Jon paśviŭ skacinu, pracavaŭ traktarystam, ale ŭvieś čas była praha pisać. Jon i na vajnie składaŭ vieršyki. A pa vyzvaleńni adpraviŭsia va Urocłaŭ, dzie staŭ znanym prafiesaram.
Francišak Sialicki.
Polski słavist Francišak Sialicki naradziŭsia ŭ Biełarusi. Joj najpierš i pryśviaciŭ svaje navukovyja zacikaŭleńni. Ale ŭ Biełaruś nie viarnuŭsia, bo adsiul jaho siamju vyvieźli ŭ Ałtajski kraj — represavali.
— Francišak Sialicki — vydatny navukoviec, zasłužany prafiesar Urocłaŭskaha ŭniviersiteta. Jaho žyćciovy šlach adlustroŭvaje losy vajennaha pakaleńnia, asabliva dramatyčnuju historyju byłych žycharoŭ kolišniaha paŭnočna-ŭschodniaha pamiežža Druhoj Rečy Paspalitaj, ludziej pamiežža, kinutych pijanierami-haspadarami paśla 1945 hoda na ziemli zachodniaj Polščy, — raskazvaje pra kalehu inšy ŭradženiec Biełarusi, polski prafiesar Telesfar Poźniak. — Pole, jakoje pa-haspadarsku, nadziejna i z zapałam abroblivaŭ prafiesar Sialicki, u fiłałohii ŭ šyrokim sensie razumiejecca jak uschodniesłavistyka (u strohim sensie rusistyka, biełarusistyka, ukrainistyka). Dla źbirańnia bahataha ŭradžaju z taho pola jon musiŭ doŭha prystasoŭvacca, pieraadolvajučy pieraškody, jakija stavili pierad jaho pakaleńniem padziei 1939—1945 hadoŭ.
Užo 14 hadoŭ jak navukoviec pamior.
«…dvoje sutak byŭ u krainie strachu»
Naradziŭsia Francišak 29 listapada 1923 hoda ŭ Mikulinie Vilejskaha pavieta. Siońnia heta vioska ŭ adnajmiennym rajonie.
«Heta pryhožaja viosačka (chutčej navat była takoju), abkružanaja zielaninaj sadoŭ i inšych dreŭ. Mienavita tam u tavarystvie svaich adnahodkaŭ ja pravioŭ pieršyja hady dziacinstva i pačatak maładości. Maimi siabrami ŭ hulniach byli maje stryječnyja braty i siostry», — pisaŭ sam Francišak.
Pa-polsku jon pakinuŭ aŭtabijahrafičnyja teksty, dziońniki. Pa-biełarusku jany, zdajecca, tak i nie drukavalisia.
Franciškaŭ dzied, Ihnaś, mieŭ vałoku ziamli — 21 hiektar. U toj čas, druhaja pałova XIX stahodździa, u Mikulinie było 13 haspadarak. Dźvie naležali Lubnieŭskim, pa adnoj — Karpovičam i Ramanoŭskim, astatnija dzieviać — Sialickim. Zatym pačali žanicca. I tak Sialickija stali daminavać. Siońnia, kali zajechać na mohiłki na ŭskrajku Mikulina, hetaje proźvišča i pieravažaje na pomnikach.
Mikulinskija mohiłki.
Mikulinskija mohiłki.
«Ci isnavała naohuł i jakoje mienavita svajactva pamiž hetymi siemjami Sialickich — nieviadoma. Nieviadoma taksama, adkul naohuł uziałosia proźvišča. Ciaham niejkaha času ŭ kiraŭnictvie našaha saŭhasa pracavaŭ pa kancylaryi niejki movaznaŭca, evakujavany ź Leninhrada. Jon ździviŭsia tamu, što ja palak, pakolki proźvišča ruskaje — ad korania «sieliti» — zasialać. Ja zapiarečyŭ jamu, ale niasłušna. Da hetaha pytańnia ja viarnuŭsia praz 40 hadoŭ i pierakanaŭsia, što majo proźvišča maje starabiełaruskaje pachodžańnie».
U 1922 hodzie Kazimir, Franciškaŭ baćka, ažaniŭsia z udavoj susieda, invalida Pieršaj suśvietnaj vajny Karpoviča. Razam ź joju jon uziaŭ dvuch jaje synoŭ.
«Dziavočaje proźvišča majoj maci — Sialickaja. Jana była z našaj vioski. Jaje baćka, a moj dzied pa kudzieli, Juzaf Sialicki byŭ haspadarom adnym z najbolš zamožnych u Mikulinie. Rostu jon byŭ nievialikaha, ale vielmi dužy, jaho nazyvali vołatam. Vyraz tvaru mieŭ hodny. Kali my adjazdžali, jon mieŭ šeśćdziasiat ź niečym hadoŭ i jašče pačuvaŭsia dobra, pilnym vokam dahladajučy haspadarku».
Miž inšym, abodva zvodnyja braty zahinuli padčas Druhoj suśvietnaj vajny. Stanisłaŭ, jaki nastaŭničaŭ u Vilni, pad Piotrkavam-Trybunalskim u Polščy, kali nacysty tolki pačali svoj pachod na ŭschod. Kazimira z prychodam Savietaŭ zabrali ŭ Čyrvonuju Armiju. Ale z vojska adpravili ŭ Vilejku ŭ turmu. U 1942 jon ustupiŭ u armiju hienierała Andersa: słužyŭ u Karaleŭskich vajenna-pavietranych siłach. Zahinuŭ u lipieni 1944.
Svaich dziaciej u Kazimira było troje: Francišak, Janka (z 1927), Vacłaŭ (z 1929).
U 7 hadoŭ Francišak pajšoŭ u škołu. «Pačałasia navuka pisańnia litar i ličbaŭ. I tak praz paru miesiacaŭ ja navučyŭsia čytać (ja čytaŭ najlepš za ŭsich u našym kłasie). U trecim kłasie ja pačaŭ čytać knižki sa školnaj biblijateki. Ź ich dapamohaj ja paznajomiŭsia z dalokim śvietam, žyćciom u roznych krajach śvietu i mnostvam inšych cikavych rečaŭ. Ja strašna palubiŭ čytać, i paźniej heta stała majoj zaležnaściu: jak kurcu cyharety, a pjanicu harełka, hetak mnie patrebnyja byli knižki».
U 14 hadoŭ jon skončyŭ siem kłasaŭ. Treba było iści dalej vučycca. Ale kudy jaho adpraviać? Zastaŭsia na baćkoŭskaj haspadarcy.
A ŭ 1939 hrymnuła Druhaja suśvietnaja vajna. Starejšych zabrali ŭ vojska. «Žyćcio stała pustoje, ciažkaje. Pracavali z ranku da nočy. Anijakich zabaŭ, nie stała knih dla čytańnia. Navat žadańnie žyć źnikła. Chaciełasia niejak heta vypravić. Ale ničoha z taho nie vychodziła. Na ništo byŭ šlachietny zapał i viera ŭ dasiažnaść mety. Vynik byŭ zhubny. Stolki maładych krasak źviała, i siarod ich moj bratka. Ja taksama dvoje sutak byŭ u krainie strachu, ale viarnuŭsia».
Ad Ałtaja da Varšavy
U červieni 1941 hoda Sialickaha mabilizavali ŭ miastečka Budsłaŭ na budoŭlu druhoj čyhunačnaj linii. Ź im byli inšyja mikulincy. Žyli ŭ vahonach. Tak prapracavali try tydni, pakul pa ich nie pryjšli: 20 červienia mikulinskich chłopcaŭ zabrali čekisty. Chapun užo išoŭ. Chłopcy navat bačyli, jak ciahniki ź ludźmi išli na ŭschod.
«Nas pryvieźli ŭ rodnuju viosku i, nie spyniajučysia, pavieźli vulicaj dalej. Adusiul vybiahali ludzi i sa ślaźmi žahnali nas. Serca majo baleła, niešta ściskała horła. U chłopcaŭ pobač taksama pakazalisia ślozy na vačach. Ale ŭ mianie vočy byli suchija… My dzivilisia, čamu my nie spynilisia ŭ Mikulinie, a taksama čamu na vulicy nie ŭbačyli nikoha z našych siemjaŭ. Praz peŭny čas my abahnali niekalki furmanak. Na adnym vozie ja paznaŭ svaju koŭdru i padušku. Inšyja taksama paznali svaje rečy na inšych vazach. Milhanuła strašnaja dumka: našych baćkoŭ vyvieźli. Bolš sumna zrabiłasia. My dumali, što tolki nas pasadziać u turmu».
Na stancyi Kniahinin chłopcaŭ pierasadzili ŭ vahon. Tam byli i ich rodnyja. Ciahnik pajechaŭ na ŭschod, u Ałtajski kraj.
Tut Francišku daviałosia zrabicca pastuchom. Zatym jon staŭ traktarystam u saŭhasie. Žyłosia choładna i hoładna.
Kali ŭ 1941 hodzie Sialickich vyvieźli ŭ Sibir, «maja polskaja mova była jašče vielmi niapravilnaja, pakolki ja naradziŭsia i vychoŭvaŭsia na movie biełaruskaj, i skončyŭ tady tolki 7 kłasaŭ viaskovaj škołki», — uzhadvaŭ paźniej Francišak. Kab vyrvacca ź sibirskaj halečy, jon nazvaŭsia palakam i ŭ 1943 hodzie ŭstupiŭ ŭ šerahi I Dyvizii piachoty imia Tadevuša Kaściuški, jakaja farmiravałasia pad savieckim kantrolem z palakaŭ.
«Kali maci adpraŭlała mianie ŭ vojska, sa ślazami kazała: «Pamiataj, synku, ty musiš viarnucca z vajny žyvym. Ty musiš zastacca pa vajnie cełym i zabrać nas adsiul, bo my zhiniem u tych harach tak daloka ad domu».
Adnak, na vajnu jon adrazu nie trapiŭ: jaho adpravili vyvučycca na šafiora, zatym byli jašče palityčna-vychavaŭčyja kursy.
Praŭda, kali ŭ 1943-m Francišak jechaŭ z Ałtaja, to nie byŭ peŭny, što stvareńnie polskaj dyvizii jość čymści realnym. Maŭlaŭ, hetyja ž Saviety tolki-tolki pravodzili represii. Sumnievy źnikli, kali jon ubačyŭ žaŭnieraŭ u polskaj formie.
U 1944 Sialicki adpraviŭsia na zachad. Pačałosia Varšaŭskaje paŭstańnie. U vieraśni stajali pad polskaj stalicaj. Francišak byŭ kiroŭcam. Jaho dyvizija była siarod pieršych, chto ŭvajšoŭ u vyzvalenuju Varšavu ŭ pačatku 1945.
Paśla vajny, užo ŭ Polščy, jon byŭ zvolnieny z vojska padčas palityčnych čystak, jakija pravodzilisia va ŭzbrojenych siłach Polskaj Narodnaj Respubliki ŭ 1948 hodzie. Chacia dasłužyŭsia da zvańnia kapitana.
Niahledziačy na vopyt Sibiry
— Apynuŭšysia va Urocłavie, Sialicki ŭładkavaŭsia na pracu spačatku ŭ śfiery školnaj adukacyi i ŭ 1950 hodzie pačaŭ navučańnie rusistycy va ŭniviersitecie, — raskazvaje pra kalehu Telesfor Poźniak. — Jon zrabiŭ heta, niahledziačy na horki vopyt Sibiry. Nieŭzabavie, ź inicyjatyvy i adabreńnia prafiesara Marjana Jakubca, na druhim hodzie vučoby jon užo vykonvaŭ funkcyi asistenta na byłoj kafiedry ruskaj fiłałohii, papiarednicy siońniašniaha Instytuta słavianskaj fiłałohii. Tak pačałasia navukovaja bijahrafija niadaŭniaha kaściuškaŭca.
Francišak atrymaŭ stupień mahistra, abaraniŭ dysiertacyju, zatym staŭ samastojnym navukoŭcam, prafiesaram. Byŭ dyrektaram Instytuta słavianskaj fiłałałohii Urocłaŭskaha ŭniviersiteta (1973—1978), dekanam fiłałahičnaha fakulteta (1978—1981), kiraŭnikom adździaleńnia słavianskich litaratur.
Francišak Sialicki (u kapielušy) ź siamjoj.
— Francišak Sialicki byŭ skancentravany na niekalkich hałoŭnych prablemach. Najpierš na ŭschodniesłavianskim falkłory. U vaśmi sšytkach pradstaviŭ falkłorna-etnahrafična-histaryčnuju manahrafiju Daŭhinaŭska-Budsłaŭska-Kryvickaha rehijona, ź jakoha pachodziŭ, na padstavie krynic zadakumientavaŭ śpiecyfiku litoŭska-biełaruska-polskaha kulturnaha pamiežža ŭ jaho stanie da 1939 hoda. Napisaŭ daviednik pa biełaruskim falkłory. Pakazalna, što jon taksama zajmaŭsia sałdackim falkłoram svajoj dyvizii. Inšaj jaho dzialankaj stała stararuskaje piśmienstva, histaryčna-kulturnyja polska-ruskija suviazi. Vialikaj pracaj prafiesara Sialickaha ŭ hetaj halinie ŭ Polščy źjaŭlajecca pierakład i fiłałahičnaja apracoŭka «Chroniki Nieściera», viadomuju i jak «Apovieść minułych časoŭ», nazvu jakoj, «Powieść Minionych Lat«, jon i ŭvioŭ u polski navukovy ŭžytak.
Jak vynik vialikaj pracavitaści vučonaha stali 400 prac — manahrafii, padručniki, antałohii, lekcyi, aŭtarefieraty, artykuły, recenzii. Niekatoryja ź ich — «Region Dołhinowsko-Budsławsko-Krzywicki na dawnej Wileńszczyźnie: Kronika historyczna», «Życie gospodarcze, społeczne, szkolnictwo oraz kultura wiejska na Wilejszczyznie w okresie międzywojennym», «Wierzenia i obyczaje na Wilejszczyznie w okresie międzywojennym», «Folklor dziecięcy, młodzieżowy Wilejszczyzny», «Pieśni białoruskie, rosyjskie śpiewane na Wilejszczyznie w okresie międzywojennym».
Razryvaŭsia pamiž pracaj i siamjoj
Francišak pamior 2 vieraśnia 2001. Va Urocłavie žyvie jaho ŭdava Irena. Jana naradziłasia ŭ Śviancianskim paviecie. Jaje siamja vyjechała ŭ Polšču paśla vajny. I tam maładaja Irena zakachałasia va ŭniviersiteckaha vykładčyka. Žančyna źviedała inšaha Sialickaha — nie tolki surjoznaha daśledčyka, ale i čułaha muža.
— Ja naradziłasia ŭ zaścienku Stanisłavava. Tata, Juzaf Hudalejć, pierad vajnoj pracavaŭ na čyhuncy. Pa pryjeździe ŭ Polšču ŭ 1946 hodzie praciahnuŭ pracavać čyhunačnikam: byŭ manieŭrovym. I taja praca stałasia pryčynaj jaho śmierci. U žniŭni 1949 hoda byŭ razdušany pamiž dvuma vahonami. Było jamu 38 hadoŭ. Pakinuŭ troch dačok: najmałodšaj było šeść hadoŭ, a mama nie mieła prafiesii. Było nadta ciažka. Ale ja atrymała atestat stałaści i paśla hoda pracy, u 1956, adpraviłasia va Urocłaŭ vyvučać rusistyku. Francišak Sialicki tam vykładaŭ historyju, litaraturu XIX stahodździa i paetyku.
Irena, Stanisłaŭ, Francišak Sialickija.
Vykładčyk zakachaŭsia ŭ studentku. Taja pryniała zalacańni. U vyniku ŭ 1959 hodzie jany pabralisia.
— Mužu było 35 hadoŭ, mnie — 22. U sakaviku 1960 naradziŭsia syn Stanisłaŭ, a praź piać hadoŭ dačka Jadźviha. Ja tady ŭžo nie pracavała: muž uhavaryŭ mianie pakinuć pracu (nastaŭničała), kab mieć bolš času dla svajoj. Ja vyrašyła, što jaho praca važniejšaja za maju. Nie škaduju. Mahła krychu dapamahać mužu ŭ jaho zaniatkach — dyktavała, paśla čytała. A muž, kali była patreba, dapamahaŭ mnie. Choć bolšaść abaviazkaŭ kłałasia na mianie. Ale syn i dačka pahadžajucca, što nie zastavalisia biez tatavaj uvahi: śpiavaŭ im pieśni, hraŭ na cymbałach, vadziŭ hulać. Praŭda, z tymi prahułkami było pa-roznamu. Adnoj soniečnaj niadzielaj vybralisia my ŭsie na raku Odru, razasłali koŭdru, sieli, a praz kolki chvilin muž skazaŭ, što pojdzie dadomu pracavać. I pajšoŭ. Razryvaŭsia pamiž pracaj i siamjoj. Byŭ čałaviekam siamiejnym, čułym, dobrym. I ŭ dadatak chvareŭ: cukroŭka, insult, infarkt, žaŭtucha, chvaroba Parkinsana. Jon byvaŭ amal va ŭsich balnicach Urocłava. A adnojčy, kali viartaŭsia sa špitala, trapiŭ pad mašynu. Šmat jon napakutavaŭsia ŭ žyćci. U vieraśni budzie 14 hadoŭ sa dnia śmierci muža. Jon pachavany va Urocłavie.
Francišak Sialicki (druhi sprava) u siamiejnym kole. Sprava staić jaho rodny brat Vacłaŭ.
…Francišak pakinuŭ rodnaje Mikulina, kali jamu było 17 hadoŭ. I bolš viosku nie naviedaŭ. Ale žyŭ joj. Listavaŭsia ź mikulincami, jakija tam zastalisia i jakija vyjechali. Źbiraŭ ich śviedčańni, uspaminy. Šukaŭ archiŭnyja krynicy, dzie zhadvałasia b jaho radzima. I pisaŭ.
Pa-biełarusku knižki Sialickaha nie vydavalisia. Sioleta pierakład jaho «Daŭhinaŭska-budsłaŭska-kryvickaha rehijona na daŭniaj Vilenščynie (histaryčnaja chronika)» vyjdzie ŭ zborniku «Vilejski paviet. Vypusk 2».
