Jazep Sažyč naradziŭsia 5 vieraśnia 1917 h. u Haradečni, što na Navahradčynie. Ź leta 1944 h. na emihracyi. Byŭ adnym z arhanizataraŭ biełaruskaha žyćcia ŭ Detrojcie, byŭ adnym z zasnavalnikaŭ parafii śv. Ducha Biełaruskaj aŭtakiefalnaj carkvy ŭ hetym horadzie. Uznačalvaŭ miascovy adździeł Biełaruska-amerykanskaha zadzinočańnia.
Ad 1982 h. pa 1997 h. uznačalvaŭ Radu BNR. U 1993 h. jak staršynia Rady BNR pryjaždžaŭ u Miensk.
Pra pachavańnie stanie viadoma paźniej, ale pomnik sabie — pa amerykanskaj tradycyi — Jazep Sažyč pastaviŭ paśla śmierci svajoj žonki Barbary Sažyč-Mazury, jakaja pachavana na biełaruskich mohiłkach u Ist-Branśviku (Ńju-Džerzi, ZŠA).
Tut drukujucca ŭspaminy Jazepa Sažyča, što byli źmieščanyja ŭ knizie A. Adzinca Pavajennaja emihracyja: skryžavańni losaŭ
***
SPRAVU SVAJU MY RABILI ŠČYRA, SAMAADDANA, SAMAACHVIARNA
Zusim hadka stała — užo pad «dzievianostku» padychodžu. Fizyčna ja vielmi słaby, ale, dziakuj Bohu, mazhaŭnia trochi pracuje. Nie prapiŭ poŭnaściu (śmiajecca). U kantakcie ź inšymi biełarusami, cikaŭlusia padziejami, čytaju našy hazety («Biełarusa», «Našu Nivu»), chaču jašče niešta zrabić dla Baćkaŭščyny. Hetym i trymajemsia. Mianie, Barysa Rahulu i Ŭładzimiera Nabahieza maja niabožčyca žonka koliś nazvała «tryma biełaruskimi muškieciorami». Nadta padobny ŭ nas los: usie z Navahradzkaj akruhi, skončyli adnu himnaziju, potym stali aficerami i, urešcie, — daktarami. Da hetych časoŭ razam trymajemsia. Chacia Barys, na žal, užo zusim słaby . Niabožčyk Alaksandar Stahanovič — pasoł u polskim Sojmie — achryściŭ nas «navahradzkaj mafijaj». Z troch «mafijozi» ja — najstarejšy…
Lažu časta ŭ łožku, i ŭspaminy ŭ hałavie strašenna kruciacca: choć knihu vydavaj. Mušu imi z Vami padzialicca.
Naradziŭsia 5 vieraśnia 1917 h. u vioscy Haradečna. Hadavaŭsia ŭ strašennaj biednacie: baćka pamior, kali mnie było dva hodziki (mamačka raskazvała, što jon lubiŭ mianie bolš za ŭsio na śviecie), i maleńki chłopčyk musiŭ zrabicca haspadarom — arać, kasić. U siem-vosiem hadoŭ ja staŭ u chacie lideram: jak skažu, tak i musić być! Kali mama złavałasia, nazyvała mianie «praklatym balšavikom». «Čyrvonych», jak i palakaŭ, nikoli nie pavažała.
Maja maci, Viera Daraševič, była dla baćki Symona, jaki viarnuŭsia z zarobkaŭ u ZŠA, druhoj žonkaj. Kali pamierła pieršaja, na baćkavych rukach zastalisia troje dzietak. A mamačka, zusim maładaja tady žančyna, da šlubu pracavała ŭ Haradečna ŭ ciotki. Była jana čałaviekam amal niepiśmiennym, ale vielmi intelihientnym, razumnym.
Bratka, ty nie ŭjaŭlaješ, jak my z mamačkaj lubili adno adnaho. Užo apynuŭšysia na vajnie, pierad apošniaj atakaj byŭ upeŭnieny, što mianie zabjuć. Śmierci nie bajaŭsia, strašyŭsia adnaho: što mama nie pieražyvie straty synočka...
***
Kali spoŭniłasia 14 hadoŭ, zdaryłasia padzieja, jakaja mocna paŭpłyvała na moj los. Kašu la rečki siena, padjaždžaje bryčka z vojtam Sokałam: «Chadzi vučycca, ty zdolny chłopiec». Ja kažu: «Dyk heta hrošaj vialikich kaštuje». A jon: «Ničoha, ja viedaju dyrektara Cichanoŭskaha, prychodź da mianie ŭ hminu». Vojt mnie vypisaŭ paśviedčańnie, pierachryściŭ i kaža: «Synku, chadzi vučysia, ale nie daviaraj nijakaj savieckaj prapahandzie!» Paśla taho jak začynili biełaruskuju himnaziju, pierajšoŭ u navahradzkuju polskuju himnaziju, płaciŭ tolki 25 pracentaŭ ad sumy. Ja byŭ najbiadniejšy z usich chłopcaŭ. Za hady navučańnia ŭ himnazijach nie znajšoŭ mahčymaści kupić anivodnaj knihi — pazyčaŭ u bahaciejšych siabroŭ. Himnazija mieła linhvistyčnuju skiravanaść, šmat vučyli na pamiać. Ja pierapisvaŭ na papierku i, idučy dadomu (dziesiać kilametraŭ štodnia), vučyŭ na pamiać. I ciapier šmat łacinskamoŭnych tvoraŭ pamiataju. Zdarajecca, jak pačniem z Nabahiezam deklaravać pa čarzie...
Vidavočna, tamu, što ŭ dziacinstvie haładaŭ, ciapier mahu ni ŭ čym sabie ni admaŭlać: chaču — jem sała, chaču — sieladziec. Ujavicie: dziesiać hadoŭ pieššu chadziŭ z Haradečna ŭ Navahradak i nazad. A heta dziesiać kilametraŭ kožny dzień. Čatyry kilametry išoŭ bosy, a pad horad nadziavaŭ čaravički, voś tak, bratka. Na pryharadku žyli Mazury — baćki majoj žonki. Matka jaje była staravierka, ź siamji Kaštalanavych, pachodziła ad vialikich rasiejskich mahnataŭ. I kali ja pačaŭ sustrakacca ź jaje dačkoj Varaj, jana kazała: «Što, ja addam svaju dačku za hetaha batraka? Što ŭ jaho za hieny?»
U himnazii ja byŭ niebłahim matematykam, chacieŭ iści na inžynera. I tut u Navahradak prysyłajuć maładych ukrainskich śviataroŭ, što skončyli ŭ Varšavie tealohiju. Byŭ taki śviatar Skrypnik, jon mianie ŭvieś čas apiakaŭ. Adnojčy jon kaža mnie: «Nu što dumaješ rabić dalej?» Pastupać va ŭniversytet było nie pa siłach finansava. Skrypnik naciskaŭ, kab ja išoŭ na tealohiju: «Vam, biełarusam, patrebny adukavanyja patryjoty-śviatary». Relihiju ja pavažaŭ, ale razam z tym strašna lubiŭ vojska. Vučycca vajskovaj spravie? Ale ž kudy ciabie palaki prapuściać?..
***
Pačałasia Druhaja suśvietnaja vajna. Na froncie ja zrabiŭsia hierojem: kidali ŭ ciažkija abstaviny, i ja niejak ź ich vyłaziŭ. Kamandzir dyvizii, taksama biełarus, Mikałaj Bołtuć nazyvaŭ mianie «biełaruskim ilvom». Piać razoŭ chadziŭ u ataku — byŭ kamandziram levaha flanhu. U čas apošniaj ataki padnimaju pistalet i kryču: «Chłopcy, za mnoju!» A kulamiot jak trachnie — dobra mianie prasiok. Lažu, hladžu na ranu i dumaju: usio, zabjuć niemcy. Akazałasia, što jany dobra ratavali aficeraŭ, — adrazu mianie padniali ź ziamli i advieźli ŭ ambulans. Niamiecki major, małady chirurh, zrabiŭ renthien, pahładziŭ pa hałavie i kaža: «Junhie, ty ščaślivy! Kość nie zakranuta, my ciabie vylečym». Lačyli mianie ŭ vialikim vajennym špitali ŭ Łodzi.
Jakraz tady saviety damovilisia z Hitleram: Niamieččyna vypuskaje dadomu biełarusaŭ i ŭkraincaŭ, a SSSR — h. zv. «folksdojčaŭ», palakaŭ niamieckaha pachodžańnia. Ja skarystaŭ hetuju mahčymaść, uciok sa špitalu i pajšoŭ dadomu, u Haradečna.
Našaja chatka stajała na centralnaj vulicy. Staić maja mamačka, pryhladajecca da chłopcaŭ u šynialoch. Padychodzić da jaje adzin, z susiedniaj vioski: «Što, babuška, synka čakaješ? Vybačaj, sam bačyŭ — paloh tvoj synok u bai». Božački, a ja ž adzin synok u mamački.
Naša siamja naležała da navahradzkaha saboru śviatoha Mikałaja, nastajacielam tam byŭ Mikałaj Harbacevič. Ja dobra jaho viedaŭ, navat kadziła padavaŭ. Mamačka, kaniešnie, adrazu pabiehła da jaho. Zrabili pa mnie vialikuju panichidu, usie płakali, śpiavaŭ chor — pra heta ja paźniej daviedaŭsia. I voś prabirajusia aharodami da domu, a mamačka staić i nabiraje ŭ kałodziežy vadu. Ubačyła mianie i adrazu ž, samleŭšy, upała: «Dzieci, hladzicie, što robicca!» Dumała, što pryvida ŭbačyła.
Užo ŭ Niamieččynie ja spatkaŭ biełaruskaha dziejača Vasila Pleskača, jaki ŭ francuskaj zonie akupacyi pracavaŭ dyrektaram polskaj škoły. U 1948 h. u jaho naradziŭsia syn, i Vasil paprasiŭ, kab ja staŭ chrosnym baćkam. Pryjaždžaju na chreśbiny ŭ Šveninhien. Hladžu — Harbacevič, božački ty moj! Toj vočy vytaraščyŭ, padbieh da mianie, całuje i kaža: «Vybačaj, rodnieńki. Ja ž panichidu pa tabie ŭžo spraviŭ. Vier, doŭhim budzie tvajo žyćcio». Ja asabista prasiŭ Bykava apisać hety vypadak, adnak spadar Vasil adkazaŭ: «Vybačaj, daražeńki, ja nie mahu apisać toje, što sam nie pieražyŭ».
***
Viarnuŭsia ŭ Haradečna. I tut sustrakaju adnaho sa svaich tavaryšaŭ pa himnazii, a jon byŭ kamsamolcam: «Juzik, chavajsia. Tabie tut nia miesca. Uciakaj!» Vypisaŭ paśviedčańnie, u jakim było skazana nastupnaje: «Sažič Iosif Siemienovič, biedniak, napravlajetsia na učiebu». I ja pajechaŭ u Lvoŭ, pracisnuŭsia va ŭniversytet, na ŭlikova-ekanamičny fakultet. Zrabiŭ try semestry, staŭ vydatnikam. Miž inšaha, u Lvovie ŭ tyja časy apynułasia šmat biełarusaŭ: paśla taho jak Vilniu addali litoŭcam, Vilenski ŭniversytet pieraviali na litoŭskuju movu. Pa-rasiejsku ŭ Lvovie nichto nie razmaŭlaŭ — rasiejcaŭ haličanie nie šanavali. Kali pryjechaŭ va Lvoŭ, na nacyjanalizm nie «chvareŭ». I maje kalehi-studenty, addanyja halickija patryjoty, uciahnuli mianie ŭ «banderaŭcy». Ja svaimi vačyma bačyŭ, jak na Hałoŭnym rynku Lvova było abjaŭlena ab stvareńni niezaležnaj dziaržavy, samaŭradu . Jakaja viesiałość pačałasia, jakoje śviata! A kali niemcy zajavili, što Halicyja — heta častka Aŭstryi, — haličanie pajšli ŭ padpolle. Była ŭtvorana Ŭkrainskaja paŭstančaja armija, jakaja zmahałasia i z kamunistami, i z fašystami. Ja taksama byŭ źviazany z hetaj arhanizacyjaj, źjaŭlaŭsia kamandziram u adnoj ź viosak. Potym mnie dali charčovuju kramu, i ŭ Biełaruś ja pajechaŭ samy apošni, bo musiŭ zabiaśpiečvać charčami ŭsich chto adjaždžaŭ.
Słuchaj, bratok, nacyjanalistam ja staŭ mienavita ŭ Lvovie. Kali žyli pad palakami, pra niezaležnaść i nia maryli: niejkija pravy, aŭtanomija i ŭsio. A ŭ siale pad Lvovam baču: dziaŭčaty vyciahvajuć z-pad kufraŭ nacyjanalnyja «žoŭta-błakitnyja» ściahi, usie śpiavajuć, śviatkujuć — nacyjanalny ŭzdym kalasalny. Boža, dumaju, a ŭ nas što?.. Ukraincy mianie pytajuć, jakija ściah i himn u Biełarusi, a ja čyrvanieju — nia viedaju... Navat vusaty sielanin-ukrainiec, kali pačuŭ adkaz, adkul ja pryjechaŭ, skazaŭ: «Dyk ty ž lićvin!» Heta mianie strašenna ŭzvarušyła.
***
Ale musiŭ viarnucca ŭ Navahradak, dzie ŭsio apanavali palaki, jakija zdavali biełarusaŭ niemcam: jon, jon i jon — kamunisty, i sprava skončana... Staŭleńnie niemcaŭ da nas było roznaje: šmat było i dobraha, i błahoha. Naprykład, hałoŭny kamisar Vilhielm Kube zrabiŭsia siabram biełarusaŭ, staraŭsia nam dapamahčy. Vielizarnaja prablema kryłasia ŭ tym, što nia viedali, kamu daviarać, a kamu — nie. Siarod nas, biełaruskich nacyjanalistaŭ, byli ludzi, zaverbavanyja savietami. Tamu pavodzić siabie treba było nadta aściarožna. Liču, što hałoŭnym lideram biełarusaŭ tych časoŭ, našym pravadyrom, byŭ Radasłaŭ Astroŭski — zdolny, adukavany, rašučy, sapraŭdny šlachcič. Ja byŭ na jaho pachavańni ŭ ZŠA, addaŭ apošniuju daninu pavahi hetamu vydatnamu dziejaču.
Ratavać suajčyńnikaŭ ad niemcaŭ i palakaŭ staŭ na Navahradčynie Barys Rahula, jaki vyrvaŭsia z pałonu i zasieŭ u hiebitskamisaryjacie. Barys, jak spatkaŭ mianie, adrazu prapanavaŭ: budzieš kamisaram palicyi pa cełaj Navahradzkaj akruzie. Ale, pabyŭšy ŭ Lvovie, ja adrezaŭ: «Nijakaha supracoŭnictva ź niemcami! Daj mnie vojska — pajdu ŭ vojska».
Rahula ŭvieś čas niedzie mataŭsia: to ŭ Miensk pajedzie, to ŭ Vilniu. Žyli my ŭ adnoj chacie, i adnojčy nočču, a druhoj hadzinie, prylataje Barys, zapalvaje śviatło i kidaje mnie pačak papier: «Na tabie tvajo vojska!» Tady niemcy dali dazvoł utvaryć Samaachovu: adčyniałasia aficerskaja škoła pieraškaleńnia ŭ Miensku, u kožnaj akruzie — padaficerskija škoły i ŭ kožnym rajonie — bataljony. Da samaj ranicy śviatkavali padzieju: vypili, bratok ty moj, dobra.
Mianie pryznačyli kamandziram padaficerskaj škoły ŭ Navahradku. Pad maim kiraŭnictvam było čałaviek dźvieście. Niemcy pahladzieli, ź jakoj addanaściu chłopcy vučylisia, i spałochalisia. Vydali zahad, pavodle jakoha hetyja kadry musili vykarystoŭvacca dla dapamožnych adździełaŭ. Naprykład, była stvorana lasnaja samaachova. Raptam mianie ŭ Miensk vyklikaje Franc Kušal i infarmuje, što niemcy dajuć dazvoł utvaryć čyhunačny bataljon. Cikava, što Kušal mianie spatkaŭ užo ŭ čyhunačnaj uniformie. U ranzie pałkoŭnika mianie tady sustreŭ kniaź Śviatapołk-Mirski . Ja byŭ suprać hetaj pracy, adnak mnie adkazali: «Sažyč, vy jość aficer, tamu — nijakich dyskusij». Ja musiŭ uziać 50 chłopcaŭ sa svajoj škoły ŭ Navahradku i jechać u Lidu. Bataljon nia byŭ biełaruskaj vajennaj adzinkaj: ja ciaham šaści miesiacaŭ školiŭ žaŭnieraŭ, i paśla ich nakiroŭvali na achovu stancyj. My mieli kulamioty, hranaty, vostruju zbroju. Nas apranuli ŭ siniuju niamieckuju čyhunačnuju ŭniformu, na šapkach była našyta «Pahonia», a na kaŭniarach — jaryłaŭskija kryžy.
Adnojčy na adnoj sa stancyjaŭ zdaryŭsia taki incydent: žaŭnier Słonimski abiazzbroiŭ niemcaŭ, zabraŭ kolki chłopcaŭ i pajšoŭ u čyrvonuju partyzanku. Dvoje chłopcaŭ, jakija bajalisia niamieckaha rasstrełu, prybiehli da mianie, i ja ich nakiravaŭ u Niamieččynu. A Słonimski pajechaŭ u tył, bulbu abirać.
***
Kali Barys Rahula arhanizavaŭ u Navahradku švadron, ja tudy nia trapiŭ: mianie nakiroŭvali z adnaho miesca ŭ druhoje: Maładziečna, Stoŭbcy... U kožnym ja mieŭ pa 200—300 chłopcaŭ dla vučoby. U sumie ja pieraškoliŭ kala 2500 žaŭnieraŭ.
Bratok, ty b viedaŭ, jak mianie lubili chłopcy! Čamu? Bo ŭmieŭ raskazvać: siadu dy pačnu apaviadać pra svaje vajennyja pryhody, a maładyja žaŭniery ažno raty paraskryvajuć.
Hadavaŭ ich u patryjatyčnym rečyščy, rabiŭ zakliki chapać zbroju i baranić Baćkaŭščynu. Mała chto viedaje, što ja źjaŭlajusia aŭtaram niekalkich znakamitych vajskovych piesień, padbiraŭ da ich melodyi. Pad bieł-čyrvona-biełymi ściahami, z «Pahoniami» maje chłopcy maršyravali i śpiavali patryjatyčnyja pieśni. Lišnim budzie kazać, što razmaŭlali my tolki pa-biełarusku. A ciapier chtości ŭjaŭlaje sabie, kab lejtenant biełaruskaj armii zahavaryŭ na rodnaj movie?.. Darečy, ja vyviez z Baranavičaŭ apošni ciahnik, a ź im — 300 čałaviek. Usie paleskija stancyi ŭžo pazajmali saviety.
Na II Usiebiełaruskim kanhresie ŭ Miensku ja mieŭ achoŭnyja funkcyi: z dvuma pistaletami, hranatami dziažuryŭ na balkonie. Tudy mianie asabista napraviŭ Usievaład Rodźka. Kali b zdaryŭsia niejki sabataž ci z savieckaha, ci ź niamieckaha boku, ja byŭ hatovy stralać ci kidać u złačyncaŭ hranaty.
***
Za miažoj zakinuli nas ažno ŭ Saarbrukien, što znachodziŭsia ŭ francuskaj zonie akupacyi. Rodźka, jaki kiravaŭ Biełaruskaj Niezaležnickaj Partyjaj, hety vialiki kanśpiratar, daŭ mnie zahad pierajści da francuzaŭ. Raptam u Saarbrukien pryjaždžaje major Barys Rahula j zabiraje mianie ŭ Berlin, adkul my nakiravalisia va Ŭschodniuju Prusiju. Tam byŭ užo stvorany biełaruski desantny bataljon «Dalvic».
Kolki ja tam spatkaŭ znajomych chłopcaŭ — nie pieraličyć! Kažu Rahulu: «Ja ž ničoha ŭ hetaj spravie nie razumieju». Na što hienerał Michał Vituška, jaki pry sustrečy pa-baćkoŭsku mianie rascałavaŭ, adkazaŭ: «Nie chvalujsia. Ja ŭsie vaźmu na siabie».
Darečy, desantavać u Biełaruś musiŭ Rahula, adnak jon užo mieŭ siamju. Pa adnoj z versijaŭ, u 1944-m desantavaŭ Vituška, jaki nibyta byŭ zabity ŭ bai z savieckim vojskam. Pavodle inšych, jamu ŭdałosia schavacca dzieści na Zachadzie. Apynuŭšysia znoŭ u Berlinie, try dni siadzieŭ u načalnika hałoŭnaha vajennaha ŭpraŭleńnia BCR Kanstancina Jezavitava, rabiŭ spravazdačy. Potym Rahula zasunuŭ mianie ŭ Bavaryju, dzie ja zrabiŭsia kamandziram aficerskaj škoły. Pracuju, adkazna rablu spravu — i raptam niemcy prysyłajuć niejkaha svajho aficera, jaki musiŭ pieraniać maje funkcyi. Chłopcy raspačali bunt, a mianie pasadzili pad chatni aryšt i chacieli rasstralać. Ale z dapamohaj Rahuli, jaki ŭsiudy, dzie b ni byŭ, stvaraŭ na prysutnych cudoŭnaje ŭražańnie, mianie vyzvalili dy nakiravali ŭ niamieckuju škołu aficeraŭ pad Rostak, u ziamlu Meklenburh.
***
Paśla vajny mnohija biełarusy, jakija pierabiralisia ŭ ZŠA, z toj nahody, što tym ci inšym čynam byli dałučany da niemcaŭ, bajalisia prablem. Žydy zrabili tak, što nas pačali nazyvać niamieckimi kalabarantami. A ja ničoha nie bajaŭsia, bo viedaŭ: maja bijahrafija čystaja. Nikoli, nivodnaha razu mianie nie vinavacili, što ja byccam zrabiŭ štości błahoje dla svajho narodu. Kali davaŭ niamieckamu žurnalistu interviju, skazaŭ nastupnaje: «Z čortam kroŭju padpišu damoŭlenaść, kab tolki jany dali mnie zbroju i ja zmoh by baranić Biełaruś».
Skončyŭšy medycynski fakultet Marburskaha ŭniversytetu, na vajennym karabli nakiravalisia z žonkaj u ZŠA. Ščyra kažučy, chacieŭ jechać u Arhientynu ci Aŭstraliju, adnak žonka, u jakoj u ZŠA žyŭ dziadźka, nastajała.
Cikavaja razmova adbyłasia, kali my ŭžo zachodzili na karabiel. Praviaralščyk hladzić u moj pašpart i kaža: «Chto Vy pa nacyjanalnaści?» — «Biełarus». Toj ździŭlajecca: «Dyk biełarusy ž stalisia volnym narodam, viartajciesia na radzimu». Ja nie hublajusia: «A ja kamunistaŭ nie lublu». Mnie ŭ łob: «Ty što, — fašyst?» — «Čamu ž, ja — demakrat». Toj zarahataŭ: «Tady, kaniešnie, prachodź — budzieš u ZŠA za našuju demakratyčnuju partyju hałasavać». U toj čas pry ŭładzie byli respublikancy...
U Amerycy ja pracavaŭ pa specyjalnaści — doktaram-anestezijolaham. Dačka Hielena naradziłasia, kali ja jašče byŭ studentam u Niamieččynie. A syn Juzik źjaviŭsia na śviet, kali mnie było 44 hady! Ja chacieŭ, kab jon taksama staŭ lekaram, adnak syn vybraŭ inšy šlach — śviatarski. Ciapier Juzik — znakamity teolah, jak misijaner navat da Biełarusi dabraŭsia. Praŭda, pratestant.
Jość u mianie ŭnuki, jakich ja strašenna lublu. U Fłarydu pierabraŭsia 15 hadoŭ nazad: tut cudoŭny klimat, ciepłynia, mora. Dačka kaža, kab viartaŭsia nazad: «Budu ciabie dahladać». Adnak ja i sam rady jašče daju, dyj pryzvyčaiŭsia da Fłarydy.
Pryjechaŭšy ŭ Detrojt, adrazu ž praciahnuli nacyjanalnuju spravu. Maja žonka, jakaja raptoŭna pamierła ad raku, kali joj było trochi bolš za 50 hadoŭ, taksama była pałymianaj patryjotkaj Baćkaŭščyny. Jak i ŭsia jaje intelihientnaja siamja. Darečy, jaje siastra jašče žyvie ŭ Detrojcie, jana zamužam za doktaram-biełarusam Žyvikam. Viedaješ, čałavieča, kali b ja nia byŭ u Detrojcie, nichto b tam nia viedaŭ, što takoje Biełaruś i chto takija biełarusy. Spravu svaju my rabili ščyra, samaaddana, samaachviarna. Mienavita ja zasnavaŭ u Detrojcie pravasłaŭnuju parafiju Śviatoha Ducha. Potym carkvu napatkała biada. Pra raskoł u biełaruskim carkoŭnym žyćci skazana-pisana šmat, tamu spyniać na im uvahu nia budu . Skažu adno: ja zaŭsiody padtrymlivaŭ biełaruskuju aŭtakiefaliju. Jana, a nie vunijactva, musić być našaj nacyjanalnaj relihijaj. Darečy, mianie chacieli vyśviacić na śviatara, asabliva paśla śmierci žonki. Vyśviaciŭsia b — moh raźličvać stać japiskapam. Ale ŭmiašalisia spravy palityčnyja, i ja skazaŭ «vybačajcie». I dobra, bo ja nia vieru ŭ Śviatuju Trojcu...
Ščyra kažučy, ja nie źbiraŭsia zajmacca palitykaj. Adnak u 1982 h. mianie niečakana abrali na pasadu staršyni Rady BNR. Choć były staršynia Vincent Žuk-Hryškievič mianie nie lubiŭ, hałasy za mianie padali 70 % delehataŭ. Raniej Žuk-Hryškievič zrabiŭ mianie sakratarom pa spravach veteranaŭ, zaŭsiody kazaŭ, što palityčna ja — niahramatny.
Hramatny, niahramatny, ale ž kiravaŭ 15 hadoŭ. Čas majho praŭleńnia chtości achryściŭ «brežnieŭskim zastojem», ale, paviercie, heta chłuśnia. Kali sychodziŭ, hałasavaŭ suprać ciapierašniaj staršyni Ivonki Surviłły, i jana pra heta viedaje — chacieŭ, kab majo miesca zaniaŭ Rahula. Kali jaje vybrali, ja skazaŭ: «Ivonka, budzieš našaj Marharet Tetčer». Liču, što jana dobra kiruje spravami: usiudy piša, pramaŭlaje. Svaim najvialikšym dasiahnieńniem ja liču vizyt na Radzimu ŭ 1993 h., kali śviatkavalisia 75-ja ŭhodki BNR. Nikoli nie zabudu hetaha histaryčnaha momantu: ja rablu pramovu pierad tryma tysiačami čałaviek, usie skandujuć «Žyvie Biełaruś!» — i ŭ mianie ciakuć ślozy... Jeździŭ tady i ŭ Vilniu, dzie adbyŭsia zakład mahiły bratoŭ Łuckievičaŭ. I ŭ Biełarusi, i ŭ Litvie za mnoj biehała presa, usio pytała pra BNR. Ja adkazvaŭ koratka: «Kali b nie BNR, nie było b BSSR. Kali b nie było BSSR, nie było b niezaležnaj Biełarusi». Voś tak, bratka. Spatkaŭsia z našymi admietnymi dziejačami. Naprykład, ź Piatrom Kraŭčankam u dobrym restaranie pili kańjak, ź mitrapalitam Fiłaretam. Apošni, darečy, abiacaŭ, što ź ciaham času abaviazkova piarojdzie na biełaruskuju movu... Antybiełaruskaść — strašennaje hora sučasnaj Biełarusi. Łukašenka — chitry i zdolny palityk. I siarod apazycyi ja siońnia nia baču takich ža zdolnych dy chitrych. Ale ž, niahledziačy ni na što, Biełaruś musić adradzicca.
