30 kastryčnika 1988 hoda prajšoŭ pieršy ŭ najnoŭšaj historyi masavy mitynh, arhanizavany «źnizu», a nie «źvierchu». Što charakterna, heta byli «Dziady», Dzień pamiaci prodkaŭ.
Ich sprabavali razahnać.
Razhon mitynhu mieŭ vialiki hramadski rezanans nie tolki ŭłasna ŭ BSSR, ale i ŭ Sajuzie SSR, baluča ŭdaryŭ pa aŭtarytecie biełaruskich uładaŭ, adnačasova paćvierdziŭ imidž Savieckaj Biełarusi jak adnoj z samych kansiervatyŭnych respublik, pa słovach viadomaha piśmieńnika Alesia Adamoviča, «Vandei pierabudovy».
Inicyjatarami praviadzieńnia mitynhu vystupili niepasredna tyja arhanizacyi, jakija na toj čas achryścili «niefarmałami».
Najčaściej «niefarmały», jakija ŭźnikli na chvali «pierabudovy», zajmalisia pytańniami restaŭracyi architekturnych pomnikaŭ, litaratury, a taksama abarony navakolnaha asiarodździa, pastupova, adnak, pierachodziačy da palityčnych pytańniaŭ.
U dadzienym vypadku arhanizacyi mitynhu ŭziała na siabie adna z bujnych «niefarmalnych» arhanizacyj — Tavarystva maładych litarataraŭ pry Sajuzie piśmieńnikaŭ Biełarusi «Tutejšyja» na čale z Alesiem Bialackim.
14 kastryčnika 1988 h. na adras vykanaŭčaha kamiteta Savieta narodnych deputataŭ Pieršamajskaha rajona h. Minska pastupiła niezvyčajnaja zajava nastupnaha źmiestu: «Prosim dazvolić Tavarystvu maładych litarataraŭ pry SP BSSR «Tutejšyja» pry sadziejańni haradskoha adździaleńnia Fonda kultury praviadzieńnie histaryčna-litaraturnaha biełaruskaha śviata-mitynhu «Dziady» na terytoryi Vašaha rajona. Meta praviadzieńnia: šanavańnie pamiaci prodkaŭ, što adpaviadaje tysiačahadovym tradycyjam biełaruskaha naroda. Temy vystupaŭ i łozunhaŭ na płakatach zakranajuć pytańni historyi, ušanoŭvajuć pamiać prodkaŭ». U kancy zajavy mieła miesca prośba zabiaśpiečyć mierapryjemstva srodkami ŭzmacnieńnia huku.
Razam z Alesiem Bialackim zajavu padpisaŭ i viadomy małady paet Anatol Sys. Anałahičnaja zajava była pasłana ŭ administracyju inšych rajonaŭ stalicy. 17 kastryčnika 1989 h. Aleś Bialacki i Anatol Sys źviarnulisia niepasredna ŭ Minski haradski vykanaŭčy kamitet, kab atrymać dazvoł na praviadzieńnie šeścia.
Častkovaj arhanizacyjaj mitynhu zanialisia taksama novastvoranyja 19 kastryčnika 1988 h. «Martyrałoh Biełarusi» i Arhkamitet pa stvareńni Biełaruskaha Narodnaha Fronta (BNF) pad kiraŭnictvam kandydata mastactvaznaŭstva, starejšaha navukovaha supracoŭnika Instytuta historyi AN BSSR Zianona Paźniaka.
Šancaŭ na toje, što ŭłady dazvolać praviadzieńnie mitynhu, praktyčna nie było. I hałoŭnaja pryčyna kryłasia ŭ tym, što da hetaha času adnosiny pamiž staličnymi ŭładami i «niefarmałami» pahoršali niezvarotna. Kali ŭ 1985—1987 hh. ułady, napužanyja rostam «niefarmałaŭ», imknulisia nie svarycca ź imi, i navat 26—27 śniežnia 1987 h. u v. Pałačanka Vałožynskaha rajona Minskaj vobłaści dapamahli pravieści schod «niefarmalnych» arhanizacyj, t.zv. «pieršy valny sojm», to ŭ 1988 h. situacyja karennym čynam źmianiłasia. I heta była źviazana z arhanizacyjaj «niefarmałami» 20 sakavika 1988 h. mitynhu-pratestu suprać budaŭnictva novaj vietki staličnaha mietrapalitena ŭ rajonie Niamihi, što pahražała zachavanaści Katedralnaha sabora — adnaho z hałoŭnych architekturnych pomnikaŭ Minska. Mienavita na hetym mitynhu z vusnaŭ Anatola Sysa prahučaŭ pieršy palityčny łozunh «Žyvie Biełaruś!».
Tady «Viečiernij Minsk» — orhan staličnaha harkama kampartyi, za jakim tyrčali vušy śpiepcsłužbaŭ, apublikavaŭ cykł zubadrabilnych publikacyj, u jakich udzielniki mitynhu 20 sakavika 1988 h. abvinavačvalisia va ŭsich śmiarotnych hrachach, niežadańni vučycca, suviaziach z byłymi pamahatymi niamiecka-fašysckich zachopnikaŭ i h.d. Siarod udzielnikaŭ fihuravali Siarhiej Vituška, Anatol Sys, Viktar Ivaškievič, Vincuk Viačorka i inš.
Apošniamu, darečy, svojeasablivy «paniehiryk» adrasavała «Znamia junosti». U adnym z numaroŭ drukavanaha orhana CK ŁKSMB pra Vincuka Viačorku biezapielacyjna śćviardžałasia, što ŭžo ŭ studenckija hady «skvoź političieskuju niezriełosť i junošieskij maksimalizm prosmatrivałaś manija vieličija etoho mołodoho čiełovieka».
Prablemy pa miescy pracy źjavilisia ŭ Zianona Paźniaka. Jahonyja pavodziny na mitynhu 20 sakavika 1988 h. abmiarkoŭvalisia na pasiadžeńni partkama Instytuta historyi AN BSSR.
Tamu rašeńnie ŭładaŭ ab zabaronie praviadzieńnia mitynhu dziŭnym nie vyhladała. Ale pad svaje rašeńnie ŭłady imknulisia padvieści ideałahičny kanstrukt, jaki vačyma vykanaŭčaha kamiteta Savieckaha rajonnaha Savieta narodnych deputataŭ h. Minska vyhladaŭ nastupnym čynam: «V śviazi s proviedienijem 29—30 oktiabria 1988 hoda toržiestv, pośviaŝiennych 70-letiju obrazovanija VŁKSM i izučienijem v nastojaŝieje vriemia Minhorispołkomom obŝiestviennoho mnienija po ustanovleniju ježiehodnoj tradicii proviedienija «Dnia pamiati» pohibšich v hody hraždanskoj i Otiečiestviennoj vojn i vsiech, kto borołsia za svobodu Biełarusi v priedšiestvujuŝieje vriemia (riešienije Minhorispołkoma ot 24.10.88 h. №271) v proviedienii 30 oktiabria 1988 h. prazdnika-mitinha «Dziady» na tierritorii Sovietskoho rajona priedsiedatielu objedinienija mołodych litieratorov SP BSSR A.V. Bielackomu i A.T. Sysu otkazať».
Na nastupny dzień — 25 kastryčnika 1988 h. — «Viečiernij Minsk» nadrukavaŭ aficyjnaje rašeńnie Minharvykankama. Akramia taho, ułady ažyćciavili psichałahičny cisk na hałoŭnych arhanizataraŭ mitynhu, vyklikaŭšy ich 26 kastryčnika 1988 h. ŭ prakuraturu h. Minska, dzie aficyjna papiaredzili ab parušeńni zakanadaŭstva pry mahčymaj arhanizacyjaj mitynhu.
Zabarona praviadzieńnia mitynhu supravadžałasia «ideałahičnym vybucham». 27 kastryčnika 1988 h. na staronkach taho ž «Viečiernieho Minska» źjaviłasia artykuł pad nazvaj «Piena na vołnie pieriestrojki», u jakim arhanizataram mitynhu i «niefarmałam» uvohule supraćpastaŭlalisia «sotni mołodych ludiej, kotoryje siehodnia nie tolko hovoriat o pieriestrojkie, a tvoriat jeje sozidatielnym trudom i naučno-tiechničieskim poiskom». Siarod «mołodych ludiej» fihuravaŭ i Alaksandr Łukašenka, jaki «vozhłavił samoje ubytočnoje v Mohilevskoj obłasti choziajstvo». Haspadarka, jak śćviardžała publikacyja, «praktičieski za hod błahodaria vniedrieniju novych chozrasčietnych otnošienij» atrymała «millionnuju pribyl». Tamu «mołodoho diriektora prihłasili na sovieŝanije v CK KPSS», dzie «s nim biesiedovał po etim problemam Michaił Sierhiejevič Horbačiev».
Tym nie mienš, inicyjatary mitynhu nie pabajalisia davieści svaju spravu da kanca, chacia ŭśviedamlali, na jakuju ryzyku iduć.
Sprava ŭ tym, što, niahledziačy na hałosnać, pracesy demakratyzacyi i h.d., harbačoŭskaje kiraŭnictva pad upłyvam kansiervatyŭnych kołach vymušana była adstupać, što prajaŭlałasia ŭ vydańni narmatyŭnych pravavych aktaŭ, jakija davoli istotna zvužali mahčymaści praviadzieńnia šmatludnych mitynhaŭ, šeściaŭ i akcyj takoha kštałtu. U pryvatnaści, 28 lipienia 1988 h. byŭ vydadzieny ŭkaz Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta SSSR «Ob obiazannostiach i pravach vnutrieńnich vojsk Ministierstva vnutrieńnich dieł SSSR pri ochranie obŝiestviennoho poriadka. Z 15 žniŭnia 1988 h. dziejničaŭ ukaz Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta BSSR «Ob otvietstviennosti za narušienije ustanovlennoho poriadka sobranij, mitinhov, uličnych šiestvij i diemonstracij».
Inicyjatary mitynhu na davoli vysokim uzroŭni dla taho času, niahledziačy na infarmacyjnuju błakadu, naładzili efiektyŭny miechanizm infarmavańnia pra budučuju akcyju, vykarystoŭvajučy ŭdałyja palittechnałahičnyja pryjomy, u pryvatnaści, raspaŭsiudžvańnie adpaviednych ulotak. 28 kastryčnika 1988 h. za takoje raspaŭsiudžvańnie byŭ zatrymany student 4 kursa Biełaruskaha dziaržaŭnaha teatralna-mastackaha instytuta Aleś Puškin.
Ułady, u svaju čarhu, kinuli biesprecedentnyja siły z metaj niedapuščeńnia praviadzieńnia mitynhu. Dla niasieńnia słužby 30 kastryčnika 1988 h. byli zadziejničany 600 milicyjantaŭ nie tolki Minskaha harnizona, ale i kursanty navučalnych ustanoŭ MUS SSSR, 30 milicejskich, a taksama 2 pažarnych mašyny.
Kulminacyja padziej 30 kastryčnika 1988 h. u rajonie skviera pa vuł. Kalinoŭskaha (kala Maskoŭskich mohiłak) zdaryłasia paśla 14 hadzin. Mitynh byŭ žorstka razahnany milicyjantami, jakija vykarystoŭvali haz «čaromcha», a taksama humavyja dubinki. Zatrymali 72 čałavieki.
Razhon mitynhu niepasredna kuryravaŭ tahačasny ministr unutranych spraŭ BSSR Viktar Piskaroŭ. Abrany pry vielmi sumnieŭnych abstavinach deputatam Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi XII sklikańnia, Viktar Piskaroŭ 20 červienia 1990 h. vystaviŭ svaju kandydaturu na pasadu staršyni kamisii pry Viarchoŭnym Saviecie Biełaruskaj SSR pa akazańni sadziejničańnia ŭ zabieśpiačeńni pravoŭ i intaresaŭ reabilitavanych i uviekaviečańnia pamiaci achviar represij, jakija mieli miesca ŭ pieryjad 30-40-ch i pačatku 50-ch. Na hetu pasadu była taksama vyłučana kandydatura Zianona Paźniaka.
Parłamienckaja apazicyja BNF abvinavaciła hienierała ŭ niezakonnym razahnańni mitynhu i pytała, chto niepasredna addavaŭ zahady na razhon. Na heta Viktar Piskaroŭ pad apładysmienty kansiervatyŭnaj parłamienckaj bolšaści z pafasam adkazaŭ: «Prikaz otdał zakon, priniatyj Vierchovnym Sovietom!».
Padziei 30 kastryčnika 1988 h. i razhon šeścia atrymali roznyja, kardynalna supraćlehłyja acenki. Svaju acenku, z adnaho boku, vykazali ŭłady i pravaachoŭnyja orhany, z druhoha — inicyjatary mitynhu.
Aficyjnaje staŭleńnie da mitynhu bačna ź lista namieśnika ministra ŭnutranych spraŭ Kanstancina Płatonava.
Inicyjatary mitynhu ŭsiu vinu za razhon uzłažyli na ŭłady, nazvaŭšy heta sapraŭdnaj prajavaj stalinizmu.
Dla biełaruskich uładaŭ vielmi niepryjemnym byŭ fakt publikacyi pra minskija padziei 30 kastryčnika 1988 h. u ahulnasajuznaj «Litieraturnoj hazietie», jakaja faktyčna padtrymała ŭdzielnikaŭ mitynhu i asudziła razhon akcyi.
Niezdarma fakt vychadu takoha artykuła byŭ niehatyŭna adznačany ŭ respublikanskim druku, u pryvatnaści, u śpiecyjalnaj publikacyi adździeła partyjnaha žyćcia i prapahandy redakcyi haziety «Viečiernij Minsk.
Pravavuju adznaku minskim padziejam 30 kastryčnika 1988 h. pavinna była dać admysłova stvoranaja kamisija na čale sa Staršynioj Prezidyuma Viarchoŭnaj Savieta BSSR Hieorhijem Tarazievičam. Vynikam dziejnaści kamisii stała pastanova Prezidyuma ad 14 listapada 1988 h. U im arhanizatary mitynhu vinavacilisia ŭ tym, što žadali vykarystoŭvać šeście ŭ metach, «nie imiejuŝich ničieho obŝieho s rituałom pominovienija». Adzinaja pretenzija, jakaja pradjaŭlałasia niepasredna Minskamu harvykankamu, składałasia ŭ farmalnym razhladzie pytańnia pra praviadzieńnie mitynhu 30 kastryčnika 1988 h. Nieskładnaja fraza «prieduprieždať lubyje narušienija obŝiestviennoho poriadka i biezzakonija» stała lejtmatyvam pastanovy.
Kančatkovy varyjant pastanovy, apublikavany ŭ respublikanskim druku, pa niekatorych momantach razychodziŭsia ź pieršapačatkovaj redakcyjaj. U pieršapačatkovaj redakcyi havorka išła pra toje, kab daručyć Minskamu harvykankamu z udziełam hramadskaści razhledzieć pytańnie pra ŭstalavańnie dnia paminańnia, rytuału i mahčymym miescy jaho praviadzieńnia. Savietu Ministraŭ daručałasia ŭvieści strohi kantrol nad skarhami pa padobnych pytańniach. Hetyja punkty byli vyklučany z kančatkovaj redakcyi, što havaryła pra niežadańnie ŭład iści navat na małyja sastupki.
Ab nieadpaviednaści pieršapačatkovaha i kančatkovaha varyjanta pastanovy śviedčyć paet Nił Hilevič, jaki i byŭ členam vyšejadznačanaj kamisii.
Nieŭzabavie paśla pryniaćcia pastanovy Hieorhij Tarazievič vystupiŭ ź vializnym intervju, u jakim u zavualavanaj formie vystupiŭ suprać arhanizataraŭ mitynhu, stvareńnia BNF i inš. Staršynia Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta vykazaŭ svajo niehatyŭnaje bačańnie pierśpiektyŭ «niefarmalnaha» ruchu.
Padziei 30 kastryčnika 1988 h. stali psichałahičnaj traŭmaj dla ŭładaŭ. Adnosiny pamiž imi i niefarmalnym, alternatyŭnym rucham pierajšli ŭ stadyju adkrytaj varožaści. Minskaja administracyja prykłała ŭsie namahańni, kab sarvać «druhi valny sojm», jaki ŭ vyniku adbyŭsia ŭ studzieni 1989 hoda ŭ Vilni.
Sam Hieorhij Tarazievič ŭ lipieni 1989 h. niečakana pakinuŭ post Staršyni Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta BSSR, a, budučy abrany narodnym deputatam SSSR, uznačaliŭ stałuju kamisiju Viarchoŭnaha Savieta SSSR pa nacyjanalnaj palitycy i mižnacyjanalnych adnosinach.
Padziei 30 kastryčnika 1988 h. mieli taki rezanans, što Hieorhij Tarazievič vymušany byŭ davać tłumačeńnie praz srodki masavaj infarmacyi navat praź niekalki hod.
Što pakazali minskija padziei 30 kastryčnika 1988 h? Jany paćvierdzili ahulnuju tendencyju taho, što kiraŭnictva KPSS nie mieła namieru zanadta asłablać kantrol nad hramadstvam. Jak pakažuć hruzinskija padziei krasavika 1989 h., padziei ŭ Litvie ŭ studzieni 1991 h., padziei ŭ Maskvie ŭ žniŭni 1991 h., ułady ŭ krytyčnych vypadkach vykarystoŭvali zbroju i hvałt. Adnačasova, minskija padziei 30 kastryčnika 1988 h. zaśviedčyli na Biełarusi najaŭnaść šmatlikich siłaŭ, jakija byli hatovyja zmahacca za pieramieny, nie bajučysia represij i ckavańnia ŭ ŚMI.
Padziei 30 kastryčnika 1988 hoda byli ŭ Biełarusi nie pieršym vypadkam razhonu schodaŭ, jakija, pavodle ŭładaŭ, ujaŭlali ź siabie niebiaśpieku.
20 krasavika 1986 h. padčas Vystavy adnaho dnia ŭ Trajeckim pradmieści h. Minska na navučencaŭ Respublikanskaj škoły-internata pa muzycy i vyjaŭlenčym mastactvie pa-chulihansku napali byłyja «afhancy» (bajcy Savieckaj armii, jakija vajavali ŭ Afhanistanie). «Afhancy» hanili i šturchali dziaciej, jakija brali ŭdzieł u abradzie Hukańnia viasny, bo afhancam ŭviali ŭ vušy, niby dzieci takim čynam śviatkujuć dzień naradžeńnia nacysckaha fiurera. Arhanizatary Vystavy adnaho dnia mastaki Alaksiej Maračkin i Mikoła Kupava paskardzilisia na «afhancaŭ» u prakuraturu, ale atrymali tolki adpisku. Ź inšaha boku, schod niekalkich socień čałaviek dla asudžeńnia stalinskich represij, jaki adbyŭsia 1 listapada 1987 h. u staličnym skviery imia Janki Kupały, prajšoŭ mirna.
