Kanstytucyjny kryzis u Respublicy Biełaruś 1996 hoda — vostraje supraćstajańnie vykanaŭčaj ułady ŭ asobie prezidenta i zakanadaŭčaha orhana — Viarchoŭnaha Savieta XIII sklikańnia. Kanstytucyjny kryzis skončyŭsia refierendumam 24 listapada 1996 hoda, paśla jakoha ŭ krainie ŭstalavałasia adnaasobnaja ŭłada prezidenta.
Z farmalnaha punktu hledžańnia, kryzis pačaŭsia 7 žniŭnia 1996 hoda, kali Alaksandr Łukašenka aficyjna nakiravaŭ u Viarchoŭny Saviet zajavu ab nieabchodnaści praviadzieńnia refierendumu i pytańni, prapanavanyja na ŭsienarodnaje abmierkavańnie. Hetamu kroku biełaruskaha lidara papiaredničaŭ ceły šerah padziej.
Pryčyny i pieradumovy
Kanstytucyjny kryzis maje prynamsi dźvie hałoŭnyja pryčyny.
Pa-pieršaje, niedaskanałaść Asnoŭnaha Zakona Respubliki Biełaruś ad 15 sakavika 1994 h., hałoŭny niedachop jakoha kryŭsia ŭ adsutnaści efiektyŭnaj sistemy strymak i procivah, vidavočnaj pieravazie Viarchoŭnaha Savieta nad prezidentam u śfiery raźmierkavańnia prerahatyŭ i paŭnamoctvaŭ. Pry hetym u prezidenta i parłamienta nie było istotnych adroźnieńniaŭ pa pytańniach unutranaj i źniešniaj palityki. Parłamienckaja bolšaść — ahraryi i kamunisty — vystupali, jak i prezident, za rehulavanuju z boku dziaržavy ekanomiku, ciesnuju intehracyju z Rasiejaj, suprać pryvatnaj ułasnaści na ziamlu. U samoha Łukašenki ŭ parłamiencie taksama była peŭnaja padtrymka ŭ asobie praprezidenckaj frakcyi «Zhoda» (60 deputataŭ) na čale z daŭnim paplečnikam Uładzimiram Kanaplovym.
Pa-druhoje, asabistyja ambicyi prezidenta. Na druhim hodzie kiravańnia Łukašenku kančatkova avałodali aŭtarytarnyja nastroi, imknieńnie skancentravać uładnyja paŭnamoctvy ŭ svaich rukach i samomu prymać pryncypovyja rašeńni pa najvažniejšych pytańniach žyćcia krainy.
Asnoŭnyja padziei
Padziei, što papiaredničali refierendumu, raźvivalisia pa binarnaj formule «prezident — Viarchoŭny Saviet» i mieli «sinusoidny» charaktar, to bok chvala supraćstiańnia źmianiałasia časovym etapam paciapleńnia, kali vykanaŭčaja i zakanadaŭčaja ŭłada to demanstravali adzinstva, to, naadvarot, razychodzilisia pa roznyja baki.
U chranałahičnym paradku hetyja padziei vyhladajuć nastupnym čynam. 12 studzienia 1996 h. Alaksandr Łukašenka, vystupajučy na zakrytym pasiadžeńni siesii Viarchoŭnaha Savieta, krytykavaŭ dziejnuju Kanstytucyju, spasłaŭšysia na «niesootvietstvije riada jeje połožienij». Tamu, pierakonvaŭ Łukašenka deputataŭ, asnoŭnyja pałažeńni Kanstytucyi nieabchodna vynieści na refierendum. Prezident nie staŭ kankretyzavać niedachopy Kanstytucyi i paabiacaŭ, što ŭ pierśpiektyvie — «nie zavtra i nie poślezavtra» — na ŭsienarodnaje hałasavańnie budzie vyniesieny novy kanstytucyjny prajekt.
Tady Viarchoŭny Saviet zaprasiŭ dla vystupleńnia Staršyniu Kanstytucyjnaha Suda Valeryja Cichiniu, jaki daŭ svojeasablivuju vodpaviedź prezidentu. Usie kanstytucyjnyja prablemy Cichinia źviazvaŭ vyklučna ź dziejnaściu Łukašenki. Vystupajučy pierad deputatami 16 studzienia 1996 h., Staršynia Kanstytucyjnaha Suda paraŭnoŭvaŭ respubliku z karablom, jaki trapiŭ «v dieviatibałlnyj štorm»
9 lutaha 1996 h. Kanstytucyjny Sud zaćvierdziŭ pasłańnie «Ab stanie kanstytucyjnaj zakonnaści ŭ Respublicy Biełaruś 1995». U pasłańni mieli miesca i pretenzii da Viarchoŭnaha Savieta, adnak u cełym jano było nakiravana suprać prezidenta. Z 14 ukazaŭ prezidenta 11 pryznavalisia ŭ pasłańni nieadpaviednymi Kanstytucyi. Pryncyp padziełu ŭładaŭ, biezapielacyjna havaryłasia ŭ pasłańni, nie atrymaŭ naležnaha ažyćciaŭleńnia na praktycy z pryčyny «niepravamiernaha ŭzmacnieńnia vykanaŭčaj ułady», z pryčyny čaho nibyta «prynižajecca rola i značeńnie inšych halin ułady». Heta, jak śćviardžałasia ŭ pasłańni, pravakavała słužbovych asob na parušeńnie zakona i dezaryjentavała hramadzian, sparadžała pravavy nihilizm.
U nastupnym miesiacy Viarchoŭny Saviet razharnuŭ ataku na prezidenta adrazu pa niekalkich kirunkach. 20 sakavika 1996 h. parłamient unios źmianieńnie ŭ zakon «Ab statusie narodnaha deputata miascovaha Savieta narodnych deputataŭ Respubliki Biełaruś», jakoje zachoŭvała za miascovymi Savietami deputataŭ usie paŭnamoctvy i funkcyi až da abrańnia ŭ pravamocnym składzie i adkryćcia pieršaha pasiadžeńnia adpaviednych Savietaŭ novaha sklikańnia. Sprava ŭ tym, što ŭ chodzie vybaraŭ u traŭni, listapadzie i śniežni 1995 h. mnohija miascovyja Saviety tak i nie byli abrany pa pryčynie nizkaj jaŭki hramadzian. Takaja situacyja była vyhadnaja vykanaŭčaj uładzie, tamu što dazvalała biez asablivych ciažkaściej pravodzić svaje rašeńni na miescach.
U hetym ža miesiacy «Hramadzianskaje dziejańnie» — parłamienckaja frakcyja, apazicyjnaja prezidentu, — zapatrabavała stvareńnia śpiecyjalnaj kamisii Viarchoŭnaha Savieta dla pravierki dziejnaści Kiraŭnictva spraŭ Prezidenta. Deputaty śćviardžali, što dadzienaja struktura na čale ź Ivanam Ciciankovym ažyćciaŭlaje niezakonnyja finansavyja apieracyi, jakija nanosiać respublicy vialikuju finansavuju škodu. U centry ŭvahi deputataŭ akazałasia dziecišča samoha Łukašenki — viadomaja dabračynnaja firma «Torhekspa», jakaja, pa śćviardžeńni niekatorych deputataŭ, na samaj spravie razharnuła šyroki handal ałkaholnymi napojami, pryčym biez vypłaty mytaŭ. Tak, Hienadź Karpienka śćviardžaŭ, što firma «za zavodom chołodilnikov dień i noč šurujet vodku». Akramia taho, Kiraŭnictva spraŭ abvinavačvałasia ŭ faktyčnym zachopie ŭ centry Minska šerahu budynkaŭ i kompleksaŭ, niezakonnym ich prysvajeńni. Deputaty (Viktar Hančar) śćviardžali, što Kiraŭnictva parušaje zakony ab ułasnaści, ab arendzie i inš.
Adnak prychilnikam prezidenta ŭdałosia zabłakavać hetuju inicyjatyvu. Za stvareńnie kamisii prahałasavała ŭsiaho tolki 78 deputataŭ pry kvorumie ŭ 99 čałaviek. Kab supakoić hramadskuju dumku, viasnoj 1996 h. Łukašenka śpiecyjalnym ukazam stvaryŭ kompleksnuju kamisiju pa praviercy dziejnaści Kiraŭnictva spraŭ prezidenta. U śpiecyjalnym intervju namieśnik Ciciankova zajaviŭ, što vyniki kompleksnaj pravierki stanuć hodnym adkazam tym palityčnym siłam, jakija sprabujuć razyhrać «choziajstviennuju kartu» z metaj uniasieńnia raskołu pamiž zakanadaŭčaj i vykanaŭčaj uładaj.
Adnak z kanca sakavika 1996 h. adbyłosia istotnaje paciapleńnie ŭ adnosinach pamiž prezidentam i Viarchoŭnym Savietam. Intaresy abodvuch bakoŭ supali pa pytańni intehracyi z Rasijaj.
Na dumku Łukašenki, sajuz s Rasijaj – heta «kosť v horle radikałov i političieskich śpiekulantov».
29 sakavika 1996 h. Viarchoŭny Saviet pryniaŭ admysłovuju pastanovu, u jakoj uchvaliŭ «praktyčnyja dziejańni prezidenta Alaksandra Łukašenki pa pahłybleńni intehracyi z Rasijaj». U pastanovie było paznačana, što intehracyja, jakaja ažyćciaŭlajecca na dobraachvotnaj asnovie, hruntujecca na pryncypach dziaržaŭnaha suvierenitetu, zachavańnia terytaryjalnaj cełasnaści, raŭnapraŭja i ŭzajemnaj vyhady bakoŭ, nieŭmiašańnia ich va ŭnutranyja spravy adzin adnaho.
Frakcyja kamunistaŭ (Siarhiej Kalakin) pajšła dalej i zaklikała «priznať priestupnymi» Biełaviežskija pahadnieńni, pastavić na razhlad pytańnie ab ich denansacyi.
Mitynh suprać refierendumu, inicyjanavanaha Alaksandram Łukašenkam. U centry z ruparam — staršynia Viarchoŭnaha Savieta Respubliki Biełaruś XIII sklikańnia Siamion Šarecki, źleva — deputat Viarchoŭnaha Savieta Andrej Klimaŭ, za im (źleva) — deputat Viarchoŭnaha Savieta Viktar Ciareščanka, za im sprava — deputat Viarchoŭnaha Savieta Stanisłaŭ Bahdankievič. Sprava — deputat Viarchoŭnaha Savieta Pavieł Znaviec (u akularach). Šarecki nie ciahnuŭ na lidara.
Na praciahu krasavika i da kanca maja 1996 h. adnosiny prezidenta i Viarchoŭnaha Savieta vonkava byli na dosyć dobrym uzroŭni, pry hetym istotnyja sastupki mieli miesca mienavita z boku zakanadaŭčaj ułady. Naprykład, 18 krasavika 1996 h. parłamient unios źmieny ŭ Zakon «Ab Prezidencie Respubliki Biełaruś», pryniaty jašče ŭ lutym 1995 h. Adno sa źmianieńniaŭ praduhledžvała toje, što Prezident moh infarmavać Viarchoŭny Saviet ab stanoviščy spraŭ u krainie pa ŭłasnaj inicyjatyvie, a nie jak raniej — vyklučna pa daručeńni Viarchoŭnaha Savieta.
3 maja 1996 h. kiraŭnictva Viarchoŭnaha Savieta asudziła t.zv. «Čarnobylski šlach» — 40-tysiačnuju demanstracyju, arhanizavanuju apazicyjnymi siłami. Staršynia parłamienta Šarecki tak acharaktaryzavaŭ prapanovu lidara Biełaruskaha Narodnaha Frontu Zianona Paźniaka ŭšanavać chvilinaj maŭčańnia pamiać zabitaha ŭ krasaviku 1996 h. rasijskimi śpiecsłužbami lidara čačenskich sieparatystaŭ Džachara Dudajeva: «Eto nie leziet ni v kakije vorota».
Sapraŭdnaje jadnańnie prezidenta i parłamienta adbyłosia 4 maja 1996 h., kali deputaty vyrašali kadravyja pytańni, źviazanyja z adstaŭkami i pryznačeńniami va ŭradzie. Prezidentu ŭdałosia damahčysia zhody Viarchoŭnaha Savieta i rasstavić na klučavyja pasady svaich ludziej: Tamara Vińnikava (Nacyjanalny bank), Uładzimir Mackievič (Kamitet dziaržbiaśpieki), Leanid Malcaŭ (Ministerstva abarony), Vasil Daŭhaloŭ (vice-premjer), Leanid Sinicyn (vice-premjer) na adpaviednyja pasady.
Palityčnaj pieramohaj Łukašenki stała i adabreńnie Viarchoŭnym Savietam prezidenckaha ŭkaza ab vyzvaleńni ad pasady ministra ŭnutranych spraŭ Juryja Zacharanki. Apalny hienierał, adpraŭleny ŭ adstaŭku vosieńniu 1995 h., dałučyŭsia da apazicyi i śćviardžaŭ, što sapraŭdnaja pryčyna jaho zvalnieńnia — asabistaja pomsta Łukašenki za zanadta samastojnuju pazicyju i pryncypovaść ministra. Hienierału ŭdałosia atrymać słova dla vystupu. U svaim vystupie Zacharanka śćviardžaŭ fakt suviazi vyšejšych słužbovych asob (u pryvatnaści, sakratara Rady Biaśpieki Viktara Šejmana) z čačenskimi hrupoŭkami. Tym nie mienš bolšaść deputataŭ uchvaliła ŭkaz prezidenta.
Robiačy sastupki prezidentu, Viarchoŭny Saviet nie zabyvaŭ i pra siabie, pradprymajučy šerah mier, zaklikanych umacavać jaho stanovišča jak pradstaŭničaha orhana ŭłady. 16 maja 1996 h. parłamientaryi ŭnieśli źmieny i dapaŭnieńni ŭ zakon ab Kabiniecie Ministraŭ. Pavodle hetaj navieły, staršynia Viarchoŭnaha Savieta, členy Prezidyuma i staršyni pastajannych kamisij mieli prava brać udzieł u pasiadžeńniach Kabinieta Ministraŭ i kalehij urada, vykazvać svaje dumki pa pytańniach, što abmiarkoŭvajucca i być vysłuchanymi.
Praz dva tydni parłamientaryi ŭnieśli źmieny i dapaŭnieńni ŭ zakon «Ab Viarchoŭnym Saviecie Respubliki Biełaruś» ad 21 śniežnia 1994 h. Z hetaha času parłamient ličyŭsia pravamocnym, kali budzie abranaja pałova deputackaha korpusa, a nie dvie treci, jak raniej. Istotna pašyralisia ekanamičnyja paŭnamoctvy Viarchoŭnaha Savieta. Jon moh ažyćciaŭlać zakanadaŭčaje rehulavańnie adnosin dziaržaŭnaj ułasnaści i ekanamičnaj dziejnaści, vyznačać zakonam abjekty, jakija znachodziacca tolki ŭ dziaržaŭnaj ułasnaści, a taksama zamacoŭvać vyklučnaje prava dziaržavy na ažyćciaŭleńnie asobnych vidaŭ dziejnaści.
Adstojvajučy kožny svaju śfieru dziejnaści, pravodziačy palityku «nieŭmiašańnia» ŭ dačynieńni adzin da adnaho, prezident i Viarchoŭny Saviet, tym nie mienš natyknulisia na niepieraadolnuju pieraškodu, jakaja i stała padstavaj da ich niezvarotnaha supraćstajańnia.
Takoj pieraškodaj staŭsia Kanstytucyjny Sud. 24 maja 1996 h. praprezidenckaja frakcyja «Zhoda» ŭniesła prapanovu ab uniasieńni źmianieńniaŭ i dapaŭnieńniaŭ u zakon ab Kanstytucyjnym Sudzie. Pa słovach Kanaplova, Kanstytucyjny Sud — heta «odnokryłaja ptica», tamu pałovu (5 čałaviek) sudździaŭ pavinien pryznačać prezident. Kanaplovu ŭdałosia sabrać 40 podpisaŭ deputataŭ. Viarchoŭny Saviet farmalna pryniaŭ zakonaprajekt frakcyi «Zhoda» da razhladu, ale naadrez admoviŭsia razhladać dakumient u apieratyŭnym paradku, spasłaŭšysia na zaćvierdžany šaścimiesiačny termin padobnaj pracedury. Bolš za toje 24 maja 1996 h. Viarchoŭny Saviet daabraŭ dvuch sudździaŭ Kanstytucyjnaha Suda na vakantnyja pasady. Imi akazalisia viadomyja jurysty Andrej Vaškievič i člen Kanstytucyjnaj kamisii Viarchoŭnaha Savieta 12-ha sklikańnia Michaił Čudakoŭ. Tady vialikaja častka členaŭ frakcyi «Zhoda» na čale z Kanaplovym 24 maja 1996 h. demanstratyŭna pakinuła pasiadžeńnie siesii parłamienta.
Takaja situacyja nie zadavalniała Łukašenku, dla jakoha pieramoha nad Kanstytucyjnym Sudom była pytańniem pryncypu. Dla Łukašenki heta častkova było važna i z asabistaha punktu pohladu: mienavita prezident viasnoj 1995 h. prapanavaŭ Cichiniu na pasadu kiraŭnika Kanstytucyjnaha suda.
Paśla pieramohi pa pytańni składu Kanstytucyjnaha Suda Viarchoŭny Saviet vyrašyŭ naŭprost atakavać prezidenta. Hetaja misija ŭskładziena na kiraŭnika Viarchoŭnaha Savieta Siamiona Šareckaha, jaki ŭ svaim vystupie 4 červienia 1996 h. publična zajaviŭ, što Viarchoŭny Saviet za ŭvieś čas dziejnaści sprabavaŭ znajści kampramis z prezidentam. Pa słovach Šareckaha, heta było abumoŭlena tryma akaličnaściami. Pa-pieršaje, tym, što prezident abrany narodam i padčas svajoj pieradvybarčaj kampanii zajaŭlaŭ, što budzie rabić usio dla taho, kab vyvieści krainu z kryzisu i stabilizavać abstanoŭku ŭ hramadstvie. Pa-druhoje, Prezidyum uličvaŭ i toje, što na praciahu niekalkich miesiacaŭ Viarchoŭny Saviet XII sklikańnia praciahvaŭ funkcyjanavać, ale faktyčna ŭžo nie pracavaŭ, za hety čas pamiž zakanadaŭčaj i vykanaŭčaj uładaj nazapasiłasia vielmi šmat zavałaŭ, dla «rasčystki» jakich treba parazumieńnie z abodvuch bakoŭ. Pa-treciaje, abrany narodam prezident i pa ŭzroście, i pa vopycie źjaŭlajecca vielmi maładym palitykam. Tamu ŭ jaho dziejańniach, a jašče bolš u zajavach, kazaŭ Šarecki, «mnoho horiačnosti, niedovierija k druhim, pierieocienka svoich vozmožnostiej». U kancy vystupu Siamion Šarecki, ni mnoha, ni mała, abvinavaciŭ prezidenta ledź nie va ŭzurpacyi ŭłady: «Nielzia rieformirovať ekonomičieskij bazis pri sochranienii staroj političieskoj nadstrojki. V našiej žie riespublikie jeśli čto i iźmieniłoś, to tolko v chudšuju storonu. Administracija priezidienta striemitsia ihrať rol Politbiuro, a priezidient – Hiensieka». U cełym, skazaŭ na zakančeńnie kiraŭnik Viarchoŭnaha Savieta, Biełarusi bolš padychodzić parłamienckaja, čym prezidenckaja respublika.
Biaźlitasnuju acenku daŭ Šarecki ŭradu, źviazaŭšy jaho dziejnaść z prezidentam: «Čto kasajetsia Kabinieta Ministrov, to zdieś, kromie nazvanija, ničieho nie iźmieniłoś. Vierienica vsie tiech žie zamiestitielej priemjera, sam Kabiniet namiertvo prikovan k Administracii Priezidienta». Hetkaja žorstkaja zajava Šareckaha rezka pavysiła jaho rejtynh u pieršuju čarhu siarod deputackaha korpusa. Andrej Klimaŭ, źviartajučysia da Šareckaha, skazaŭ, što toj ździejśniŭ «mužiestviennyj postupok».
Bolš łajalnaj da śpikiera stała apazicyjnaja presa. Niezadoŭha da vystupu 4 červienia jana paraŭnoŭvała Šareckaha z Brežnievym, jaki nie moža adstojvać ułasny punkt hledžańnia, śćviardžała, što jaho aŭtarytet — heta ŭzrovień čynoŭnika prezidenckaj administracyi. Pry absalutna nulavym rejtynhu siarod nasielnictva, pisaŭ adzin z karespandentaŭ apazicyjnaj haziety «Svaboda», Šareckamu dastajecca chiba što rola viasielnaha maršałka i viasiołaha dziaduli na sustrečach ź vieteranami.
Paśla vystupleńnia śpikiera ŭ apazicyjnaj presie pieravažali stanoŭčyja charaktarystyki Šareckaha. Jon padavaŭsia kali nie jak nacyjanalny lidar, to, va ŭsialakim razie, toj čałaviek, jaki moža zachavać dalikatny bałans uładaŭ.
Siamion Šarecki, Jahor Strojeŭ i Hienadź Sielaźnioŭ padčas minskaj sustrečy.
Vystupleńnie Šareckaha pachavała nadziei na prymireńnie zakanadaŭcaŭ z vykanaŭčaj uładaj. Supraćstajałyja baki nanosili adzin adnamu adčuvalnyja ŭdary. Tak, 26 červienia 1996 h. deputaty ŭnieśli źmieny ŭ Zakon ab vybarach deputataŭ miascovych Savietaŭ. Adno ź źmianieńniaŭ uzakoniła kvotu jaŭki 25% vybarščykaŭ na vybarach u miascovyja saviety. Heta było zroblena nasupierak žadańniu prezidenta, jaki nastojvaŭ na 50%-j jaŭcy.
Tady Łukašenka nanios Viarchoŭnamu Savietu mahutny kontrudar, pieratvaryŭšy kalektyŭ «Narodnaj haziety» ŭ zakrytaje akcyjaniernaje tavarystva svaim asabistym ukazam ad 28 červienia 1996 h. i pryznačyŭšy hałoŭnym redaktaram Šymanskaha. Z hetaha času papularnaje vydańnie było vyviedziena z-pad jurysdykcyi parłamienta. Viarchoŭny Saviet adreahavaŭ imhnienna. Praca siesii parłamienta «ŭ suviazi ź nieabchodnaściu razhladu šerahu nieadkładnych pytańniaŭ» była padoŭžana da 12 lipienia 1996 h., a ŭ paradak dnia było ŭklučana pytańnie ab «Narodnaj haziecie». U procivahu Šymanskamu Viarchoŭny Saviet pryznačyŭ hałoŭnym redaktaram deputata Junčyka, a Šarecki źviarnuŭsia ŭ Kanstytucyjny Sud z nahody zakonnaści ŭkaza Prezidenta. U redakcyi «Narodnaj haziety», kudy pryjšli rabotniki Administracyi Prezidenta z Šymanskim i Junčyk z Karpienkam, adbyŭsia kanflikt. Praŭda, dla taho, kab pryznačyć Junčyka, parłamientaryjam daviałosia pryniać farmalnuju pastanovu ab vyzvaleńni ad pasady hałoŭnaha redaktara «Narodnaj haziety» Iosifa Siaredziča, jaki, jak viadoma, byŭ vyzvaleny z pasady ŭ sakaviku 1995 h. asabistym ukazam kiraŭnika dziaržavy.
Farmalnaj pryčynaj źmieny statusu «Narodnaj haziety» staŭ naŭprostavy zvarot jaje kalektyvu da prezidenta. U im, u pryvatnaści, havaryłasia pra toje, što hazieta stanovicca zakładnicaj baraćby palityčnych sił i hrupovak. Kalektyŭ abvinavaciŭ Viarchoŭny Saviet u tym, što jon na praciahu šaści hadoŭ nie pryniaŭ Statut haziety. Na dumku kalektyvu, adziny vychad ź situacyi — akcyjanavańnie. Praŭdzivaja padaploka akcyjanavańnia składałasia ŭ tym, što prezident raz i nazaŭsiody vyrašyŭ skončyć ź miaciežnaj hazietaj, jakaja navat paśla adstaŭki Siaredziča zastałasia pluralistyčnaj. Vydańnie aśviatlała dziejnaść prezidenta z adkryta krytyčnym zapałam. Užo pieršyja numary «Narodnaj haziety», jakija vyjšli paśla akcyjanavańnia, havaryli pra toje, što kiraŭnictva vydańnia kardynalna źmianiła palityku. Ciapier na pieršych staronkach haziety padavaŭsia prezident, a parłamient aceńvaŭsia krytyčna.
Situacyja z «Narodnaj hazietaj» kančatkova pachavała nadziei na kanstruktyŭnaje supracoŭnictva vykanaŭčaj i zakanadaŭčaj uładaŭ. Sam Łukašenka pačaŭ aktyŭna ŭkidvać u hramadskuju śviadomaść takuju ideju, zhodna ź jakoj parłamient zastavaŭsia hałoŭnym barjeram na šlachu palityčnych i ekanamičnych pieraŭtvareńniaŭ, aporaj niestabilnaści i anarchii. Ab bolš niehatyŭnym staŭleńni prezidenta da parłamienta śviedčyć i toje, što kiraŭnik dziaržavy, niahledziačy na aficyjnyja piśmovyja zapyty Šareckaha, admaŭlaŭsia naviedvać Viarchoŭny Saviet.
U siaredzinie lipienia 1996 h., napiaredadni aficyjnaha vizitu ŭ Paryž, Łukašenka pieršy raz publična zajaviŭ pra namier pravieści refierendum u krainie. Pavodle słoŭ prezidenta, hałoŭnym pytańniem na refierendumie buduć źmieny i dapaŭnieńni ŭ dziejnuju Kanstytucyju pa francuzskim uzory. Pra hetyja dapaŭnieńni i źmianieńni dakładna nie było viadoma ničoha, adnak pa respublicy papaŭźli čutki pra toje, što ŭ vypadku refierendumu Łukašenka atrymaje biesprecedentnyja paŭnamoctvy.
Pazicyja Łukašenki ŭ adnosinach da parłamienta abumoviła zbližeńnie ŭ im palityčnych antypodaŭ: demakrataŭ, z adnaho boku, i kamunistaŭ i ahraryjaŭ — z druhoha. Jany stali ŭsio bolš ciesna hurtavacca vakoł zakanadaŭčaj ułady, rychtujučysia dać boj uładzie vykanaŭčaj. Pieršynstvo ŭ hetym sajuzie pasprabavała pierachapić Partyja kamunistaŭ Biełarusi, spadziejučysia na nastalhičnyja pačućci bolšaści nasielnictva pa idejach kamunizmu i sacyjalizmu. Usplosk aktyŭnaści biełaruskich kamunistaŭ letam 1996 nie ŭ małoj stupieni byŭ abumoŭleny imklivym rostam papularnaści lidara KPRF Ziuhanava, jaki razhladaŭsia ŭ jakaści hałoŭnaha kankurenta Jelcyna na čarhovych prezidenckich vybarach. Projhryš Ziuhanava Jelcynu — sajuźniku Łukašenki — nie astudziŭ pyłu biełaruskich kamunistaŭ.
26 lipienia 1996 h. u rupary biełaruskich kamunistaŭ — haziecie «Tovariŝ» — była apublikavana zajava CK PKB, sutnaść jakoj zvodziłasia da taho, što addača ad praktyčnych dziejańniaŭ prezidenta akazałasia značna nižejšaj za čakanuju: «Effiektivnosť priezidientskoj riespubliki nizkaja. Kommunisty nadiejaliś, čto Łukašienko projavit političieskuju mudrosť, volu i umienije dla mobilizacii i objedinienija vsiech vietviej vłasti na poisk putiej iz krizisa. K sožaleniju, priezidient i jeho okružienije načali iskať vinovnych». U zajavie PKB aficyjna admoviłasia ad padtrymki kursu prezidenta i prapanavała vynieści na refierendum pytańni ab adnosinach nasielnictva da sacyjalna-ekanamičnaj palitycy prezidenta, ab vybarnaści pradstaŭnikoŭ miascovaj administracyi, ab kupli i prodažy ziamli.
Adnak rasijskaja kamunisty nie padtrymali svaich biełaruskich kaleh. Ab simpatyjach rasijskich kamunistaŭ da biełaruskaha prezidenta śviedčyli zajavy deputata Dziarždumy Uładzimira Iluchina ŭ kancy lipienia 1996 h.
Pavodle źviestak Iluchina, padčas refierendumu ŭ Biełarusi apazicyja pasprabuje destabilizavać abstanoŭku ŭ krainie šlacham stvareńnia na zachodnija hrošy strajkavych kamitetaŭ pa typu polskaj «Salidarnaści». Iluchin śćviardžaŭ, što praciŭniki prezidenta płanujuć zabojstva adnaho-dvuch lidaraŭ apazicyi z metaj vyklikać sacyjalny vybuch i abvinavacić ułady ŭ kryvi. Zajavy Iluchina akazalisia buraj u šklancy vady: nastolki byli jany niepraŭdapadobnyja.
U kancy lipienia 1996 hoda zdabytkam hramadskaści stała zajava «Ab hramadzianska-palityčnaj i sacyjalna-ekanamičnaj situacyi ŭ krainie», pad jakoj svoj podpis pastaviŭ i Šarecki.
U zajavie kateharyčna śćviardžałasia, što dva hady praŭleńnia Łukašenki nie prynieśli istotnaha palapšeńnia situacyi, a sam prezident staŭ parušalnikam Kanstytucyi i zakonaŭ. U zajavie admaŭlałasia nieabchodnaść refierendumu, jaki nibyta pieratvoryć respubliku ŭ «tatalitarnuju krainu». U zajavie ŭtrymlivaŭsia zaklik pravieści «kruhły stoł» z udziełam usich hramadska-palityčnych sił.
Prezident rašuča admoviŭsia ad namieru ŭdzielničać u «kruhłym stale» i zaklikaŭ apazicyju da supracoŭnictva ŭ lubym farmacie, da ŭdziełu ŭ lubym stale, navat «kvadratnym». Heta jašče macniej uzłavała praciŭnikaŭ Łukašenki ŭ parłamiencie. Karpienka, abvinavaciŭšy prezidenta ŭ tym, što dziejańni kiraŭnika dziaržavy «nie paddajucca łohicy», paviedamiŭ: u Viarchoŭnym Saviecie na ŭsiu moc idzie abmierkavańnie pytańnia impičmientu prezidentu. Mienavita ŭ hetym dla Łukašenki i zaklučałasia hałoŭnaja niebiaśpieka, što išła ad Viarchoŭnaha Savieta XIII sklikańnia: parłamienckaja mienšaść demakrataŭ mahła damovicca z kamunistami i ahraryjami, sabrać nieabchodnyja 70 podpisaŭ i pačać praceduru adstaŭki biełaruskaha lidara.
Pa miery nabližeńnia da refierendumu abvastrałasia situacyja i ŭ najbližejšym atačeńni Łukašenki. U kancy lipienia 1996 h. u adstaŭku syšoŭ vice-premjer Sinicyn, jaki pradstaŭlaŭ pamiarkoŭnaje kryło, vystupaŭ za naładžvańnie dyjałohu pamiž vykanaŭčaj i zakanadaŭčaj uładaj. Adstaŭka Sinicyna śviedčyła ab pierahrupoŭcy sił u asiarodździ Łukašenki na karyść tych, chto nastojvaŭ na rašučym nastupie na parłamient.
U pačatku žniŭnia 1996 h. Łukašenka daŭ šyrokaje intervju namieśniku «Narodnaj haziety», ad pačatku i da kanca nakiravanaje suprać Viarchoŭnaha Savieta. Prezident kanstatavaŭ pravał dziejnaści parłamienta. Adkazvajučy na pytańnie, čamu tak atrymałasia, Łukašenka kazaŭ nastupnaje: «U parłamientarijev niedostatočno profieśsionalizma, čtoby provodiť ohranizacionnuju rabotu po vniedrieniju v diejatielnosť Vierchovnoho Sovieta sistiemnosti, kompleksnosti, osłablena rol postojannych komiśsij, usilena rol frakcij. Parłamient politizirovan, piestr i nie imiejet cientra».
Refierendum: etap pieršy (7 žniŭnia – 4 listapada 1996 h.)
7 žniŭnia 1996 h. Łukašenka aficyjna nakiravaŭ u parłamient inicyjatyvu ab žadańni pravieści ahulnarespublikanski refierendum pa šerahu najvažniejšych pytańniaŭ hramadska-palityčnaha žyćcia. Z usich prapanavanych prezidentam pytańniaŭ – pieranos Dnia Niezaležnaści z 27 lipienia na 3 lipienia, admiena śmiarotnaha pakarańnia, svabodny, biez abmiežavańniaŭ prodaž-kupla ziamli, dapaŭnieńni i źmianieńni ŭ Asnoŭny Zakon — samym važnym dla jaho było kanstytucyjnaje pytańnie. Prezident złaviŭ deputataŭ u pastku: sama prapanova pastupiła padčas parłamienckich kanikuł. Miž tym vosieńskaja siesija adkryvałasia 2 vieraśnia.
Takim čynam, u parłamienta zastavałasia piać dzion, kab pryniać rašeńnie: pa zakanadaŭstvie Viarchoŭny Saviet pavinien byŭ u miesiačny termin dać svoj adkaz. U advarotnym vypadku vykanaŭčaja ŭłada mahła abvinavacić Viarchoŭny Saviet u parušeńni Kanstytucyi. Inšymi słovami, nie paźniej za 7 vieraśnia Viarchoŭny Saviet pavinien byŭ pryniać pastanovu ab refierendumie.
Jakija ž kontrmiery pryniaŭ parłamient? Mabyć, samym efiektyŭnym chodam Viarchoŭnaha Savieta stała pryznačeńnie 5 vieraśnia 1996 h. na pasadu staršyni Centralnaj vybarčaj kamisii pa vybarach i praviadzieńni respublikanskich refierendumaŭ (Centrvybarkam) Viktara Hančara. Hety deputat byŭ adnym z najbližejšych paplečnikaŭ Łukašenki ŭ Viarchoŭnym Saviecie Biełarusi XII sklikańnia ŭ 1990—1994 hadach.
Paśla pieramohi Łukašenki na prezidenckich vybarach letam 1994 Hančar staŭ vice-premjeram. Adnak užo ŭ kancy 1994 h. Hančar, niazhodny z kursam prezidenta, padaŭ u adstaŭku i staŭ nieprymirymym krytykam Łukašenki.
Staršynia Centrvybarkama Viktar Hančar byŭ samym charyzmatyčnym praciŭnikam Łukašenki, zdolnym dziejničać niestandartna.
Vyłučajučy Hančara, tym samym kidajučy vyklik Łukašenku, deputaty ŭ pieršuju čarhu raźličvali na psichałahičny efiekt: abodva praciŭniki nikoli b ni na jotu nie sastupili adzin adnamu. Značyć, vyniki samoha refierendumu i takim čynam palityčnaja reputacyja Łukašenki mahli apynucca pad vialikim sumnievam.
Niahledziačy na aktyŭnaje supraćdziejańnie frakcyi «Zhoda», Hančar byŭ zaćvierdžany na pasadzie Staršyni Centrvybarkama. Abrańnie na ŭpłyvovuju pasadu niebiaśpiečnaha praciŭnika aktyvizavała dziejańni prezidenta.
Užo na nastupny dzień paśla tryumfu Hančara, 6 vieraśnia 1996 h., Łukašenka vystupaŭ pierad deputatami z asnoŭnymi tezami kanstytucyjnych źmienaŭ, apublikavanych u respublikanskaj presie ŭ kancy žniŭnia. Detalovy analiz prezidenckaha prajekta Kanstytucyi pakazvaje, što faktyčna na hałasavańnie hramadzianam byŭ prapanavany novy Asnoŭny Zakon. Pa novaj redakcyi Kanstytucyi prezident zasiarodžvaŭ u svaich rukach usiu paŭnatu vykanaŭčaj ułady, i, akramia taho, nadzialaŭsia istotnymi zakanadaŭčymi paŭnamoctvami, majučy prava vydavać dekrety, roŭnyja pa sile zakonam.
Novaja redakcyja stvarała dziaržaŭnuju madel, u jakoj prezident, nie ŭvachodziačy ŭ sistemu padziełu ŭładaŭ, a uzvyšajučysia nad imi, karystaŭsia samymi vialikimi prerahatyvami. Pry hetym adchilić kiraŭnika dziaržavy ad pasady było značna ciažej, čym raspuścić parłamient. Vielmi raspłyvista hučała farmuloŭka pra stojkuju niazdolnaść prezidenta vykonvać svaje abaviazki pa stanie zdaroŭja. Z prajekta byŭ vyklučana norma, zhodna ź jakoj prezident moh być adpraŭleny ŭ adstaŭku z-za parušeńnia Kanstytucyi. Ab istotnym pašyreńni prezidenckich paŭnamoctvaŭ śviedčyła i toje, što ŭ prajekcie nie była prapisanaja kampietencyja novaha parłamienta, Nacyjanalnaha schodu, jak dziaržaŭnaha orhana. Kampietencyja zamacoŭvałasia tolki asobna za Pałataj pradstaŭnikoŭ i Savietam Respubliki (u pieršapačatkovym varyjancie — Sienat). Akramia taho, u prajekcie havaryłasia ab mahčymych parušeńniach Kanstytucyi z boku parłamienta i nie było havorki pra padobnyja dziejańni z boku prezidenta. Pa prezidenckim prajekcie asłabli pazicyi sudovaj ułady. Kanstytucyjny Sud, naprykład, nie moh pačać spravu pa ŭłasnaj inicyjatyvie. Prezident, akramia pryznačeńnia šaści sudździaŭ Kanstytucyjnaha Suda, mieŭ prava pryznačać inšych sudździaŭ.
6 vieraśnia 1996 h. Viarchoŭny Saviet pryniaŭ pastanovu ab praviadzieńni respublikanskaha refierendumu 24 listapada, u toj čas jak Łukašenka z metaj aktyvizacyi «levaha elektaratu» nastojvaŭ na praviadzieńni refierendumu 7 listapada. Sprava ŭ tym, što 24 listapada mieli adbycca davybary 62 deputataŭ Viarchoŭnaha Savieta, jakija nie byli abrany ŭ 1995 h.
Praŭda, hramadzianie Respubliki Biełaruś pavinny byli prahałasavać pa siami pytańniach. Svaje try pytańni — vybarnaść kiraŭnikoŭ miascovaj vykanaŭčaj ułady i finansavańnie ŭsich halin ułady publična i ź biudžetu, a taksama prajekt Kanstytucyi — prapanavali frakcyi kamunistaŭ i ahraryjaŭ.
Parłamiencki prajekt dapaŭnieńniaŭ i źmianieńniaŭ Kanstytucyi byŭ apublikavany mienš čym praz dva tydni ŭ «Narodnaj haziecie». U prajekcie nie było radziełaŭ, jon strukturavaŭsia vyklučna pa hłavach.
«Firmovym znakam» ahrarna-kamunistyčnaha prajekta stała likvidacyja instytuta prezidenctva i raźmierkavańnie paŭnamoctvaŭ pamiž Viarchoŭnym Savietam i Savietam Ministraŭ. Pry hetym prerahatyvy Viarchoŭnaha Savieta byli faktyčna nie abmiežavanyja: farmiravańnie ŭrada, pryznačeńnie sudździaŭ usich uzroŭniaŭ, abrańnie sudździaŭ Kanstytucyjnaha Suda. Praŭda, pazicyi Kanstytucyjnaha Suda ŭmacoŭvalisia tym, što sudździ mieli prava samastojna abirać staršyniu.
10 kastryčnika 1996 h., vystupajučy pierad parłamientaryjami, Łukašenka ultymatyŭna patrabavaŭ ad Viarchoŭnaha Savieta adklikać alternatyŭny prajekt Kanstytucyi. Atrymaŭšy admovu, kiraŭnik dziaržavy demanstratyŭna pakinuŭ Viarchoŭny Saviet.
Vykanaŭčaja i zakanadaŭčaja ŭłada pačali sapraŭdnuju vajnu za rozumy i sercy vybarščykaŭ. Pry hetym materyjalnyja i infarmacyjnyja mahčymaści parłamienta byli ścipłymi. Łukašenka de-fakta ŭžo kantralavaŭ usie ŚMI i siłavy aparat. Kancentracyja ŭłady adbyłasia ciaham 1994—1996 hadoŭ, ciapier zastavałasia prosta jaje zamacavać na papiery.
Napiaredadni refierendumu Łukašenka ažyćciaviŭ dva ŭdałyja palittechnałahičnyja kroki dla ŭzmacnieńnia svaich pazicyj. Abodva kroki ŭjaŭlali saboj publičnyja akcyi z pryciahnieńniem vialikaj kolkaści ludziej i niemałych resursaŭ.
20—21 vieraśnia 1996 h. u Minsku z udziełam prezidenta prajšoŭ Forum moładzi Biełarusi. Łukašenka abiacaŭ vykarystać patencyjał moładzi na svaju karyść. U vypadku pieramohi na refierendumie Łukašenka abiacaŭ moładzi pieršačarhovaje pracaŭładkavańnie, rašeńnie kvaternaha pytańnia i h.d.
Prezident zapeŭnivaŭ moładź, što «ničoha dyktatarskaha» ŭ źmienach i dadatkach da Kanstytucyi niama, što «respublika zastaniecca adkrytaj», a maładyja ludzi zmohuć svabodna jeździć pa ŭsim śviecie.
Nieŭzabavie paśla forumu niekatoryja moładzievyja dziejačy prajavili niezvyčajnuju aktyŭnaść. Užo ŭ kastryčniku 1996 h. Ministerstva justycyi zarehistravała arhanizacyju «Priamoje diejstvije». Nazva navaśpiečanaj arhanizacyi była zapazyčana ad levaradykalnaj francuzskaj hrupoŭki, jakaja dziejničała ŭ razhar «levaha ruchu» ŭ 1970-ja hady i nie hrebavała terarystyčnymi mietadami baraćby. U statucie arhanizacyi havorka išła ab žadańni arhanizacyi sadziejničać pabudovie na pryncypach demakratyi, patryjatyzmu i internacyjanalizmu «volnaha, sacyjalna spraviadlivaha hramadstva». Na staronkach maładziožnaj haziety «Znamia junosti» było apublikavana intervju ź lidarami «Priamoho diejstvija», studentami Biełaruskaha dziaržaŭnaha ŭniviersiteta Usievaładam Jančeŭskim i Uładzisłavam Fralcovym. Abodva jany, 20-hadovyja z chvościkam, demanstravali addanaść Łukašenku. Tak, Jančeŭski, vidavočna majučy na ŭvazie Šareckaha, krytykavaŭ tych «sastarełych palitykaŭ», jakija «raśpisvajucca za moładź u jaje apazycyjnaści». Fralcoŭ ukazvaŭ na toje, što prezident Łukašenka źjaŭlajecca «samym maładym u Jeŭropie». Takim čynam, na dumku Fralcova, heta istotna palehčyć parazumieńnie prezidenta i maładych ludziej.
Praź miesiac, 19—20 kastryčnika 1996 h., pa inicyjatyvie prezidenta ŭ Minsku adbyŭsia t.zv. Usiebiełaruski narodny schod – 4-ch tysiačny forum, sabrany z prychilnych Alaksandru Łukašenku pradstaŭnikoŭ pracoŭnych kalektyvaŭ, hramadskich abjadnańniaŭ i h.d. Usiebiełaruski narodny schod prajšoŭ pa zadadzienym scenary, ź biaskoncymi paniehirykami asabista na adras Łukašenki, pry adsutnaści apazicyi i alternatyŭnaha mierkavańnia.
Niekatoryja prychilniki prezidenta patrabavali ŭchvalić kanstytucyjnyja źmieny mienavita na Usiebiełaruskim narodnym schodzie, zabyvajučysia adnak na toje, što taki instytut, jak Usiebiełaruski schod, nie byŭ prapisany ŭ Kanstytucyi, a taksama nie rehulavaŭsia anijakimi narmatyŭnymi pravavymi aktami. Spasyłki arhanizataraŭ schodu i samoha Łukašenki na artykuł 3 Kanstytucyi, pavodle jakoha krynicaj ułady źjaŭlajecca narod, vyhladali sprečnymi, bo ŭ takoj farmuloŭcy artykuł mieŭ bolš fiłasofskaje, ideałahičnaje značeńnie. Vykarystoŭvać jaho ŭ jakaści normy pramoha dziejańnia było nieapraŭdanym. Niezdarma pry adkryćci druhoha Usiebiełaruskaha narodnaha schodu 18 maja 2001 h. Łukašenka spasłaŭsia na pryniaty 15 lipienia 2000 h. zakon ab respublikanskich i miascovych schodach.
Praciŭniki refierendumu padčas mitynhu. Demanstracyi apazicyi ŭ padtrymku parłamienta ŭvosień źbirali mienš ludziej, čym akcyi ŭ abaronu niezaležnaści ŭviesnu 1996-ha.
Łukašenka nie advažyŭsia ŭchvalić kanstytucyjny prajekt na schodzie. Bo, admoviŭšysia ad inicyjavanaha im ža samim refierendumu, jon tym samym pazbaŭlaŭ svajo stvareńnie — Kanstytucyju — nieabchodnaj lehitymnaści.
Ab biednaści materyjalnych i arhanizacyjnych resursaŭ praciŭnikaŭ refierendumu śviedčyŭ praviedzieny imi 18—19 kastryčnika 1996 h. Nacyjanalny kanhres «U abaronu Kanstytucyi, suprać dyktatury» (usiaho 1000 čałaviek). Pa maštabnaści Nacyjanalny kanhres nie moh supierničać z Usiebiełaruskim narodnym schodam, choć i hraŭ rolu psichałahičnaha cisku na Łukašenku.
Praca abodvuch forumaŭ nie abyšłasia bieź incydentu. Jon byŭ źviazany z publikacyjaj u apazicyjnaj haziecie «Svaboda» dakładnoj zapiski niejkaha pałkoŭnika A. Škuna na imia vyšejšaha načalstva. Dakładnaja zapiska ŭtrymlivała šerah zachadaŭ pa achovie hramadskaha paradku 19—20 kastryčnika 1996 h.: užyvańnie ahniastrelnaj zbroi, niervova-paralityčnaha hazu, słužbovych sabak i vadamiotaŭ suprać mitynhoŭcaŭ, raźmiaščeńnie zatrymanych u filtracyjnym punkcie na 2,5 tysiačy čałaviek i inš. Dakładnaja zapiska stała pradmietam abmierkavańnia ŭ Viarchoŭnym Saviecie. Zaprošanyja siłavik — namieśnik Hienieralnaha prakurora Ivan Saščeka i namieśnik staršyni KDB Leanid Jeryn — rašuča adchryścilisia ad dakładnoj zapiski, acharaktaryzavaŭšy jaje jak pravakacyju. Sakratar Rady Biaśpieki Šejman zajaviŭ, što dakładnaja zapiska nakiravana na destabilizacyju abstanoŭki ŭ respubliki. Pa słovach Šejmana, navat učastkovamu jasna, što heta falšyŭka.
Paśla Usiebiełaruskaha narodnaha schodu ŭ supiernikaŭ refierendumu zastavaŭsia adziny šaniec — Kanstytucyjny Sud. 4 listapada 1996 h. adbyłosia jahonaje pašyranaje pasiadžeńnie, na jakim było pryniata zabojnaje dla Łukašenki rašeńnie: dapaŭnieńni i źmieny ŭ Asnoŭny Zakon mohuć vynosicca tolki na kansultatyŭny refierendum. Uśled za Kanstytucyjnym Sudom Viarchoŭny Saviet 5 listapada 1996 h. apieratyŭna ŭnios adpaviednaje źmianieńnie ŭ svaju pastanovu ad 6 vieraśnia.
Rašeńnie Kanstytucyjnaha Suda spačatku šakavała kirujučuju kamandu. Ale Łukašenka pačaŭ dziejničać tak, jak zaŭsiody dziejničaŭ u ekstremalnych situacyjach — žorstka i rašuča.
Refierendum: druhi etap (5—24 listapada 1996 h.)
5 listapada 1996 h. prezident padpisaŭ ukaz ab paradku ŭstupleńnia ŭ siłu rašeńniaŭ respublikanskich refierendumaŭ ab źmianieńni i dapaŭnieńni Kanstytucyi. Zhodna z ukazam, takija rašeńni mieli tolki abaviazkovy charaktar. 7 listapada 1996 h. Łukašenka vydaŭ čarhovy ŭkaz, nakiravany niepasredna suprać Kanstytucyjnaha Suda. Hety narmatyŭna-pravavy akt admianiaŭ sudovaje zaklučeńnie ad 4 listapada 1996 h., jakoje, pavodle ŭkaza, byccam by abmiažoŭvaje prava hramadzian na ŭdzieł u refierendumie. Narešcie, ukaz ad 9 listapada 1996 h. zaćvierdziŭ tekst prajekta źmianieńniaŭ i dapaŭnieńniaŭ Kanstytucyi Respubliki Biełaruś (novaja redakcyja Kanstytucyi Respubliki Biełaruś), vyniesienaha na abaviazkovy respublikanski refierendum. Nieabchodnaść hetaha ŭkaza Łukašenka matyvavaŭ tym, što Viarchoŭny Saviet sam nie zaćvierdziŭ dadzieny tekst. Cikava, što tekst novaj redakcyi Kanstytucyi byŭ zaćvierdžany prezidentam u toj dzień, kali pačałosia daterminovaje hałasavańnie. Tamu bolšaść hramadzian nie zmahła svoječasova aznajomicca z prezidenckim prajektam Kanstytucyi.
Suprać ukazaŭ prezidenta vystupiŭ staršynia Centrvybarkama Hančar. Jon zajaviŭ, što nie padpiša vynikovyja pratakoły vynikaŭ refierendumu z-za šmatlikich parušeńniaŭ z boku vykanaŭčaj ułady. Tamu ŭkaz Łukašenki ad 14 listapada 1996 h. ab vyzvaleńni Hančara, abvinavačanaha ŭ imknieńni sarvać refierendumu, ad pasady i pryznačeńni vykonvajučaj abaviazki staršyni Lidzii Jarmošynaj, byŭ zrazumieły i całkam upisvaŭsia ŭ łohiku baraćby prezidenta ź Viarchoŭnym Savietam. Praŭda, dla zvalnieńnia svajho supiernika Łukašenku pryjšłosia prykłaści peŭnyja namahańni, mabilizavaŭšy suprać byłoha vice-premjera niekalkich svaich sajuźnikaŭ — členaŭ Centrvybarkama. U dziaržaŭnych srodkach masavaj infarmacyi była raspaŭsiudžana admysłovaja zajava členaŭ Centrvybarkama (Valancin Sukała, Lidzija Jarmošyna i inš.), u jakim havaryłasia, što Hančar svaimi kateharyčnymi palityčnymi zajavami dyskredytuje Centralnuju vybarčuju kamisiju pa vybarach i praviadzieńni respublikanskich refierendumaŭ, štučna stvaraje vakoł kamisii kanfliktnuju situacyju. Tamu, kanstatavałasia ŭ zajavie, dalejšaje znachodžańnie Hančara na svajoj pasadzie niemahčyma.
Farmalna prezident nie mieŭ prava vyzvalać asabistym ukazam ad pasady kiraŭnika Centrvybarkama: heta była vyklučnaja prerahatyva parłamientu. Ale z metaj nadańnia hetaj akcyi zakonnaści va ŭkazie havaryłasia, što prezident kirujecca punktam 1 artykuła 100 Kanstytucyi, pavodle jakoha kiraŭnik dziaržavy mieŭ prava vykarystoŭvać zachady dla zabieśpiačeńnia nacyjanalnaj biaśpieki i terytaryjalnaj cełasnaści krainy. Pry hetym u Kanstytucyi nie kankretyzavałasia, što heta byli za zachady, kali i ŭ jakoj stupieni jany mahli ŭžyvacca. Biezumoŭna, takaja farmuloŭka była pralikam stvaralnikaŭ Kanstytucyi 1994 h. Sam ža Łukašenka nadavaŭ hetamu punktu vielmi važnaje značeńnie. U listapadzie 1995 h., dajučy intervju hiermanskamu vydańniu «Chandelsbłat», Łukašenka zajaviŭ, što dziakujučy takomu punktu jon moža prymać lubyja rašeńni.
Zvalnieńnie prezidentam Hančara, jaki zrabiŭ niekalki biespaśpiachovych sprob prajści na pracoŭnaje miesca, kančatkova źjadnała bolšaść ahraryjaŭ, kamunistaŭ i demakrataŭ.
5 listapada 1996 h. Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta pryniaŭ admysłovy zvarot, jaki całkam byŭ nakiravany suprać Prezidenta: «Siońnia ŭ Biełarusi pad vyhladam praviadzieńnia refierendumu idzie zachop ułady i ŭstaloŭvajecca adkrytaja dyktatura, u centry Jeŭropy ažyćciaŭlajecca žachlivy ekśpierymient masiravanaha ŭździejańnia na śviadomaść i padśviadomaść ludziej manapalizavanymi Łukašenkam srodkami masavaj infarmacyi».
U zvarocie taksama śćviardžałasia, što ŭłada imkniecca za košt daterminovaha hałasavańnia nabrać vyrašalnuju kolkaść hałasoŭ i sarvać «davybary» ŭ parłamient. Sam Šarecki ŭ haziecie «Svaboda» apublikavaŭ śpiecyjalny artykuł «Čamu niebiaśpiečna hałasavać za prajekt Kanstytucyi, prapanavany prezidentam?». U joj kiraŭnik parłamientu zajaviŭ, što «pravavoje biaźmiežža, jakoje adbyvajecca ŭ hetyja dni ŭ Biełarusi, nahadvaje paradak u fašysckaj Hiermanii» i zaklikaŭ nasielnictva być pilnym.
Praciŭniki prezidenta ŭ parłamiencie pajšli na taki rašučy krok, jak pracedura impičmientu. Dla jaje realizacyi pa Kanstytucyi było nieabchodna sabrać nie mienš za 70 podpisaŭ deputataŭ.
19 listapada 1996 h. u Kanstytucyjny Sud pastupiła adpaviednaja zajava z 73 podpisami, jaki ŭ hety ž dzień raspačaŭ vytvorčaść pa spravie ab parušeńni Prezidentam Kanstytucyi Respubliki Biełaruś.
Prociborstva prezidenta i Viarchoŭnaha Savieta ŭvajšło ŭ novuju fazu. Pry hetym prezidencki bok razharnuŭ cisk na deputataŭ, kab zmusić ich adklikać svaje podpisy.
Situacyja dla Łukašenki abvastryłasia šeraham adstavak va ŭradzie. Pa idejnych mierkavańniach i pa ŭłasnym žadańni z prezidentam rasstalisia ministr pracy Alaksandr Sasnoŭ i namieśnik ministra zamiežnych spraŭ Andrej Sańnikaŭ. Raptoŭnaj dla prezidenta stała dobraachvotnaja adstaŭka premjer-ministra Michaiła Čyhira ŭ znak pratestu suprać refierendumu. Adnak raźlik Čyhira i zacikaŭlenych palityčnych kołaŭ u vialikim palityčnym rezanansie nie apraŭdaŭsia. Praz kalki dzion učynak Čyhira adyšoŭ na pieryfieryju hramadskaj śviadomaści.
Abstanoŭka ŭ respublicy napaliłasia da takoj miažy, što ŭ situacyju vymušana była ŭmiašacca Rasijskaja Fiederacyja. U noč z 21 na 22 listapada 1996 h. staršynia Savieta Fiederacyi Jahor Strojeŭ, staršynia Dziaržaŭnaj Dumy Hienadź Sielaźnioŭ, premjer-ministr rasijskaha ŭrada Viktar Čarnamyrdzin sustrelisia ŭ Minsku z Łukašenkam, Šareckim i Cichiniem.
Vynikam sustrečy stała padpisańnie śpiecyjalnaha pahadnieńnia «Ab hramadska-palityčnaj situacyi i kanstytucyjnaj reformie». Pry hetym absalutna niezrazumieła, čym kiravalisia pieršyja asoby dziaržavy, padpisvajučy dakumient z rasijskimi hramadzianami.
Aficyjnaja ŭlotka z zaklikam padtrymać prezidenta na refierendumie.
22 listapada 1996 h. Łukašenka asabista abviaściŭ deputatam umovy pahadnieńnia, jakoje treba było zaćvierdzić śpiecyjalnaj pastanovaj. Pavodle pahadnieńnia, płanavałasia farmiravańnie na praciahu 20 dzion paśla refierendumu Kanstytucyjnaha schodu, jaki na praciahu troch miesiacaŭ pavinien byŭ raspracavać i pryniać Kanstytucyju.
Kanstytucyjny schod stvaraŭsia na parytetnych pačatkach: piaćdziasiat čałaviek ad prezidenta i dakładna takaja ž kolkaść ad parłamienta. Viarchoŭny Saviet braŭ na siabie abaviazacielstvy adklikać zajavu ab impičmiencie, a Łukašenka pavinien byŭ usiaho tolki admianić svaje ŭkazy ad 5 i 7 listapada 1996 h. Łukašenka vyhladaŭ jaŭnym pieramožcam, to ŭ pahadnieńni adsutničali takija pytańni, jak, naprykład, adnaŭleńnie na pasadzie Hančara albo ab statusie «Narodnaj haziety».
Paśla vystupleńnia prezidenta pačalisia burnyja dyskusii. U vyniku parłamient nie zaćvierdziŭ pahadnieńnia. Z 116 deputataŭ tolki 83 prahałasavała za pry kvorumie ŭ 100 čałaviek. Pravał z hałasavańniem pa śćviardžeńni pahadnieńnia byŭ vielmi vyhadny prezidentu. Łukašenka abvinavaciŭ Viarchoŭny Saviet u zryvie damoŭlenaściej i abviaściŭ refierendum abaviazkovym pa ŭsich pytańniach.
Vyniki
Vyniki refierendumu, praviedzienaha 24 listapada 1996 hoda, padvodziła ŭžo Lidzija Jarmošyna. Pavodle aficyjnych padlikaŭ, u im uziało ŭdzieł 84,14%. Ź ich za pryniaćcie novaj redakcyi Kanstytucyi prahałasavała, pavodle aficyjnych źviestak, 70,45%. Pa astatnich pytańniach Łukašenka taksama atrymaŭ nieabchodnuju padtrymku.
Za kanstytucyjny prajekt ahraryjaŭ i kamunistaŭ, pavodle aficyjnaha padliku, vykazałasia tolki 7,92%, pa astatnich pytańniach — navat za prazrystaść biudžetu orhanaŭ ułady — parłamientaryi atrymali ad 28 da 30%.
Praciŭniki Łukašenki zajavili ab falsifikacyi vynikaŭ refierendumu. Apazicyja pakazvała na manapalizacyju srodkaŭ masavaj infarmacyi vykanaŭčaj uładaj, na adsutnaść surjoznych dyskusij pa pytańniach, na zanadta vysokuju — 15% — jaŭku vybarščykaŭ padčas daterminovaha hałasavańnia, miž tym jak hetaja ličba padčas pieršaha ahulnarespublikanskaha refierendumu (14 maja 1995 h.) nie pieravyšała 3%.
Bieručy pad uvahu administracyjny resurs z boku vykanaŭčaj ułady, nielha skidać z rachunkaŭ abjektyŭny faktar. Jon zaklučajecca ŭ tym, što pieravažnaja bolšaść biełarusaŭ rasčaravałasia ŭ Viarchoŭnym Saviecie, jaki staŭ uvasableńniem słabaści ŭłady. Zaklučyŭšy z prezidentam svajho rodu kantrakt, hramadzianie addali pieravahu stabilnaści, a nie pravam i svabodam. U vačach bolšaści biełarusaŭ Łukašenka pry ŭsich jaho niedachopach zdavaŭsia mienšym «złom», čym Viarchoŭny Saviet. Pa hetaj pryčynie kanstytucyjnaja «raźviazka» nasiła mirny charaktar i nie vyliłasia ŭ kryvavyja sutyknieńni pa rasiejskim scenary kastryčnika 1993 h.
