Pry kancy studzienia Centralnaje raźviedvalnaje ŭpraŭleńnie ZŠA apublikavała na svaim sajcie 13 miljonaŭ staronak dakumientaŭ, jakija raniej byli dastupnyja tolki ŭ Nacyjanalnym archivie. Niekatoryja ź ich utrymlivajuć źviestki ab Biełarusi, jakija ŭ rozny čas vyklikali zacikaŭlenaść u amierykanskich śpiecsłužbaŭ — ad zvodak nadvorja da aerafotazdymkaŭ vajskovych abjektaŭ.
Skan fajła CRU pra emihrantku ź Biełarusi Ninu Jakubovič, jakuju sprabavała zavierbavać savieckaja raźviedka.
Dakumienty CRU, rassakrečanyja ŭ ramkach Aktu ab vykryćci nacysckich vajennych złačyncaŭ 1998 hoda, taksama ŭtrymlivajuć bahata cikavaj infarmacyi pa historyi paślavajennaj chvali biełaruskaj emihracyi.
Nieabchodna, adnak, uličvać, što asoby, jakija ŭ ich zhadvajucca, nie abaviazkova źjaŭlalisia vajennymi złačyncami — heta aznačaje tolki, što jany supracoŭničali ŭ toj ci inšaj stupieni ź niamieckim akupacyjnym režymam u hady Druhoj suśvietnaj vajny, i CRU spraŭdžvała fakty takoha supracoŭnictva — z roznym vynikam.
Niekatoryja z hetych asobaŭ hublali mahčymaść pierajezdu ŭ ZŠA i navat užo atrymanaje niekali amierykanskaje hramadzianstva, inšyja — rabilisia ahientami amierykanskich śpiecsłužbaŭ i rychtavali kadry dla špijanažu na terytoryi SSSR.
Biełarusy ŭ CRU byli zaanhažavanyja ŭ šerah prajektaŭ, jakija mieli na mecie pieradusim atrymańnie aktualnych źviestak ab stanie rečaŭ u Savieckaj Biełarusi, antysavieckuju ahitacyju biełaruskaha nasielnictva i padrychtoŭku da mahčymych vajennych dziejańniaŭ suprać SSSR.
Tut sustrakajucca jak cikavyja fakty ź bijahrafijaŭ viadomych asobaŭ, tak i nie mienš admietnyja siužety z žyćcia małaviadomych postaciaŭ. Ale ŭsich hetych piersanažaŭ jadnaje padabienstva ich losaŭ padčas vajny ŭ Biełarusi i na emihracyi ŭ Zachodniaj Jeŭropie dy ZŠA, a taksama zabłytanaść u viry supraćstajańnia amierykanskich, niamieckich i savieckich śpiecsłužbaŭ.
Sumnieŭnaja suviaź z Baćkaŭščynaj
Asobnyja biełarusy pačali supracoŭničać z raźviedkaj ZŠA adrazu ž paśla padzieńnia nacyzmu, jašče ŭ amierykanskaj zonie akupacyi Niamieččyny. Amierykancaŭ i biełarusaŭ ź liku tych, kaho pryniata nazyvać kałabaracyjanistami, jadnała imknieńnie zmahacca z kamunizmam.
Pieradusim nieabchodna było daviedacca, ci zastalisia ŭsio ž na Baćkaŭščynie ŭzbrojenyja siły, zdolnyja vieści takuju baraćbu.
Pieršym u biełaruskich emihranckich kołach pasprabavaŭ vypravić svaich ahientaŭ u Biełaruś były kamandzir biełaruskaj bryhady vojsk SS pałkoŭnik Francišak Kušal.
U 1948 hodzie jon u parazumieńni z amierykanskaj vajskovaj kontrraźviedkaj (CIC) vypraviŭ z Zachodniaj Niamieččyny dvuch ahientaŭ dla naładžvańnia suviazi ź biełaruskimi partyzanami ŭ Polščy i BSSR.
Nieviadoma, ci sapraŭdy vieryŭ Kušal u isnavańnie antysavieckaj partyzanki, ale ŭ 1950 hodzie jon ad imia Abjadnańnia biełaruskich vieteranaŭ dasłaŭ list na imia dyrektara radyjostancyi «Hołas Amieryki», zaachvočvajučy rabić pieradačy pa-biełarusku, bo jany «mohuć być pačutyja biełaruskimi partyzanami… na radzimie». Tak ci inačaj, u 1950 hodzie adzin z ahientaŭ viarnuŭsia ŭ Niamieččynu i zajaviŭ, što misija była vykananaja — jamu ŭdałosia sustrecca z pradstaŭnikami biełaruskaj partyzanki na Paleśsi, za 20 km na ŭschod ad Pinska, u rajonie vioski Kačanovičy. Druhi ahient jašče raniej dasłaŭ list, što «viartajecca dadomu» ŭ BSSR.
Dakumienty ŭ spravie Kušala ŭtrymlivajuć pierakaz vynikaŭ dopytu ahienta Antona Dudy-Moniča ab jahonym padarožžy ŭ BSSR i nazad, a taksama analiz hetaj infarmacyi (ab hetych dakumientach užo było zhadana ŭ numary «NN» ad 7 śniežnia 2016 hoda). U tym liku majecca adkaz Arhanizacyi Hielena (zachodnieniamieckaja vyviedka) ad 30 kastryčnika 1950 hoda z vysnovaj, što Duda, mahčyma, byŭ tolki ŭ PNR, ale nikoli — u Biełarusi, a jahony apovied, vidavočna, sfalsifikavany samim Kušalem, što paćviardžajecca, miž inšaha, niežadańniem Dudy davać inšym aficeram padrabiaznyja pakazańni ab «biełaruskaj partyzancy», a taksama tym faktam, što, paraŭnaŭšy raspovied Dudy z rapartam Kušala, možna zaŭvažyć, što apošni viedaje ab «partyzanach» značna bolš.
Matyvam dla falsifikacyi, na dumku aŭtaraŭ analizu, było žadańnie Kušala pavialičyć svaju vahu ŭ emihranckich kołach.
Arhanizacyja Hielena, adnak, śćviardžała, što biełaruskich partyzanskich hrupaŭ za žaleznaj zasłonaj niama.
Niedavier da infarmacyi Dudy byŭ padmacavany tym, što paśla viartańnia z-za miažy jon vyjaviŭ niezdarovuju cikaŭnaść da ałkaholu i žančyn.
Kušala ž, u svaju čarhu, amierykancy padazravali ŭ supracy z savieckaj dziaržbiaśpiekaj jašče ŭ 1939—1941 hh. — i, jak nam ciapier viadoma, nie darma: jon sapraŭdy byŭ zavierbavany NKVD pad psieŭdanimam «Krymski». Heta, adnak, nie zaminuła jamu ŭ 1952 hodzie zrabicca ahientam CRU z kryptanimam CAMBISTA-10 u miežach prahramy AEQUOR, jakaja praduhledžvała padrychtoŭku ahientaŭ dla pierakidki ŭ BSSR u kantakcie z Radaj BNR.
Apovied ab hetaj prahramie varty asobnaha artykuła.
U adnoj sa spravazdačaŭ supracoŭnika amierykanskaj raźviedki ab hutarcy ź inšym dziejačam emihracyi, byłym burmistram akupavanaha Miensku Vitaŭtam Tumašam (jaki pracavaŭ z CRU pačynajučy ad 1954 hoda pad kryptanimam AECAMBISTA-16), jość taksama cikavaja zhadka ab dziejnaści ŭ 1944—1945 hh. stvoranaha abvieram biełaruskaha dyviersijnaha bataljona «Dalvic»:
na dopycie ŭ CIC u 1950 hodzie radystka bataljona Juzefa Brečka śćviardžała, što pry kancy vajny atrymała ŭ Bierlinie 16 radyjopaviedamleńniaŭ ad Vituški i pamiatała kod dla suviazi ź im. Jak možna mierkavać, hetaja infarmacyja, adnak, nijakim čynam nie prydałasia śpiecsłužbam ZŠA. Zrešty, sprobaŭ naładzić suviaź z «biełaruskimi partyzanami» inšym sposabam jany nie spynili. Ale heta, znoŭ ža, užo zusim inšaja historyja.
Mašynistka-viarboŭščyca
Cikaŭnaść da biełaruskich uciekačoŭ vyjaŭlali nie tolki amierykanskija śpiecsłužby, ale i savieckaja raźviedka.
Biełaruski nacyjanalny asiarodak byŭ davoli mocna infiltravany savieckimi ahientami jašče z davajennych časoŭ — inšaja reč, što nie ŭsie zavierbavanyja ahienty padtrymlivali suviaź sa śpiecsłužbami SSSR i dziejničali padčas vajny ci paśla jaje zakančeńnia ŭ parazumieńni ź imi — chutčej, navat naadvarot. Fakt, adnak, što mnohija viadomyja dziejačy biełaruskaha ruchu (takija jak zhadany Francišak Kušal, jahonaja žonka Natalla Arsieńnieva, žurnalist Anton Adamovič, vajskoŭcy Kastuś Jezavitaŭ, M.Dziamidaŭ, M.Zuj, R. Zybajła i mnohija inšyja) byli zavierbavanyja NKVD, a paśla adyhryvali niemałyja roli ŭ nacyjanalnym ruchu jak padčas vajny, tak i ŭ emihracyi.
U pavajennyja hady siarod emihrantaŭ padazreńni ŭ suviaziach z Savietami zrabilisia ŭlubionaj zbrojaj padčas palityčnych batalijaŭ i samym efiektyŭnym srodkam skampramietavać apanienta — małavažna, z realnymi padstavami dla abvinavačańnia ci bieź ich.
Cikava, što supracoŭnictva ź niesavieckimi śpiecsłužbami taksama niekatorymi ličyłasia zahanaj — tak, prychilniki Biełaruskaj centralnaj rady (BCR) peŭny čas abvinavačvali svaich kankurentaŭ — siabroŭ Rady BNR — u tym, što apošnija «pradajuć biełarusaŭ amierykancam». Prytym beceeraŭcy supracoŭničali z brytanskaj raźviedkaj, a paźniej i sami nie pahrebavali prapanovami amierykancaŭ ab anałahičnym supracoŭnictvie. Ale ŭsio heta spravy bolš-mienš viadomyja. Cikaviej napatkać u padobnych historyjach śled čałavieka prostaha, ničym asablivym nie admietnaha — takoha, pra jakoha nichto b nikoli i nie padumaŭ, što jon moža być zamiašany ŭ hetkija spravy.
Stanisłaŭ Stankievič u mižvajennyja hady i ŭ pieryjad niamieckaj akupacyi byŭ akurat dziejačam viadomym — padčas vajny ŭ rozny čas źjaŭlaŭsia burmistram Barysava i akruhovym namieśnikam BCR u Baranavičach, potym, paśla uciokaŭ nacystaŭ ź Biełarusi, redahavaŭ u Bierlinie hazietu «Ranica». 16 traŭnia 1951 hoda datavany rapart u spravie sproby viarboŭki Stankieviča savieckaj ahientkaj Ninaj Litvinčyk, jakaja ŭ 1945 hodzie pracavała mašynistkaj u Hałoŭnym kiraŭnictvie vajskovych spravaŭ (HKVS) BCR u Bierlinie. Heta, zrešty, nie dziva — pracavała ž u BCR jašče ŭ Biełarusi savieckaja ahientka Jeŭdakija Kazioł (Kazłova), dy j ci jana adna.
Pavodle dakumientaŭ CIC, Nina Litvinčyk była zavierbavanaja, chutčej za ŭsio, užo ŭ Niamieččynie, u 1947 hodzie ahientam savieckaha MDB i sprabavała pryciahnuć da supracoŭnictva svaju siabroŭku Ninu Jakubovič.
Sama Litvinčyk na toj čas užo vyjšła zamuž za niemca i prachodzić u bolšaści dakumientaŭ pad imieniem Nina Siem.
Stanisłaŭ Stankievič śviedčyŭ, što Litvinčyk, jakuju jon viedaŭ jašče z časoŭ pracy ŭ Bierlinie, prapanavała jamu supracoŭničać z savieckaj raźviedkaj za hrašovaje ŭznaharodžańnie (Saviety viedali, što jon tady časova straciŭ pracu). Kali Stankievič admoviŭsia, dziaŭčyna nahadała, što jahonyja baćki zastajucca ŭ BSSR i im mohuć pahražać niepryjemnaści.
Stanisłaŭ Stankievič. Fota z błoha Natalli Hardzijenka.
Stankievič, adnak, paviedamiŭ ab prapanovach Litvinčyk amierykancam — supracoŭničać z kamunistami jon nie žadaŭ «pavodle idejnych pierakanańniaŭ».
Stanisłaŭ Stankievič u tym ža 1951 pačaŭ pracavać u miunchienskim Instytucie vyvučeńnia SSSR, jaki taksama kaardynavaŭsia CRU. Dakumienty CIC śviedčać, što ŭ 1950, padajučy dakumienty na pierajezd u ZŠA, Stankievič falsifikavaŭ usiu infarmacyju ab svajoj dziejnaści ŭ hady vajny, u vyniku čaho jamu było admoŭlena, i pierajezd jahonaj siamji ŭ ZŠA adbyŭsia tolki ŭ 1958.
Ahientam CRU Stankievič zrabiŭsia jašče ŭ 1954, jamu byŭ nadadzieny psieŭdanim AECAMBISTA-17 (tym nie mienš jon ličyŭsia nienadziejnym, bo złoŭžyvaŭ ałkaholem i byŭ schilny da vykryćcia tajamnicy).
Choć u apublikavanych dakumientach CRU i niama dokazaŭ niepasrednaha ŭdziełu Stankieviča ŭ źniščeńni jaŭrejskaha nasielnictva Barysava, ź lista dyrektara Ofisa śpiecyjalnych rasśledavańniaŭ vynikaje, što pry kancy listapada 1980 hoda hetaja arhanizacyja płanavała pieradać spravu Stankieviča ŭ sud, ale, vidavočna, nie paśpieła: za dva tydni da taho jon pamior.
Kidnepinh za śpinami raźviedak
U hetaj spravie ŭtrymlivajecca taksama infarmacyja ab padazravanaj u supracoŭnictvie z savieckaj raźviedkaj Ninie Jakubovič.
Uradženka Słonimščyny, jana pracavała ŭ biełaruskaj administracyi ŭ Słonimie, a paśla ŭ HKVS BCR u Bierlinie razam ź Ninaj Litvinčyk i była jaje blizkaj siabroŭkaj. U Hiermanii jana vyjšła zamuž i naradziła pazašlubnaje dzicia, jakim zaciažaryła jašče ŭ Biełarusi. Chłopčyk trapiŭ u niamiecki dziciačy dom.
U 1947 Jakubovič paviedamiła CIC ab sprobie jaje viarboŭki savieckimi ahientami.
Reč u tym, što jana atrymała telehramu ad Litvinčyk, jakaja paviedamlała, što dzicia Jakubovič znachodzicca ŭ Bierlinie ŭ pryjomnych baćkoŭ. Nina Jakubovič tajemna prabrałasia ŭ savieckuju zonu akupacyi, ale pryjomnyja baćki zapatrabavali ad jaje spraŭdzić svajo maciarynstva ŭ palicyi. Dziaŭčyna pryznałasia palicyjantam, što trapiła ŭ savieckuju zonu akupacyi nielehalna, i była pieraviedzienaja ŭ savieckuju kamiendaturu, dzie jaje pačali šantažavać z-za supracoŭnictva ź niemcami padčas vajny i schilać da «vykupleńnia hrachoŭ».
Jakubovič atrymała zadańnie pieradać savieckaj raźviedcy infarmacyju ab biełaruskich uciekačach i ich supracy z zachodnimi śpiecsłužbami. Kali jana adrazu ž paviedamiła CIC ab pieražytym, joj nichto nie pavieryŭ, tamu jana navažyłasia viarnucca ŭ savieckuju zonu akupacyi i zdoleła vykraści syna.
Nina Litvinčyk była aryštavanaja ŭ 1953 hodzie i pryznałasia ŭ supracoŭnictvie z savieckaj raźviedkaj, ale admoviłasia nazyvać kankretnyja proźviščy, bo bajałasia za svaju siamju, jakaja zastałasia ŭ Biełarusi. Dziaŭčyna atrymała piać hod turmy.
Nina Jakubovič z-za svaich kantaktaŭ ź Litvinčyk mieła surjoznyja prablemy — joj nie davali dazvołu na pierajezd u ZŠA.
Barys Daniluk, jaki padčas niamieckaj akupacyi pracavaŭ razam ź joj u Słonimskaj akruhovaj upravie, uzhadvaŭ: «Jakija palityčnyja pieraškody mahli być u jejnym pryjeździe ŭ Amieryku, nie mahu ŭjavić, bo nie dumaju, kab chto moh być nahetulki nieaściarožny, kab dapuścić jaje da palityki ci ŭziać u jaki-kolviečy vyvied».
Daśledčyk historyi biełaruskaj emihracyi Lavon Jurevič piša, što syn Niny Jakubovič Jurka byŭ paźniej vyklučany sa Zhurtavańnia biełarusaŭ u Vialikabrytanii «za dziejnaść, škodnuju dla arhanizacyi».
Adnakłaśnik Vituški
Chacia asnoŭnaja ŭvaha amierykanskaj raźviedki była skiravanaja na supracu z Radaj BNR, prychilniki Biełaruskaj centralnaj rady taksama traplali ŭ pole jaje zroku — asabliva, kali jany byli datyčnyja da vajennych złačynstvaŭ.
Emanuił Jasiuk, jaki naradziŭsia ŭ 1906 hodzie na Navahradčynie, chadziŭ u himnaziju razam ź Michałam Vituškam i byŭ jahonym blizkim siabram, vučyŭsia ŭ mižvajennyja hady va ŭniviersitecie ŭ Lježy (Bielhija) razam z kuzenam Vituški, Dźmitryjem Kasmovičam, i atrymaŭ dypłom inžyniera.
Padčas niamieckaj akupacyi Jasiuk byŭ u roznyja časy kiraŭnikom Kleckaha i Staŭpieckaha pavietaŭ i siabram BCR — adnak pierad pryjezdam u ZŠA ŭ 1949 hodzie jon hetuju infarmacyju prychavaŭ.
U archivie CRU znachodzicca rapart ahienta FBR Stenli Leŭčyka ad 14 vieraśnia 1951 hoda, pavodle jakoha tajemny infarmatar «inšaj uradavaj arhanizacyi» (majecca na ŭvazie CRU) śviedčyŭ, što padčas niamieckaj akupacyi Jasiuk słužyŭ u adnym z adździełaŭ baranavickaj SD i vyznačyŭsia žorstkaściu dy pieraśledam polskaha nasielnictva.
Emanuił Jasiuk. Fota z błoha Natalli Hardzijenka.
Infarmatar abvinavačvaŭ Jasiuka ŭ składańni śpisaŭ pradstaŭnikoŭ polskaj intelihiencyi ŭ Baranavickaj akruzie (kala 30 čałaviek, u tym liku niekalki ksiandzoŭ), jakija ŭ vyniku byli rasstralanyja. Hetyja źviestki taksama paćvierdziŭ čałaviek, nazvany ŭ raparcie «Wiodzimierz Sanko» (mahčyma, majecca na ŭvazie Uładzimir Sieńka, były kiraŭnik palicyi Niaśvižskaha pavieta, paźniej — aficer raźviedki Bundeśviera).
Padčas pravierki pierad pierajezdam u ZŠA ŭ 1948 hodzie Jasiuk nazvaŭ siabie palakam i schłusiŭ, što padčas Druhoj suśvietnaj vajny pracavaŭ sadoŭnikam u katalickim klaštary ŭ Łovičy kala Łodzi. Na paźniejšym dopycie ŭ FBR u svajo apraŭdańnie Jasiuk zajaviŭ, što pry praviercy prysutničali supracoŭniki amierykanskaha konsulstva ŭ Štutharcie, jakija ŭ 1946 hodzie pryniali jaho na pracu ŭ Kamisiju pa pieramieščanych asobach i viedali ab jahonaj sapraŭdnaj dziejnaści padčas vajny (pavodle amierykanskaha daśledčyka Marka Alaksandra, hetyja supracoŭniki źjaŭlalisia aficerami kontrraźviedki, a Jasiuk byŭ ich infarmataram).
Jasiuk adprečvaŭ usie zakidy ŭ supracy z nacystami, nastojvajučy, što biełaruskaja administracyja była niezaležnaj ad niemcaŭ, i tolki ŭ vypadku źjaŭleńnia u akruzie kamunistaŭ jon vymušany byŭ by vydać ich niemcam (kamunistaŭ, adnak, pavodle jaho słovaŭ, u akruzie nie było naohuł). Što da abvinavačańnia ŭ datyčnaści da śmierci ksiandzoŭ, jon śćviardžaŭ, što adzinym śviatarom (pravasłaŭnym), jaki zahinuŭ padčas niamieckaj akupacyi, byŭ jahony cieść, zabity «rasijskimi dyviersantami».
Viartańnia na radzimu Jasiuk bajaŭsia z toj pryčyny, što jahony brat Dzianis nibyta trapiŭ u ruki savieckim uładam i byŭ paviešany ŭ prysutnaści svajoj siamji.
Žonka kałabaranta
Zaviaršajecca rapart infarmacyjaj ab namiery Jasiuka ažanicca z hramadziankaj ZŠA. Toj fakt, što ŭ Biełarusi Emanuił Jasiuk užo byŭ žanaty, naračonuju nie biantežyŭ — jon nibyta nie moh zapytać dakumienty ab zhodzie na razvod,
bo ličyŭsia na radzimie vajennym złačyncam. Admietna, što ahienty FBR nie nadta znalisia na hieapalityčnych realijach i mierkavali, što rodnyja miaściny Jasiuka nadalej znachodziacca ŭ Polščy. Sam Emanuił Jasiuk śćviardžaŭ, što jaho žonka i dzieci byli zabityja kamunistami ŭ 1939 hodzie. Ivan (Jan) Kałoša, supracoŭnik biełaruskaj administracyi ŭ Niaśvižy, tym nie mienš śviedčyŭ, što žonka Jasiuka, Nastaśsia (Nata) Ždan, pracavała padčas niamieckaj akupacyi nastaŭnicaj u Łani, i jon bačyŭ jaje ŭ łahiery dla pieramieščanych asobaŭ u Rehiensburhu ŭ 1949 hodzie. Na paźniejšym dopycie, adnak, Jasiuk zapiarečyŭ, što hetyja źviestki adnosiacca da jahonaj svajačnicy. U «Epizodach» Jaŭchima Kipiela taksama jość zhadki ab «spadaryni Jasiuk», datavanyja 1949 hodam — z kantekstu vynikaje, što idziecca akurat pra žonku. Pavodle śviedčańnia Ivana Kałošy, u Rehiensburhu siamja Jasiukoŭ źjaviłasia razam z Alaksandram Rusakom — jašče adnym supracoŭnikam baranavickaj SD.
Supracoŭnictva Emanuiła Jasiuka z amierykanskimi śpiecsłužbami ŭ Zachodniaj Niamieččynie dapamahło jamu zrabicca adnym ź pieršych biełaruskich emihrantaŭ, što trapili ŭ ZŠA. Tut Jasiuk byŭ vice-staršynioj Biełaruskaha kanhresavaha kamiteta Amieryki i zasnavalnikam Sajuza amierykanska-biełaruskich vieteranaŭ.
Jon pamior u 1977 hodzie, za dva hady da stvareńnia Upraŭleńnia śpiecyjalnych rasśledavańniaŭ, jakoje paźniej pačało vyvučać dziejnaść biełaruskich kałabarantaŭ padčas vajny — u tym liku i jahonuju.
Złačyniec biez hramadzianstva
Braty Ivan i Alaksandr Aŭdziei padčas niamieckaj akupacyi taksama supracoŭničali z baranavickaj SD i byli pryznačanyja kiraŭnikami Niaśvižskaha i Staŭpieckaha pavietaŭ adpaviedna.
Viadoma, što Alaksandr byŭ žanaty z vypusknicaj Vilenskaj biełaruskaj himnazii Lubaj Marcinčyk, siastroj viadomaha zachodniebiełaruskaha dziejača Mikoły Marcinčyka. Kali braty Aŭdziei napačatku 1950-ch zajmieli namier pierasialicca ŭ ZŠA, ich aktyŭnaść u časy vajny vyklikała cikaŭnaść adpaviednych słužbaŭ.
Pavodle dakumientaŭ, jakija ŭtrymlivajucca ŭ spravie Ivana Aŭdzieja, u 1942 hodzie jon razam z užo zhadanym Ivanam Kałošam u Niaśvižy skłaŭ śpis sa 120 imionaŭ «palityčna niebiaśpiečnych» palakaŭ (vykładčykaŭ, śviataroŭ, vajskoŭcaŭ). Prytym I. Aŭdziej asabista braŭ udzieł u rasstrele aryštavanych (80 čałaviek, u tym liku 4 ksiandzy i 5 manašak) 5 žniŭnia 1942 hoda va ŭročyščy Hajki za 11 km ad Niaśviža, za što atrymaŭ ad polskaha padpolla śmiarotny vyrak. Taksama I. Aŭdziej abvinavačvaŭsia jak aktyŭny ŭdzielnik źniščeńnia niekalkich tysiač habrejaŭ u vakolicach Niaśviža.
U vyniku u 1980 hodzie Ministerstva justycyi ZŠA padało suprać I. Aŭdzieja pazoŭ za falsifikacyju pakazańniaŭ padčas zapaŭnieńnia dakumientaŭ na vyjezd u ZŠA (akramia ŭtojvańnia faktaŭ bijahrafii, svaju nacyjanalnaść jon padaŭ jak litoŭskuju). U 1984 hodzie jamu było dazvolena dobraachvotna admovicca ad amierykanskaha hramadzianstva, nie davodziačy spravu da suda, i vyjechać u FRH. Ivan Aŭdziej zrabiŭsia adzinym udzielnikam biełaruskaha ruchu časoŭ nacysckaj akupacyi, jaki byŭ pazbaŭleny amierykanskaha hramadzianstva ŭ vyniku ździejśnienych im złačynstvaŭ.
(Praciah materyjałaŭ budzie.)
«Naša Niva» — krynica jakasnaj infarmacyi i bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ «NN»
