavieckaj aktyŭnaści Čyryka.
Pieršy, dy nie najlepšy
Z časam Kastuś Miarlak adčuŭ, što vyčarpaŭ usie mahčymaści praciahvać karjeru ŭ Arhiencinie, i vyrašyŭ pierabracca ŭ ZŠA. Jon prybyŭ u Ńju-Jork u 1954 hodzie, i ŭžo pry kancy 1956-ha raspačaŭ supracoŭnictva z CRU. Na toj čas Miarlak byŭ adzinym ahientam hetaj śpiecsłužby ŭ asiarodku biełaruskaj emihracyi ŭ ZŠA.
Padčas pieršaj sustrečy z supracoŭnikami CRU ŭ prysutnaści Mikoły Abramčyka 17 śniežnia 1956 hoda ŭ Ńju-Jorku jon prapanavaŭ amierykanskaj raźviedcy śpis z troch dziasiatkaŭ patencyjnych, na jahonuju dumku, kandydataŭ dla prajekta AEREADY. Siarod ich byŭ, naprykład, Leŭ Stahanovič — syn kolišniaha pasła polskaha Siejmu Alaksandra Stahanoviča i były siabar Sajuza biełaruskaj moładzi ŭ Baranavičach.
Čytajcie taksama:
Biełarusy na słužbie CRU: zachop hrupy Vostrykava
Biełarusy na słužbie CRU. AEQUOR: hrupa Vostrykava
Biełarusy na słužbie CRU. Častka II. CAMBISTA i AEQUOR
Biełarusy na słužbie CRU: biełaruskaja infarmacyja ŭ rassakrečanych dakumientach amierykanskaj raźviedki
U raparcie ab sustrečy adznačałasia, što Miarlak ničoha nie viedaŭ ab raniejšych supolnych prajektach CRU i Rady BNR — što, adnak, naŭrad ci adpaviadała praŭdzie: padčas vandroŭki z Arhienciny ŭ ZŠA Kastuś u Brazilii sustreŭsia ź Viktaram Spaličam, jaki «raskazaŭ svaju historyju žyćcia, asabliva z časoŭ pabytu ŭ Niamieččynie j Łondanie, i rastłumačyŭ, jak i čamu ŭ 1953 hodzie prybyŭ jon u Braziliju». Reč u tym, što pad imieniem Viktara Spaliča chavaŭsia Jakub Amor (Kastuś Kaduška) — toj samy mierkavany kraŭnik desantnaj hrupy Rady BNR, jaki ŭ 1952-m admoviŭsia vykonvać zadańnie i vyjechaŭ ź Jeŭropy ŭ Braziliju.
Kastuś Miarlak vykarystoŭvaŭ svajo supracoŭnictva z amierykanskaj raźviedkaj u tym liku suprać svaich palityčnych apanientaŭ. U spravie, naprykład, zachoŭvajecca paviedamleńnie Mierlaka ad krasavika 1957 hoda ab źjaŭleńni ŭ Ńju-Jorku haziety «Biełaruskaje słova», jakaja, na jahonuju dumku, mieła prakamunistyčny kirunak i vydavałasia asobami, jakija byli viadomyja svajoj kamunistyčnaj dziejnaściu — siarod ich nazyvalisia Ivan Kasiak, Arkadź Arechva i Palikarp Mańkoŭ. Im zakidałasia taksama raspalvańnie miž emihrantami varažniečy pavodle kanfiesijnaj prykmiety (prapahanda suprać katalikoŭ dy ŭnijataŭ) i skiravanaść suprać praamierykanskich biełaruskich arhanizacyjaŭ.
Adznačałasia taksama, što Mańkoŭ i Arechva mieli na emihracyi ŭ Jeŭropie prablemy praz svaju prakamunistyčnuju aktyŭnaść pierad vajnoj u Zachodniaj i Uschodniaj Biełarusi adpaviedna, a Kasiak, jaki pierš byŭ aktyvistam kamunistyčnaha ruchu ŭ mižvajennaj Vilni, zatym padčas niamieckaj akupacyi supracoŭničaŭ z SD u Miensku i Vilejcy. Padobnyja paviedamleńni rabiŭ Miarlak i ab prakamunistyčnaj dziejnaści biełaruskaha emihranta ŭ Kanadzie, vydaŭca haziety «Biełaruski hołas» Siarhieja Siniaka (Chmary), albo ab antybeneeraŭskich vykazvańniach litaratara Alesia Jaceviča-Zmahara.
Skraŭ u banku
Miž inšaha, jašče napačatku supracoŭnictva Kastuś vykazaŭ pažadańnie, kab adras jahonaha baćki ŭ Dzietamli Navahrudskaha rajona vykarystoŭvaŭsia ŭ miežach prahramy rassyłki emihranckich vydańniaŭ, bo jon i raniej paśpiachova pierapisvaŭsia z baćkam, dasyłajučy listy i pasyłki z Vašynhtona ad imia svajoj ciotki, Barbary Piatroŭskaj.
U spravazdačy ab teściravańni, jakoje Kastuś Miarlak prajšoŭ u lipieni 1957 hoda ŭ CRU, adznačajecca, što jahony intelekt «vyšejšy za siaredni pa ZŠA, što vyhadna adroźnivaje jaho na tle vypusknikoŭ kaledžaŭ i aficeraŭ upraŭleńnia», prytym heta było pieravažna vynikam jahonaj samaadukacyi. Z druhoha boku, jamu nie stavała «iskry tvorčaści i aryhinalnaści».
Padčas apytańnia 25 lipienia 1957 hoda Miarlak pryznavaŭ, što, zapaŭniajučy papiery na vyjezd u ZŠA, prychavaŭ svaje dačynieńni z abvieram. Apytańnie praduhledžvała mnostva punktaŭ, jakija mieli na mecie vyśvietlić, ci ździajśniaŭ ahient niepažadanyja ŭčynki i ci nie byŭ jon adkryty dla šantažu. Tak, naprykład, vyśvietliłasia, što Kastuś u 1940 hodzie skraŭ z savieckaha banka, dzie pracavaŭ u Kareličach, 700 rubloŭ, a padčas niamieckaj akupacyi nie raz zajmaŭsia padrobkaj dakumientaŭ. Taksama ŭ 1947, vandrujučy pa Italii, jon nibyta znajšoŭ 31 tysiaču liraŭ i ničoha nie zrabiŭ, kab viarnuć ich uładalniku.
U spravie zachoŭvajucca vyniki fizičnaha i psichałahičnaha teściravańniaŭ, acenki intelektualnaha ŭzroŭniu, pravierki na palihrafie i padrabiazny razbor bijahrafii Mierlaka i ŭsioj jaho siamji. Miž inšaha, jon paviedamiŭ, što padčas nacysckaj akupacyi tajemna vyviez u les z hieta dźviuch dziaŭčat-iaŭrejek. Pry kancy spravazdačy ab sumoŭi ekśpiert CRU adznačyŭ, što padčas raspoviedu pra svaju dziejnaść u 1939—1941 hadach Kastuś Miarlak zaŭvažna chvalavaŭsia i pryznaŭsia, što ŭpieršyniu havoryć praŭdu pra hety pieryjad svajho žyćcia.
Skandały, rasśledavańni
Zachavałasia ŭ spravie i datavanaja vieraśniem 1957 hoda kopija tekstu lista pad zahałoŭkam «My demaskujem», dasłanaha ŭ Radu BNR užo zhadvanym Siarhiejem Chmaram. Va ŭłaścivym sabie duchu jon pačynaŭ: «Zaŭsiody my starajemsia demaskavać usiakuju kryvicuju ździełku, a taksama nie padtrymoŭvajem i roznych zarubiežnickich machinacyjaŭ». Chmara źviartaŭsia da emihrantaŭ ź infarmacyjaj pra aryšt hrupy Vostrykava i płany Radasłava Astroŭskaha pa viarboŭcy novych ahientaŭ dla CRU. List skončvaŭsia papiaredžańniem «zacikaŭlenym, kab jany viedali, u čym tut sprava, i pieraścierahčy naiŭnych, kab ich nie spatkaŭ los, padobny tym, jakija pasłała Abramčykava hrupa». Chmara taksama adznačaŭ, što Astroŭski nibyta pracuje na karyść Narodna-pracoŭnaha sajuza (NTS) — rasijskaj nacyjanalistyčnaj arhanizacyi, ź jakoj toj sapraŭdy mieŭ dačynieńnie jašče ŭ akupavanym nacystami Smalensku. A NTS, pisaŭ Chmara, u svaju čarhu, pracuje na CRU. Naturalna, takija «rasśledavańni» nie mahli zastacca paza ŭvahaj amierykanskich śpiecsłužbaŭ.
U śniežni 1957 hoda Miarlak prapanoŭvaje CRU novych kandydataŭ dla padrychtoŭki ŭ miežach prahramy AEREADY — siarod ich Valtar (Uołter, Viačka) Stankievič, jaki paźniej stanie redaktaram biełaruskaj słužby radyjo «Svaboda» (syn movaznaŭca Jana Stankieviča), i Nikodym Žyźnieŭski, jaki ŭznačalvaŭ biełaruskaje radyjo ŭ Čykaha (jahony brat, siabar SBM Uładzimir byŭ zabity padčas antypartyzanskaj akcyi ŭ 1943 hodzie la Hłybokaha).
Jašče adnym z kirunkaŭ dziejnaści Kastusia Mierlaka ŭ supracy z CRU byŭ pošuk kandydataŭ dla lehalnych vandrovak u PNR i SSSR dziela raźviedki. Naprykład, razhladałasia mahčymaść vykarystańnia ŭ hetych metach prahramaŭ studenckaha abmienu. Kastuś nastojvaŭ, što jak maha bolšuju kolkaść ahientaŭ treba vypravić u Polšču, adkul jany zdolejuć padtrymlivać suviaź i ź Biełaruśsiu. Analiz pryvatnych listoŭ z Polščy i SSSR, ź jakimi mieŭ mahčymaść aznajomicca Miarlak u 1959 hodzie, pakazvaŭ, na jahonuju dumku, što Saviety rychtujucca da vajny.
U listach ad roznych adrasataŭ hučali tryvožnyja noty: «Dziadzia Fiodar [umoŭnaja nazva SSSR] kaža, što rychtujecca da sustrečy z vami»; «Jany kažuć, što nieŭzabavie pryjduć da vas i zabiaruć vašy dalary dy aŭtamabili, i ja dumaju, što tak jano i budzie, kali mierkavać pa tym, što adbyvajecca».
Brat Kastusia pisaŭ, što nie choča vajny, i pytaŭsia, ci toj ź im zhodny. Baćka ŭ listach taksama papiaredžvaŭ: «Pavodźciesia dobra, bo, kali my da vas dabiaremsia, u vas buduć prablemy».
Ahient z ahientam
Prykładna na hety ž čas prypadaje šerah sustrečaŭ Mierlaka z Alaksandram Sitnikavym, druhim sakratarom misii BSSR pry AAN, ź jakim jany paznajomilisia ŭ studzieni 1959 hoda ŭ punkcie abmienu knih i pieryjodyki z BSSR i PNR, što dziejničaŭ u adnoj ź ńjuiorkskich kniharniaŭ pad kiraŭnictvam Antona Šukiełojcia. Źmiest hutarak, jakija vialisia, u tym liku, na palityčnyja temy, padrabiazna zafiksavany ŭ rapartach CRU. Sitnikaŭ usialak ahitavaŭ Kastusia pryjechać u Biełaruś samomu dy pierakanacca ŭ jaje roskvicie.
Paśla narady ź siabrami Miarlak pryjšoŭ da vysnovy, što Sitnikaŭ źjaŭlajecca ahientam savieckich śpiecsłužbaŭ i, musić, bratam Vasila Sitnikava, jaki napačatku 1950-ch byŭ namieśnikam hałoŭnaha rezidenta MDB u Vienie (paźniej V.R.Sitnikaŭ kuryravaŭ ad KDB maskoŭskuju bahiemu, znachodziačysia na pasadzie namieśnika staršyni Usiesajuznaha ahienctva pa aŭtarskich pravach). Kastuś, u svaju čarhu, namaŭlaŭ Sitnikava zastacca ŭ ZŠA. Ničym hetyja razmovy nie skončylisia.
Nieŭzabavie Kastuś Miarlak trapiŭ u niepryjemnuju historyju. Uviesnu 1958 hoda Savieckuju Biełaruś vyrašyŭ naviedać ułasny dziadźka Kastusia, jaki jašče z davajennaj pary žyŭ u emihracyi. Jon zachacieŭ pabačyć radzimu pierad śmierciu. Kastuś padbiŭ jaho, kab jon padčas pajezdki zdymaŭ na kalarovuju fota i kinastužku sceny z savieckaha žyćcia. Dziadźka z žonkaj pahadziŭsia. Praŭda, sa svajakami im sustrecca tak i nie dali, u Minsku ich zatrymlivali za fatahrafavańnie na čyhunačnym vakzale, pastajanna sačyli i nibyta navat sprabavali atrucić. U vyniku dziadźka dasłaŭ Kastusiu rachunak na 1800 dalaraŭ. Akurat u hety momant u lipieni 1959 hoda vyśvietliłasia, što CRU spyniaje supracoŭnictva z Kastusiom Mierlakom, jak adznačana ŭ dakumientach — «u metach ekanomii».
Svajaki jašče paru hadoŭ sprabavali damahčysia ad Mierlaka vypłaty hrošaj, ale ŭviesnu 1962 hoda byłyja kuratary ahienta kančatkova pastanavili, što Kastuś Miarlak pieravysiŭ svaje paŭnamoctvy, abiacajučy, niby pajezdka budzie apłačanaja.
…Miarlak ža nadalej zastavaŭsia palityčna aktyŭnym, u 1959—1963 hh. jon uznačalvaŭ Biełaruska-amierykanskaje zadzinočańnie (BAZA).
Na pryjomie ŭ KDB
U 1992 hodzie Miarlak vydaŭ aŭtabijahrafiju pad niachitraj nazvaj «Žyćcio i dziejnaść Kastusia Mierlaka», dzie, raspaviadajučy pra siabie ŭ treciaj asobie, paviedamiŭ ab ułasnym žyćci ad naradžeńnia da časoŭ pierabudovy. Miž inšaha, jość u joj i infarmacyja, jakaja namiakaje na jaho ŭtajamničanaść u supraćstajańnie raźviedak — naprykład, tam idziecca pra trahičnuju rolu Kima Fiłbi, čyjoj złoj volaj miemuaryst tłumačyć navat pavajennaje adnaŭleńnie dziejnaści BCR, jakoje pryviało da raskołu biełaruskaha hramadstva na čužynie.
Uspaminy Mierlaka nadzvyčaj padrabiaznyja, ehacentryčnyja i nastolki zaśmiečanyja kancylaryzmami, što ichny styl miescami nahadvaje navat «Zapiski Samsona Samasuja». Ale ni pra kradziež hrošaj z savieckaha banka, ni pra rabotu na CRU tam, viadoma, nie zhadana.
Pra jaho kazali: «Kali Mierlaka nie puskajuć praź dźviery — jon ułazić praz vakno» — i jon cytavaŭ heta z honaram.
Były rahuleŭski intendant i ahient CRU, Miarlak nie pabajaŭsia naviedać Biełaruś paśla atrymańnia joju niezaležnaści. Bolš za toje, jon navat zapisaŭsia na pryjom da tahačasnaha staršyni KDB Eduarda Šyrkoŭskaha i damohsia ad jaho zapeŭnivańnia, što tym z emihrantaŭ, chto nie ździejśniŭ złačynstvaŭ, niama čaho bajacca ŭ niezaležnaj Biełarusi.
Staršynia zamiežnaj kamisii BNF Valancina Tryhubovič, jakaja była razam ź Mierlakom na toj sustrečy, pryhadvała: «I voś vychodzim my ź im na hanak Kamiteta dziaržbiaśpieki, i jon raptam tak ździŭlena ŭ mianie pytaje: «A dzie žurnalisty? Ja byŭ pryniaty staršynioj KDB — ja mušu heta raskazać žurnalistam…»
Pamior Kastuś Miarlak na 88-m hodzie žyćcia 27 listapada 2007 hoda.
