Kulikoŭskaja bitva — u padmurku rasijskaj nacyjanalnaj mifałohii. Karcina «Pieramoha Pieraśvieta» sučasnaha rasijskaha mastaka Paŭła Ryženki.
Zdavałasia b, pra Kulikoŭskuju bitvu viadoma ŭsio. 8 vieraśnia 1380 abjadnanyja siły ruskich kniazioŭ pad kiraŭnictvam vialikaha kniazia Maskoŭskaha Dźmitryja Ivanaviča raźbili manhoła-tatarskuju ardu ciemnika Mamaja.
Pieramoha na Kulikovym poli lehła ŭ padmurak dziaržavaŭtvaralnaj ideałohii vialikich kniazioŭ Maskoŭskich i ruskich caroŭ, a zatym rasijskaj nacyjanalnaj mifałohii. Bitva na Kulikovym poli stałasia nie prosta histaryčnaj padziejaj, ale častkaj sakralnaha śvietapohladu. Bo viadomyja ŭdzielniki bitvy — manachi Pieraśviet i Aślabia — źjaŭlajucca akciorami inšaha rasijskaha nacyjanalnaha mifa, źviazanaha ź Sierhijem Radaniežskim i Trojca-Sierhijevaj łaŭraj. Takim čynam, bitva na Kulikovym poli — častka ruskaj pravasłaŭnaj kultury.
I razam z tym padziei vieraśnia 1380 dahetul vyklikajuć sprečki siarod navukoŭcaŭ. Paradaksalna, ale takaja epachalnaja bitva amal nie znachodzić paćvierdžańnia archieałahičnych krynic; viaducca sprečki i pra miesca bitvy, i pra skład jaje ŭdzielnikaŭ.
Ale toje, što heta było sutyknieńnie ruskich z tatarami i pieršyja pieramahli, nikoli nie vyklikała piarečańniaŭ u historykaŭ. Praŭda, jak vyśvietliłasia, isnujuć teksty zamiežnaha pachodžańnia, śviedčańni jakich supiarečać infarmacyi ruskich letapisaŭ.
«Ruskija niadoŭha radavalisia pieramozie»
Heta teksty niamieckich chronik XIV—XVI stahodździaŭ. Najbolš «zavieršanym» apisańniem Kulikoŭskaj bitvy ŭ niamieckaj siaredniaviečnaj histaryjahrafii źjaŭlajecca siužet z tvora «Vandalija» (Wandalia) humanista i teołaha ź Lubieka Albierta Kranca. Voś jak padzieja adlustravanaja ŭ kiolnskim vydańni 1519 hoda: «Taksama ŭ hety čas była ŭ adnym miescy, što zaviecca Fłavaser (Flawasser), vialikaja bojka pamiž ruskimi i tatarami, dahetul niečuvanaja pamiž ludźmi. Bo ŭ joj było zabita 200000 čałaviek. Zvyčaj hetych narodaŭ nie taki, jak u nas. Bo jany skačuć tudy i siudy i stralajuć adzin u adnaho z łukaŭ. Pieramoha schiliłasia da ruskich, jakija zachapili niemałuju zdabyču bydła, bo inšaj zdabyčy hetyja narody nie viedajuć.
Adnak ruskija niadoŭha radavalisia pieramozie, bo tatary abjadnalisia ź litvinami, pabili ruskich, adabrali ŭ ich bydła. Heta adbyłosia ŭ hod Hospada našaha i Zbaŭcy ad naradžeńnia tysiača trysta vosiemdziesiat pieršy».
Bolš rannija chroniki (naprykład, chronika Hiermana Korniera) padajuć siužet pra Kulikoŭskuju bitvu bolš ścisła: u ich niama apisańnia varvarskich zvyčajaŭ «naščadkaŭ skifaŭ». Tym nie mienš siužet pra raptoŭny napad litvinaŭ i parazu ruskich jość i tam. I data bolš dakładnaja — 1380.
Adnym z samych rańnich śviedčańniaŭ źjaŭlajecca tekst Dzietmara ź Lubieka, jaki składaŭ svaju chroniku jakraz u 1380-ja: «(1380) U toj ža samy čas była vialikaja bojka la siniaj vady (blowasser) pamiž ruskimi i tatarami; z abodvuch bakoŭ zahinuła la 400000, ruskija pieramahli. Jak tolki jany chacieli vypravicca ź vialikaj zdabyčaj, pryjšli litviny im nasupierak, jakich tatary prasili pa dapamohu, i adabrali ŭ ich zdabyču, i źniščyli mnohich ź ich na poli».
Padobnyja źviestki ab parazie ruskaha vojska jość i ŭ pruskaj chranistycy — u pryvatnaści, u chronicy Jana fon Pozilhie (Johann von Posilge).
Śviedki — niamieckija hrafy
Niesupadzieńnie infarmacyi ruskich letapisaŭ i niamieckich chronik kidajecca ŭ vočy. Tak, u Noŭharadskim letapisie paznačana: «1380: «Tady ž była daravanaja pieramoha kniaziu vialikamu miesiaca vieraśnia ŭ 8… kniaź ža vialiki Dźmitryj… sam pryjechaŭ Boham chranimy ŭ stolny i vialiki horad Maskvu, u ajčynu svaju, z bratam Uładzimiram».
Ci mahčymy varyjant, što niamieckija chranisty zbłytali Kulikoŭskuju bitvu ź bitvaj na Sinich Vodach 1362/1363, padčas jakoj vialiki kniaź Litoŭski Alhierd raźbiŭ vojska tatarskich carevičaŭ na terytoryi sučasnaj paŭdniovaj Ukrainy? Adnak, jak adznačana vyšej, pryviedzienyja nami teksty byli stvorany u 1380—90-ja, a heta značyć, što aŭtary byli sučaśnikami tych padziej.
Da taho ž u niamieckich chronikach padrabiazna apisvajucca siužety, blizkija pa časie da bitvy na Kulikovym poli — heta abłoha Połacka litoŭskim kniaziem Skirhajłam u 1381, a taksama abłoha Maskvy chanam Tachtamyšam u 1382. Takim čynam, siužetna i chranałahična možna paćvierdzić karektnaść niamieckich chranistaŭ i śćviardžać, što pad Blawasser majecca na ŭvazie mienavita bitva na Kulikovym poli 1380. Prosta tut, u adroźnieńnie ad teksta ruskich letapisaŭ, my daviedvajemsia pra «praciah historyi» — źjaŭleńnie sajuznaha tataram vojska VKŁ.
Tradycyi ruskaha letapisańnia i niamieckaja poźniesiaredniaviečnaja chranistyka pamiž saboj nie źviazanyja. Niamieckija chranisty nie čytali ruskich letapisaŭ, i, naadvarot, ruskija letapiscy nie byli znajomyja ź niamieckimi chronikami. Ale ź jakich tady vusnych krynic niamieckija chranisty mahli daviedacca pra bitvu na Kulikovym poli?
Kab adkazać na hetaje pytańnie, nieabchodna znajści ŭ chronikach padzieju, dzie byli b zadziejničany «litviny», «niemcy» i «ruskija» i jakaja b była chranałahična blizkaj da bitvy na Kulikovym poli. Takoj padziejaj źjaŭlajecca abłoha Połacka litoŭskim kniaziem Skirhajłam vosieńniu 1381 hoda, dobra adlustravanaja i ŭ naŭharodskim letapisańni, i ŭ ordenskich chronikach.
Padčas dynastyčnaha kryzisu 1370—80-ch u Vialikim Kniastvie Litoŭskim połacki kniaź Andrej Alhierdavič razam z bratam Dźmitryjem Alhierdavičam uciok na słužbu da maskoŭskaha kniazia Dźmitryja Ivanaviča (jany bilisia na baku ruskaha vojska suprać tatar na Kulikovym poli). Vialiki kniaź Litoŭski Jahajła pryznačyŭ svajho brata Skirhajłu Alhierdaviča połackim kniaziem. Ale pałačanie vyhnali Skirhajłu za jaho «pahanstva». U adkaz apošni pryjšoŭ pad horad z «niamieckaj raćciu» — vojskam livonskaha mahistra.
U tekście chroniki Vihanda z Marburha jość zhadka pra adnaho ź niepasrednych udzielnikaŭ abłohi: «Comes Starke de Marchia comesque Clevensis» (mocny hraf Marki i hraf Kleve). Takim čynam, u abłozie Połacka brali ŭdzieł pradstaŭniki hrafstvaŭ Kleve i Marki, ziemli jakich znachodziacca niedaleka ad sučasnaj miažy Hiermanii i Niderłandaŭ.
Niamieckija chroniki nie cenzuravali
Ź miascovych chronik hrafaŭ Marki (chronika Levolda fon Nortchafa) i kleŭskaj chroniki Hierta van Šurena vynikaje, što adzin z hrafaŭ Marki — Enhielbiert III (1330—1390) — udzielničaŭ u pachodzie suprać «pahancaŭ i saracynaŭ» horada «Plosko». Z chroniki van Šurena možna zrazumieć, što vosieńniu 1381, paśla pachodu suprać połackich «pahancaŭ», u Kionihśbierhu adbyłasia paminalnaja trapieza. Padčas takich trapiezaŭ «hości» — zamiežnyja rycary, jakija brali ŭdzieł u pachodach Teŭtonskaha ordena, — apisvali svaje «podźvihi», a taksama naviny, jakija jany čuli ŭ pachodach. Taksama vosieńniu 1381 u Lubieku prajšoŭ hanziejski źjezd, u jakim udzielničali pradstaŭniki pruskich haradoŭ i jaki dobra viadomy lubiekskim i pruskim chranistam. Całkam vierahodna, što raspovied pra Kulikoŭskuju bitvu i napad litoŭcaŭ byŭ pieradadzieny takimi rycarami, jak hraf Enhielbiert na trapiezie ŭ Kionihśbierhu, a potym pačuty padčas źjezda. Bo siužet pra bitvu jość va ŭsich asnoŭnych lubiekskich chronikach XIV—XV st. — chronicy Dzietmara i chronicy Hiermana Kornera, a taksama tvory «Wandalia» Albierta Kranca, a taksama pruskich chronikach — chronicy Iaana fon Pozilhie i «Torunskich anałach». Chranałahična siužety taksama supadajuć, bo ŭsie nazvanyja chroniki aktyŭna vialisia napačatku 1380-ch.
Čamu ž tekst pra bitvu ŭ niamieckich chronikach i ruskich letapisach adroźnivajecca? Heta možna patłumačyć tym, što siužet u niamieckich chronikach nie redahavaŭsia paźniej (jak heta było zroblena z noŭharadskimi letapisami ŭ XV—XVI ct.).
Takim čynam, historyja bitvy na Kulikovym poli nabyvaje novuju intryhu, dziakujučy pryciahnieńniu «nietradycyjnych» piśmovych krynic — niamieckich łakalnych chronik. Ažyvić «kulikoŭski detektyŭ» dapamahajuć novyja śviedki — takija, jak hraf Enhielbiert fon Mark. Tolki śviedčańni takich, jak jon, realnych asob, jakija b jadnali ŭ svaim žyćci śviedčańni ruskich letapiscaŭ i niamieckich chranistaŭ, dapamohuć adkazać, što nasamreč adbyłosia na Kulikovym poli (Blawasser?) 8 vieraśnia 1380.
* * *
Jahajła i racyjanalnaść
Pra toje, što vialiki kniaź litoŭski Jahajła z vojskam išoŭ na pomač Mamaju, — pisali i rasijskija historyki. Adnak u bitvie litoŭcy nie ŭdzielničali. Rasijskaja histaryjahrafija tłumačyła heta pa-roznamu. Pavodle adnoj viersii, Jahajła prosta nie paśpieŭ pryjści ŭ čas, pavodle druhoj, pabajaŭsia vystupać na baku tataraŭ z-za «pramaskoŭskich nastrojaŭ» va ŭłasnym vojsku.Adnak prosta raźviarnuć svaje śviežyja pałki i pajści dachaty z adlehłaści ŭ niekalki dzionnych pierachodaŭ – ci moh Jahajła tak dziejničać? Źviestki ź niamieckich chronik dajuć prynamsi racyjanalnaje tłumačeńnie jaho dziejańniam.
* * *
Pilip Padbiarozkin naradziŭsia ŭ 1991 u Minsku. Vypusknik histfaka BDU. Stažavaŭsia ŭ Lejpcyhskim univiersitecie. Zajmajecca kantaktami hiermancaŭ i ŭschodnich słavianaŭ u poźnim Sieradniavieččy (XIV—XVI ct).
