U najnoŭšaj palityčnaj historyi Biełarusi, badaj, nivodnaja palityčnaja siła nie vyklikała b stolki dyskusij i roznahałośsiaŭ jak Biełaruski Narodny Front. Naradziŭšysia pry kancy pierabudovy, novy ruch adrazu ž nabyŭ tysiačy paplečnikaŭ, ale nie mienš — i praciŭnikaŭ. Abrevijatura «BNF» stała samaj brendavaj na ajčynnym palityčnym rynku, a termin «beneefaviec» nazaŭždy ŭvajšoŭ u biełaruski palityčny leksikon.
Biełaruski Narodny Front — zusim nie vypadkovaja i nie spantannaja źjava. Jahonamu ŭźniknieńniu spryjaŭ niepachisny histaryčny zakon najaŭnaści situacyi, źniešnich abstavinaŭ i asoby, zdolnaj uziać na siabie adkaznaść.
Biezumoŭna, za asnoŭny faktar varta ŭvažać «pierabudovu» — reformy, dekłaravanyja Hienieralnym sakratarom CK KPSS Michaiłam Harbačovym va ŭsich śfierach hramadskaha žyćcia. Z 1985 h. svaboda słova, pryvatnaja inicyjatyva, abnaŭleńnie kiraŭničych kadraŭ pastupova rabilisia normaj. Na fonie inšych respublik jeŭrapiejskaj častki SSSR, a taksama Hruzii i Azierbajdžana ŭ Biełarusi pracesy demakratyzacyi išli bolš marudna i supiarečliva. Siarod pryčyn hetaj zapavolenaści možna nazvać adnosna nizkuju palityčnuju aktyŭnaść nasielnictva, varty žalu stan nacyjanalnaj movy i kultury, što dało padstavu viadomamu piśmieńniku Alesiu Adamoviču nazvać Biełaruś «Vandejaj pierabudovy». Tym nie mienš, i Biełaruś ź jaje imidžam samaj kansiervatyŭnaj respubliki Savieckaha Sajuza niepaźbiežna i niezvarotna mianiałasia ŭ palityčnym i hramadskim płanie.
Historyja Biełaruskaha Narodnaha Frontu pačynajecca z 19 kastryčnika 1988 hoda.
Mienavita ŭ hety dzień u respublikanskim Domie kino (ciapier kaścioł Symona i Aleny) byŭ vybrany Arhanizacyjny kamitet pa stvareńni Biełaruskaha narodnaha frontu za pierabudovu «Adradžeńnie».
Postać Paźniaka
Kiraŭnikom Arhkamiteta staŭ staršy navukovy supracoŭnik Instytuta historyi AN BSSR, kandydat mastactvaznaŭstva Zianon Paźniak.
Pačatkam hramadskaj aktyŭnaści Z.Paźniaka možna ličyć krasavik 1969 h., kali ŭ ahulnasajuznaj haziecie «Pravda» jon z mastakom Lavonam Baraznoj u admysłovym artykule «Zabotiaś o buduŝiem» vystupiŭ suprać płana zabudovy biełaruskaj stalicy, jaki praduhledžvaŭ znos teatra imia Janki Kupały, a taksama staražytnych architekturnych zbudavańniaŭ u rajonie Niamihi. Hety artykuł byŭ faktyčna vyklikam partyjnamu kiraŭnictvu Biełaruskaj SSR ź Piatrom Mašeravym na čale.
Vybarčaja prahrama BNF u 1990-m nazyvałasia «Hałasuju za Biełaruś» — tady taki zaklik usprymaŭsia niezvyčajna!
Samoha Zianona Paźniaka za jahonuju aktyŭnuju hramadzianskuju pazicyju ckavali ŭłady, nie raz vyhaniali z pracy. U BSSR jon taksama straciŭ mahčymaść abaranić kandydackuju dysiertacyju pa prablematycy biełaruskaha prafiesijnaha tetra ŭ 1900—1917 hadach i vymušany byŭ abaraniać jaje ŭ Leninhradzie.
U kancy 1980-ch Zianon Paźniak stanovicca papularnym siarod toj častki intelihiencyi, jakaja była aryjentavana na nacyjanalna-kulturnaje adradžeńnie. Mastactvaznaŭca taksama naładžvaje suviaź z t.zv. «niefarmałami» — pradstaŭnikami toj častkaj sacyjalna aktyŭnaj moładzi, jakija zajmalisia albo litaraturnaj dziejnaściu («Tutejšyja»), albo restaraŭcyjaj pomnikaŭ minułaha («Tałaka»).
20 sakavika 1988 hoda Zianon Paźniak uziaŭ udzieł ŭ akcyi, nakiravanaj suprać budaŭnictva druhoj linii staličnaha mietrapalitena, što pahražała zachavanaści adnamu sa znakamitych pomnikaŭ Minska — Katedralnamu saboru.
U adkaz na mitynh «Viečiernij Minsk» adkazaŭ artykułam z demanstratyŭnym zahałoŭkam «Pozicija ili poza?». Tam mieli miesca rezkija vypady na adras arhanizataraŭ mitynhu a taksama i asabista Zianona Paźniaka. Kandydata mastactvaznaŭstva abvinavačvali ŭ ekzaltavanych zaklikach, ahulnym «kritikanstvie» savieckaj ułady, jakaja nibyta, pa słovach Zianona Paźniaka, razburyła pomnikaŭ na Biełarusi bolš, čym niamiecka-fašysckija zachopniki.
Da krytyki Zianona Paźniaka dałučyŭsia partyjny kamitet pa miescy jaho pracy ŭ Instytucie historyi AN BSSR. Navukoŭcu zakidalisia nie tolki emacyjnaść i kateharyčnaść u mierkavańniach, ale i «otchod ot kłassovych ocienok niekotorych obŝiestvienno-političieskich javlenij», što, pavodle partkama, źjaŭlałasia «niedopustimym v institutie idieołohičieskoho profila».
Adnak sapraŭdny vychad Zianona Paźniaka na avanscenu hramadskaha žyćcia byŭ napieradzie. 3 červienia 1988 hoda ŭ haziecie «Litaratura i mastactva» Zianon Paźniak sumiesna ź inžynieram Jaŭhienam Šmyhalovym apublikavaŭ artykuł «Kurapaty. Daroha śmierci», u jakoj išła havorka ab masavych rasstrełach u hady stalinskaha teroru ŭ minskim lasnym uročyščy Kurapaty.
Čas dla publikacyi artykuła było padabrany ŭdała: nabližałasia XIX Usiesajuznaja partyjnaja kanfierencyja, u hramadstvie łunali idei pieramien. Artykuł mieŭ vialiki rezanans.
Redakcyja haziety była litaralna zavalena listam čytačoŭ. Kiraŭnictva respubliki adreahavała tym, što 14 červienia 1988 stvaryła ŭradavuju kamisiju, jakaja sumiesna z prakuraturaj pačała rasśledavańnie pa faktach, vykładzienych u publikacyi.
Pieršaja sproba siłaŭ
Narodny Front tolki-tolki stvaryŭsia, jak nadyšoŭ važki palityčny ekzamien – vybary narodnych deputataŭ SSSR.
Jak viadoma, rašeńnie pra vybary narodnych deputataŭ SSSR było pryniata na XIX Usiesajuznaj partyjnaj kanfierencyjaj (30 červienia — 1 lipienia 1988 h.). Vybary, jakija musili adbycca viasnoju 1989 h., płanavalisia jak alternatyŭnyja: kanstatavałasia, što kandydataŭ pavinna być bolš, «čiem imiejetsia mandatov». Adpaviedny zakon byŭ zaćvierdžany 1 śniežnia 1988 h.
Arhkamitet BNF skancentravaŭ svaje vysiłki ŭ asnoŭnym ŭ Minsku i vyrašyŭ padtrymać tych kandydataŭ, jakija padzialili idei Frontu. Arhkamitet taksama raspaŭsiudziŭ svaju pieradvybarčuju płatformu pad nazvaj «Piatnaccać punktaŭ», jakija achoplivali ŭsie śfiery hramadskaha žyćcia: nieabchodnaść šyrokaha vykarystańnia rynkavych mietadaŭ, adnaŭleńnie sacyjalnaj spraviadlivaści, asudžeńnie stalinizmu i h.d.
U cełym (asabliva ŭ stalicy) aktyvisty BNF praviali pieradvybarčuju kampaniju davoli ŭdała, vykarystoŭvajučy najnoŭšyja pa tych časach palittechnałahičnyja pryjomy: ŭlotki, pakvaterny abychod i inš. U vyniku nie ŭ małoj stupieni dziakujučy Frontu zapavietnyja deputackija mandaty atrymali budučy staršynia Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi Stanisłaŭ Šuškievič (1991—1994), budučy Hienieralny prakuror Biełarusi Mikałaj Ihnatovič (1991—1992) i doktar ekanamičnych navuk, prafiesar Alaksandr Žuraŭloŭ, jaki, pa śćvierdžańni Z.Paźniaka nieŭzabavie zdradziŭ BNF.
19 vieraśnia 1991 h. narodny deputat SSSR Alaksandr Žuraŭloŭ byŭ vyłučany ad Biełarusi ŭ skład Savieta Sajuza Viarchoŭnaha Savieta SSSR. U svaim vystupie pa kandydatury A.Žuraŭlova vielmi rezka vykazaŭsia Z.Paźniak. Lidar parłamienckaj apazicyi zajaviŭ, što «hałoŭnaj rysaj Alaksandra Ryhoraviča źjaŭlajecca biespryncypovaść».
I, nasuprać, dziakujučy namahańniam BNF, deputatami nie stali tyja, chto byŭ upeŭnieny ŭ pieramozie. Heta pradstaŭniki partnamienkłatury (pieršy sakratar Minskaha harkoma partyi Viktar Hałko), dyrektarata (kiraŭniki «Haryzontu» i «BiełaŭtaMAZu» Alaksandr Sančukoŭski i Michaił Łaŭrynovič adpaviedna).
Praŭda, niekatoryja vyłučency BNF taksama nie atrymali mandataŭ. Heta Jury Chadyka, Siarhiej Navumčyk.
Vybary adznačalisia rezanansnym incydentam z členam Sajuza piśmieńnikaŭ BSSR, siabrom Arhkamiteta BNF Alesiem Jemialjanavym. 24 sakavika 1989 h. pravaachoŭnyja orhany ažyćciavili ŭ pracoŭnym kabiniecie litaratara pieratrus, u vyniku čaho kanfiskavali kala 10 tys. asobnikaŭ «Navinaŭ BNF». Praŭradavaja presa raskrytykavała kanfiskavanyja materyjały jak «eklektičnoje śmiešienije połožienij, zaimstvovannych iz partijnych dokumientov, a takžie iz prohramm narodnych frontov pribałtijskich riespublik». Dla materyjałaŭ BNF, pavodle «Viečiernieho Minska», byli charakterny «diekłarativnosť, naličije protivoriečij i nieobosnovannosť priedłožienij, stavka na volevyje, komandno-prinuditielnyje mietody riešienija socialno-ekonomičieskich zadač, osobienno jazykovo-kulturnych problem».
Pieršy źjezd
Paśla vybaraŭ narodnych deputataŭ SSSR Biełaruskamu Narodnamu Frontu treba było pravieści ŭstanoŭčy źjezd.
23 maja 1989 h. u Minski haradski vykanaŭčy kamitet pastupiła zajaŭka, padpisanaja narodnymi deputatami SSSR Vasilom Bykavym, Alaksandram Žuraŭlovym, Alaksandram Dabravolskim i inšymi asobami. U zajaŭcy ŭtrymlivałsia prośba pra spryjańnie ŭ praviadzieńni 24-25 červienia 1989 h. u Minsku ŭstanoŭčaha źjezdu BNF z vykarystańniem nacyjanalna-histaryčnaj simvoliki: bieł-čyrvona-biełaha ściaha i hierba «Pahonia». Aprača taho, padpisanty prasili ŭłady znajści haścinicu dla delehataŭ, zabiaśpiečyć apošnich abiedami, paviedamić pra źjezd u srodkach masavaj infarmacyi.
Na nastupny dzień — 24 maja 1989 h. — aktyvisty BNF padali anałahičnuju zajaŭku ŭ Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta BSSR. Svoj vybar adrasata jany matyvavali tym, što rašeńnie niekatorych pytańniaŭ pa arhanizacyi ŭstanoŭčaha źjezda znachodzicca pa-za kampietencyjaj harsavieta.
Adnak ułady ŭziali adnaznačny kurs na toje, kab sarvać ustanoŭčy źjezd. Hałoŭnym arhumientam było toje, što zajaŭniki niby admovilisia padać prajekty prahramnych i statutnych dakumientaŭ, a taksama paviedamić paradak delehavańnia na źjezd. U metach dyskredytacyi Frontu zaležnyja ad respublikanskaha kiraŭnictva srodki masavaj infarmacyi razharnuli kampaniju pad łozunham «Imia «narodnyj» možiet dať tolko narod». Pa respublicy prakaciłasia chvala mitynhaŭ suprać BNF, arhanizavanych «źvierchu».
Niekatoryja prychilniki BNF vykarystoŭvali radykalnyja zachady z metaj prymusić ułady akazać dapamohu arhanizacyi ustanoŭčaha źjezdu. Tak, 29 maja 1989 h. rabočy Michaił Sobal la Doma Uradu raspačaŭ biesterminovuju haładoŭku i skončyŭ jaje pa asabistaj prośbie narodnaha deputata SSSR, piśmieńnika Alesia Adamoviča.
Biezvynikova skončyłasia sustreča pradstaŭnikoŭ Frontu i členaŭ Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta 20 červienia 1989 h. Na sustrečy było zajaŭlena, što nazva «front» «niemnoho puhajet», a ŭdzielnik sustrečy — narodny piśmieńnik BSSR i staršynia Viarchoŭnaha Savieta Ivan Navumienka — nazvaŭ źjezd BNF «nonsensam i absurdam».
U vyniku ŭstanoŭčy źjezd BNF adbyŭsia 24—25 červienia 1989 h. «u stalicy braterskaj Litvy i darahim biełaruskamu sercu horadzie Vilni».
Na ŭstanoŭčym źjeździe prysutničali zvyš 460 delehataŭ, u t. ł. Vasil Bykaŭ i Stanisłaŭ Šuškievič. V. Bykaŭ u svaim vystupleńni nazvaŭ ruch BNF nacyjanalnym pa formie i demakratyčnym pa sutnaści.
Źjezd pryniaŭ šerah rezalucyj: ab pieraadoleńni vynikaŭ Čarnobylskaj katastrofy; ab palityčnym pluraliźmie; ab prajekcie Kanstytucyi BSSR; ab mižnacyjanalnych adnosinach na Biełarusi; ab svabodzie sumleńnia i biełaruskaj movie ŭ relihijnym žyćci na Biełarusi; ab biełaruskaj nacyjanalnaj simvolicy; ab dziaržaŭnaści biełaruskaj movy; ab biełaruska-litoŭskich dačynieńniach i inš.
Pytańnie pra rehistracyju
Ułady taksama ŭsialak supraciŭlalisia aficyjnaj rehistracyi BNF.
13 lipienia 1989 h. Zianon Paźniak padaŭ dla rehistracyi ŭ Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta BSSR statut BNF. Adnak Prezidyum dadatkova zapatrabavaŭ i prahramu Frontu, jakaja pastupiła ŭ PVS 18 lipienia.
Pieršyja lidary Frontu źleva naprava: lidar moładzi Aleś Suša, kandydat mastactvaznaŭstva Zianon Paźniak, doktar historyi Michac Tkačoŭ i doktar fiziki Jury Chadyka.
16 žniŭnia 1989 h. zaklučeńnie ab statucie i prahramie BNF padpisali: namieśnik Staršyni Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta BSSR Uładzimir Mikulič; sakratar Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta BSSR Ludmiła Syrajehina; pieršy namieśnik Staršyni Savieta Ministraŭ BSSR Juryj Chusainaŭ, pieršy namieśnik Prakurora BSSR Uładzimir Kandraćjeŭ, namieśnik ministra justycyi BSSR Vasil Łoŭčy, sakratar Biełsaŭprofa Dźmitryj Marač, pieršy namieśnik ministra ŭnutranych spraŭ Viktar Kavaloŭ, pieršy namieśnik Staršyni KDB BSSR Eduard Šyrkoŭski, zahadčyk jurydyčnaha adździeła PVS BSSR Jafim Burdziavicki, zahadčyk adździeła Instytuta fiłasofii i prava AN BSSR Viktar Šabajłaŭ.
25 žniŭnia 1989 h. pradstaŭniki BNF Zianon Paźniak, Michaił Tkačoŭ i Juryj Chadyka byli zaprošany ŭ Prezdyum Viarchoŭnaha Savieta, dzie im parekamiendavali pryvieści statut i prahramu Frontu ŭ adpaviednaść z Kanstytucyjaj BSSR. Adnak 6 vieraśnia 1989 h. u Prezidyum pastupiŭ list ad Z. Paźniaka — lidar BNF vykazaŭ niazhodu z vynikami ekśpiertyzy rehistracyjnych dakumientaŭ.
Pad svaje vysnovy ab niemahčymaści rehistracyi statuta i prahramy BNF respublikanskaje kiraŭnictva imknułasia padvieści navukovuju bazu. U kastryčniku 1989 h. u «Sovietskoj Biełoruśsii» źjaviŭsia vialiki artykuł historykaŭ Uładzimira Kaźlakova i Mikałaja Staškieviča, pryśviečany nacyjanalnym prablemam i šlacham ich vyrašeńnia. U kantekście pytańnia aŭtary «prajšlisia» pa prahramie i statucie BNF. Partyjnyja historyki śćviardžali, što ŭ prahramie Frontu byccam by dramatyzujecca nacyjanalnaja abstanoŭka ŭ respublicy, adsutničajuć «sozidatielnyje podchody i konstruktivnyje idiei».
Nanova pytańnie ab rehistracyi Frontu paŭstała paśla pieramohi šerahu pradstaŭnikoŭ BNF na parłamienckich vybarach uviesnu 1990 h. i stvareńnia deputackaj hrupy BNF u lipieni 1990 h.
Publična pytańnie ab rehistracyi BNF razhladałasia 28 lipienia 1990 h. ŭ parłamiencie. Deputaty Halina Siamdzianava i Jaŭhien Novikaŭ vystupali za rehistracyju BNF siesijaj parłamienta, pahatoŭ u toj dzień była pryniata pastanova Viarchoŭnaha Savieta ab rehistracyi hramadskich abjadnańniaŭ (rehistracyju, zhodna z pastanovaj, ažyćciaŭlaŭ Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta).
Suprać rehistracyi BNF vystupała, u pryvatnaści, parłamienckaja kamisija pa zakonnaści, pytańniach pravaparadku i baraćby sa złačynnaściu. Jaje staršynia — milicejski hienierał Miečysłaŭ Hryb — śćviardžaŭ, što pieraškodaj dla rehistracyi BNF źjaŭlajecca simvolika Frontu.
Stanisłaŭ Šuškievič, naadvarot, ličyŭ, što parłamientu treba zarehistravać BNF, kab zmyć ź siabie «haniebnuju plamu».
28 lipienia 1990 h. za rehistracyju BNF prahałasavali 103 deputaty, 40 byli «suprać» — pry kvorumie ŭ 170 parłamientaryjaŭ.
Viktar Hančar zajaviŭ, što isnavańnie BNF — ździejśnieny fakt, tym bolej, Front nie stavić metaj hvałtoŭny zachop ułady. Tamu, ličyŭ deputat-juryst, treba daručyć Prezidyumu razhledzieć pytańnie ab rehistracyi BNF. S. Šuškievič vynies prapanovu V. Hančara na hałasavańnie. Jaje padtrymali tolki 166 čałaviek.
U žniŭni 1990 h. u haziecie «Litaratura i mastactva» źjaviŭsia artykuł prychilnika Frontu, narodnaha deputata Viarchoŭnaha Savieta BSSR Jaŭhiena Novikava. Ja. Novikaŭ davoli pierakanaŭča dakazaŭ nieabchodnaść rehistracyi BNF ź jurydyčnaha i palityčnaha punktaŭ pohladu.
Niahledziačy na sproby atrymać lehalny status, kiraŭnictva BNF nie žadała źviazvać palityčnuju budučyniu Frontu ź jurydyčnaj rehistracyjaj. U žniŭni 1990 h. u hutarcy z karespandentam časopisa «Krynica» Paŭłam Jakubovičam Zianon Paźniak zajaviŭ, što pytańnie ab rehistracyi BNF nie źjaŭlajecca nadzvyčaj vostrym — Front i tak vielmi papularny. Rehistracyja Frontu, pa słovach Z.Paźniaka, była patrebna pierš za ŭsio dla pracy fondu «Dzieci Čarnobyla».
U jakaści hramadskaha abjadnańnia BNF byŭ zarehistravany ministerstvam justycyi BSSR tolki 19 lipienia 1991 h.
«Poźniakovskije krysy prohryźli jeho dniŝie»
U vieraśni 1989 h., vystupajučy na II źjezdie Narodnaha Frontu Łatvii Zianon Paźniak nazvaŭ SSSR turmoj narodaŭ i ahulnaj trunoj, što vyklikała niehatyŭnuju reakcyju apanientaŭ BNF. Asabliva zaciata krytykavali Z.Paźniaka vieteranskija supołki. 23 listapada 1989 h.
Lepielskaja rajonnaja arhanizacyja vieteranaŭ vajny i pracy nakiravała ŭ Viarchoŭny BSSR list, u jakim vykazvała ździŭleńnie i abureńnie «stiepieńju diehradacii lidiera BNF». Dalej u liście havaryłasia nastupnaje: «Poźniak nazyvajet SSSR tiuŕmoj narodov. Ach, Zienon, Zienon, nie vidieł ty tiuŕmy. Tiebie mało stało tvojeho akadiemičieskoho iždivienčiestva na horbu rabočich i kriesťjan. Naš korabl štormit, no my nie dopustim, čtoby poźniakovskije krysy prohryźli jeho dniŝie».
Adnak listom vieteranaŭ sprava nie skončyłasia. Šerah deputataŭ VS BSSR XI sklikańnia nakiravali list na imia Prezidenta AN BSSR Uładzimira Płatonava. U liście było pastaŭlena pytańnie-ultymatum: što robicca kiraŭnictvam AN «po priekraŝieniju raskolničjej antikonstitucionnoj diejatielnosti sotrudnika Instituta istorii Z.S.Poźniaka».
6 śniežnia 1989 h. staršynia Prezidyuma Viarchoŭnaha Savieta Mikałaj Dziemianciej daŭ Uł.Płatonavu daručeńnie razhledzieć spravu. 15 studzienia 1990 h. adbyłosia sumiesnaje pasiadžeńnie dyrekcyi i prafsajuznaha kamiteta Instytuta historyi. Adnak nijakich sankcyj da Z.Paźniaka ŭžyta nie było. U rašeńni pasiadžeńnia havaryłasia, što «po riadu pozicij diriekcija i profsojuznyj komitiet nie razdielajet vzhladov Poźniaka, osobienno pro tiuŕmu narodov». Adnačasova ŭ rašeńni adznačaŭsia «niekorriektnyj ton piśma, osobienno vyražienije «akadiemičieskoje iždivienčiestvo na horbu rabočich i kriesťjan»». U rašeńni kanstatavałasia, što navukoŭcy atrymoŭvajuć nizkuju zarpłatu ŭ paraŭnańni ź inšymi katehoryjami rabotnikaŭ pa krainie ŭ cełym. Taksama supracoŭniki Akademii padkreślivali, što «iz piśma vytiekajet striemlenije avtorov połožiť koniec pluralizmu mnienij, a eto protivoriečit duchu pieriestrojki».
Častkovy pośpiech
Biełaruski Narodny Front rašuča ŭstupiŭ u kampaniju pa vybarach narodnych deputataŭ Biełaruskaj SSR, što startavała ŭ sakaviku 1990 hoda.
Vybary ŭ Viarchoŭny Saviet XII sklikańnia byli pryznačany na 4 sakavika 1990 h. Da ich pačatku prahrama BNF pad nazvaj «Hałasuju za Biełaruś!», uchvalenaja Sojmam 9 śniežnia 1989 h., značna radykalizavałasia.
25 lutaha 1990 h. prychilniki BNF praviali mitynh z udziełam dziasiatkaŭ tysiač ludziej, a Zianon Paźniak damohsia žyvoha efiru na telebačańni.
Pa vynikach pieršaha tura vybaraŭ u Viarchoŭny Saviet narodnymi deputatami stali Zianon Paźniak, a taksama paplečniki BNF Siarhiej Navumčyk i Hienadź Hrušavy. Šmat kandydataŭ ad BNF, asabliva ŭ Minsku vyjšli ŭ druhi tur.
Adnak nadziei BNF na vialikuju kolkaść mandataŭ nie spraŭdzilisia. U Viarchoŭnym Saviecie, jaki naličvaŭ kala 350 deputataŭ, prychilnikaŭ BNF naličvałasia 27 čałaviek.
«S vami, tovariŝ Poźniak, možno i nužno rabotať…»
U vyniku hetych vybaraŭ u Viarchoŭnym Saviecie Biełarusi XII sklikańnia była stvorana depatackaja hrupa BNF — pieršaja palityčnaja apazicyja ŭ vyšejšym pradstaŭničym i zakanadaŭčym orhanie. Jaje dziejnaść była vielmi aktyŭnaj pa ŭsich napramkach. Pradstaŭniki apazicyi vystupali la mikrafona, u znak pratestu pakidali Avalnuju zału, patrabavali dać słova ŭ Viarchoŭnym Saviecie fiermieram i pracoŭnym, rabili zajavy ŭ ŚMI pa ŭsich važnych pytańniach, aktyŭna pracavali ŭ akruhach.
Asabliva plonnaj była zakanadaŭčaja dziejnaść apazicyi. Amal zaŭsiody deputackaja hrupa BNF prapanoŭvała alternatyŭnyja zakonaprajekty. Svajoj dziejnaściu apazicyja zasłuhoŭvała pavahu idejnych apanientaŭ. Tak, deputat Alaksandr Łukašenka 20 červienia 1990 h. pry abmierakavańni kandydatury Zianona Paźniaka na pasadu staršyni kamisii pry Viarchoŭnym Saviecie, jakaja pavinna była zajmacca pytańniami represij i reabilitacyi, zajaviŭ, što z Z.Paźniakom nie tolki možna, ale i treba pracavać. A kali b, dadaŭ Łukašenka, «my vierili v svoju idieju, tak kak vierit v svoju Poźniak, u nas problemy by riešaliś proŝie». U kastryčniku 1990 h. Viktar Hančar nazvaŭ prajekt zakona apazicyi BNF ab ułasnaści «dieputatskim podvihom».
Ź ciaham času adnosiny Alaksandra Łukašenki da BNF značna pahoršali. Na znakamitym Kanhresie naroda Biełarusi 11 vieraśnia 1993 h. hety deputat zajaviŭ, što «my užie nie boimsia 25—30 nacionalistov, zachlestyvajuŝich v Vierchovnom Sovietie vsie zdravyje idiei». Padčas sproby BNF arhanizavać usieahulny palityčny strajk u lutym 1994 h. Alaksandr Łukašenka abvinavaciŭ BNF u tym, što Front «na horbach rabočich chočiet prorvaťsia k vłasti».
Antyfrontaŭskaja karykatura ŭ prasavieckaj presie.
Siła vulicy
Adnoj z form dziejnaści BNF byli arhanizacyja i ŭdzieł u vuličnych akcyjach pratestu.
Pačatak pakłali padziei 30 kastryčnika 1988 h., kali ŭ Minsku byŭ razahnany mitynh, pryśviečany dniu pamiaci prodkaŭ («Dziady»). 19 lutaha 1989 h. na staličnym stadyjonie «Dynama», BNF arhanizavaŭ šmattysiačny mitynh z masavym vykarystańniem «Pahoni» i bieł-čyrvona-biełaha ściaha. Mitynh zaćvierdziŭ niekalki rezalucyj, jakija patrabavali ad uładaŭ spynić šalmavańnie BNF i jahonych aktyvistaŭ, a taksama demakratyzavać vybarčy zakon ad 1 śniežnia 1989 h. Mitynh byŭ dazvoleny ŭładami, jakija płanavali pravieści jaho ŭ svaim rečyščy. Adnak kiraŭnictva BNF całkam pierachapiła inicyjatyvu ŭ svaje ruki. Niezdarma navat dazvoleny mitynh spaznaŭ šalonuju krytyku ŭ srodkach masavaj infarmacyi.
U 1989 h. — 26 krasavika i 30 vieraśnia — byli praviedzieny šmatludnyja mitynhi, pryśviečanyja čarnobylskaj biadzie.
7 listapada 1990 h. BNF arhanizavaŭ alternatyŭnaje šeście z nahody aficyjnha śviata — dnia Kastryčnickaj revalucyi. U vyniku mieli miesca sutyknieńni manifiestantaŭ z pravaachoŭnymi orhanami. Stavilisia pytańni ad pryciahnieńni arhanizataraŭ mitynhu navat da kryminalnaj adkaznaści i pazbaŭleńnia deputackich mandataŭ.
Prychilniki BNF brali ŭdzieł u manifiestacyjach viasnoj 1991 h., a taksama padčas znakamitych žnivieńskich padziej.
U 1992 h. BNF rašuča padtrymaŭ šachciorski ruch, a ŭ 1993 h. vyvodziŭ svaich prychilnikaŭ na vulicy suprać dałučeńnia Biełarusi da Dahovora ab kalektyŭnaj biaśpiecy.
Staŭka na źmienu ŭłady, a nie supracoŭnictva
Vialikija nadziei BNF uskładvaŭ na 1992 hod.
Mienavita ŭ hetym hodzie, ličyli prychilniki BNF, byŭ pavinien adbycca refierendum ab daterminovym rospusku Viarchoŭnaha Savieta i praviadzieńni vybaraŭ na padstavie prajekta zakona, raspracavanaha parłamienckaj apazicyjaj BNF. Była sabrana nieabchodnaja kolkaść — 450 tysiač podpisaŭ. Adnak kiraŭnictva Viarchoŭnaha Savieta zrabiła ŭsio, kab refierendum nie adbyŭsia. Spasłaŭšysia na toje, što padčas zboru podpisaŭ mieli miesca šmatlikija parušeńni, Viarchoŭny Saviet zabaraniŭ praviadzieńnie refierendumu, pryniaŭšy 29 kastryčnika 1992 h. adpaviednuju pastanovu.
Sproby zabaranić
Pry Kiebiču mieli miesca sproby aficyjna zabaranić BNF.
18 maja 1993 h. z takoj inicyjatyvaj vystupiŭ deputat Viarchoŭnaha Savieta kiraŭnik deputackaj hrupy kamunistaŭ Michaił Kačan. Na jaho dumku, BNF «provodit antinarodnuju, antihosudarstviennuju politiku, vystupajet protiv suvierienitieta Riespubliki Biełaruś», vystupajučy za stvareńnie «čiernomorsko-bałtijskoho hosudarstva».
Vyniki hałasavańnia za hetuju ekstravahantnuju dla 1993 h. inicyjatyvu byli nastupnyja prahałasavali ŭsiaho 80 deputataŭ, ź ich Michaiła Kačana padtrymali 45, «suprać» vykazalisia 25. «Za», siarod inšych, prahałasavaŭ budučy pieršy staršynia Kanstytucyjnaha Suda Biełarusi Valeryj Cichinia. Ustrymalisia: mitrapalit Fiłaret, Michaił Ciesaviec, jaki ŭ 1995 h. kiravaŭ «evakuacyjaj» apazicyi ŭ noč z 11 na 12 krasavika 1995 h. i inš. Suprać pastanovy prahałasavali Vasil Dałhaloŭ, Stanisłaŭ Šuškievič i inš. Nie hałasavali: Mikałaj Dziemianciej, Ivan Ciciankoŭ, Viktar Šejman dy inš.
Nił Hilevič u miemuarnych natatkach śćviardžaje, što Alaksandr Łukašenka padtrymaŭ prapanovu Kačana. Adnak u archiŭnych stenahramach niama dokazaŭ taho, što A.Łukašenka vystupaŭ la mikrafona z padtrymkaj inicyjatyvy ab zabaronie BNF. Budučy prezident Biełarusi nie ŭdzielničaŭ u hałasavańni pa hetym pytańni.
Na pačatku 1994 h. u apazicyjnaj presie źjaviłasia infarmacyja ab tym, što Saviet Ministraŭ Biełarusi praz Hienieralnuju prakuraturu i ministerstva justycyi addaŭ zahad zabaranić BNF. Adnak heta akazałasia niapraŭdaj.
24 sakavika 1995 h. deputat Balasłaŭ Suškievič, vystupajučy na 16-j siesii Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi CHII sklikańnia, prapanavaŭ vynieści na respublikanski refierendum nastupnaje pytańnie: «Ci ličycie Vy Biełaruski narodny front sapraŭdy narodnym?». Pavodle B. Suškieviča, BNF na praciahu piaci hadoŭ «vajavaŭ i vajuje ź Viarchoŭnym Savietam, jon vajavaŭ suprać pryniaćcia Kanstytucyi, jon zaraz vajuje suprać prezidenta». Ale parłamientaryi nie padtrymali inicyjatyvu B. Suškieviča — hetaje pytańnie navat nie trapiła ŭ paradak dnia.
U lutym 1994 h. BNF razam sa svabodnymi prafsajuzami braŭ udzieł va ŭsiebiełaruskim palityčnym strajku suprać padzieńnia žyćciovaha ŭzroŭniu nasielnictva.
Vialikuju rolu adyhraŭ BNF ŭ arhanizacyi «Minskaj viasny — 96» (Dzień Voli 24 sakavika 1996 h., šeście 2 krasavika i čarnobylski šlach 26 krasavika 1996 h.). Tyja demanstracyi mieli viaźlizny rezanans unutry krainy i za jaje miežami.
Nastupnyja elektaralnyja kampanii akazalisia niaŭdałymi dla BNF.
Na prezidenckich vybarach u 1994 h. kandydat ad BNF Zianon Paźniak atrymaŭ kala 13% hałasoŭ i zaniaŭ treciaje miesca. Nie spraŭdzilisia nadziei BNF i na parłamienckija vybary 1995 h., da jakich Front rychtavaŭsia vielmi hruntoŭna, vystaviŭšy kala paŭtary sotni kandydataŭ. Na vybarach u mai 1995 h. i na paŭtornych vybarach u listapadzie-śniežni 1995 h. šmatlikija pradstaŭniki BNF vychodzili ŭ druhi tur, ale ŭ Viarchoŭny Saviet tak i nie trapili.
Z prychodam da ŭłady Alaksandra Łukašenki parłamienckaja apazicyja stała samym paśladoŭnym krytykam biełaruskaha kiraŭnika. Pik supraćstajańnia pryjšoŭsia ŭ noč z 11 na 12 krasavika 1995 h., kali prychilniki apazicyi abviaścili haładoŭku ŭ parłamiencie suprać refierendumu, inicyjanavanaha Łukašenkam.
Źjezdy
Za dziesiać hadoŭ svajho isnavańnia ŭ jakaści cełasnaha ruchu Biełaruski Narodny Front pravioŭ šeść źjezdaŭ.
Na druhim źjedzie, jaki mieŭ miesca ŭ sakaviku 1991 h., byli ŭniesieny źmieny ŭ nazvu Frontu: źnikli słovy «za pierabudovu». U mai 1993 h. na III źjeździe BNF było vyrašana stvaryć adpaviednuju partyju, kab mieć zakanadaŭčyja padstavy dla ŭdziełu ŭ vybarach Viarchoŭnaha Savieta Biełarusi XIII sklikańnia.
V źjezd (lipień 1995 h.) tyčyŭsia abrańnia novaha kiraŭnika Frontu. Upieršyniu u Zianona Paźniaka źjaviłasia alternatyva, kali akramia jaho na pasadu staršyni Sojmu BNF bałatavalisia jašče dva čałavieki, u tym liku i Juryj Chadyka. U vyniku pieramoh Zianon Paźniak. Na hetym ža źjeździe była ŭchvalena prahrama «Stratehija abarony niezaležnaści», u jakoj hałoŭnaj zadačaj vystupała stvareńnie «šyrokaha, masavaha radykalnaha nacyjanalna-vyzvolnaha ruchu», jaki pavinien byŭ vykarystoŭvać «kankretnuju taktyku dziejańniaŭ, zychodziačy ź situacyi».
Na VI źjeździe BNF u vieraśni 1999 h. hałoŭnaje pytańnie znoŭ palahała ŭ vybary kiraŭnika Frontu. Na hety raz kankurentam Zianona Paźniaka staŭ Vincuk Viačorka. Abodva pretendenty atrymali amal adnolkavuju kolkaść hałasoŭ delehataŭ. Kampramisu dasiahnuć nie ŭdałosia, što pryviało nieŭzabavie da raskołu BNF i stvareńni adpaviednych partyj, jakija isnujuć dahetul.
