Dvarecki (sprava) z zachodniebiełaruskimi dziejačami Siarhiejem Paŭłovičam i Piatrom Łastaŭkaj. 1930-ja.
Dvarecki (sprava) z žonkaj Vieraj i ich siabra Pieciukievič.
U lutym 1945 na terytoryi Niamieččyny, zaniataj Čyrvonaj Armijaj, pačałasia prymusovaja repatryjacyja savieckich hramadzian «na radzimu». U łahierach dla pieramieščanych asob išło palavańnie na ludziej z «vinoju» pierad savieckaj uładaj. Navat samamu drobnamu čynoŭniku biełaruskaj administracyi pry niemcach pahražaŭ śmiarotny prysud albo vysyłka ŭ Varkutu.
Tysiačy biełarusaŭ schavalisia ad kamunistaŭ u Polščy. Adrakalisia ad svajakoŭ, pachodžańnia, relihii, ad spravy ŭsiaho žyćcia. Historyja Mikoły Dvareckaha — adzin z tysiač biełaruskich losaŭ u pavajennaj Jeŭropie.
Departacyja z Aŭstryi i ŭcioki ad savietaŭ
U 1945 va ŭkrainskim łahiery Legen u Zalcburhu źjavilisia savieckija śpiecsłužbisty. Ich cikavili hramadzianie SSSR, jakija, u adpaviednaści z pahadnieńniem pamiž Stalinym, Ruźvieltam i Čerčylem, musili być prymusova viernutyja dadomu. Siarod «achviaraŭ Jałty» jość i 42-hadovy Mikoła Dvarecki z Brasłaŭščyny. Z sotniami viaźniaŭ-biełarusaŭ jaho sadziać u ciahnik na Uschod. Byłomu vojtu Mioraŭ pahražaje rasstreł. Dobra razumiejučy svoj los, Dvarecki karystajecca chvilinaj niaŭvahi achovy i ŭciakaje ź ciahnika. Jon apynajecca na zachadzie Polščy, na byłych niamieckich ziemlach.
Chavajučysia ad savieckich ahientaŭ, adhadoŭvaje baradu i spadziajecca pieračakać najhoršaje.
Ale ŭletku jaho chapaje śpiecadździeł. Pačynajucca dopyty.
Jon vydaje siabie za ŭradženca rasiejskaha Vybarha, jakoha niemcy vyvieźli na prymusovyja pracy. Śpiecsłužbisty nastojvajuć na viartańni «dachaty».
Dvarecki ŭciakaje ŭ ich z-pad nosu i chavajecca ŭ čarocie Viślanaha zalivu.
Try miesiacy jon žyvie ŭ łodcy, dniuje i načuje na vadzie. Charčujecca bulbaj, jakuju ŭnačy źbiraje na paletkach u vakolicy, i rybaj, jakuju łović u zalivie. Dla syna rybaka heta nie ŭjaŭlaje ciažkaści. Tolki kastryčnickija daždžy i choład prymušajuć Dvareckaha syści na ziamlu.
Novaje žyćcio
U vakolicy Štutava, na bałtyjskim uźbiarežžy, jon znachodzić zakinutuju chatu i idzie prapisvacca ŭ hminu. Ciapier jaho zavuć Mikałaj Dvažecki, miescam naradžeńnia jon zapisvaje ŭsio toj ža Vybarh.
Try nastupnyja hady Dvarecki žyvie adzin. U 1948, praz abviestku ŭ haziecie, jaho znachodzić kachanaja z Brasłaŭščyny — Viera Šuk. Praz hod u ich naradžajecca dačka Halina, a ŭ 1952 — syn Jurka.
Viera pracuje biblijatekarkaj u škole. Mikoła niejki čas padrablaje darožnym majstram, ale chutka kidaje heta i pačynaje zajmacca tym, što lubić najbolš — rybałoŭstvam i pčalarstvam. Dom u Štutavie jon praktyčna nikoli nie pakidaje.
Dvareckija-Dvažeckija žyvuć žyćciom šarahovaj polskaj siamji. Nietypovym dla čałavieka, jaki z 18 hadoŭ pryśviaciŭ siabie budaŭnictvu niezaležnaj Biełarusi.
Tut...
Mikoła naradziŭsia ŭ 1903 u Ikaźni (siońniašni Brasłaŭski rajon) u pravasłaŭnaj siamji Vasila i Marjany Dvareckich. Byŭ najmałodšym ź dzieviaci dziaciej brasłaŭskaha rybaka. Skončyŭ carkoŭna-prychadskuju škołu, vučyŭsia na šaŭca, adkryŭ u Ikaźni ŭłasnuju majsterniu.
Paśla padziełu Biełarusi pamiž Polščaj i SSSR Dvarecki ŭklučajecca ŭ biełaruskaje žyćcio. Pad upłyvam ksiandza Adama Stankieviča jon stanovicca siabram Biełaruskaj Chryścijanskaj Demakratyi. Užo ŭ 1922, padčas vybaraŭ u parłamient, Mikoła dapamahaje Biełaruskamu vybarčamu kamitetu na Brasłaŭščynie. Publikuje svaje vieršy ŭ biełaruskich hazietach, piša artykuły. Praz čatyry hady jon uznačalvaje supołku Biełaruskaha instytuta haspadarki i kultury.
U rodnaj Ikaźni Dvarecki sabraŭ bahatuju biełaruskuju biblijateku. Niekalki razoŭ jaje kanfiskoŭvała polskaja palicyja, ale za kožnym razam jon rupliva jaje adnaŭlaŭ.
Za prapahandu biełaruskich knih i haziet jon dvojčy siadzieŭ u Łukišskaj turmie.
U listapadzie 1928 u Vilni adbyvajecca źjezd Biełaruskaj chryścijanskaj demakratyi. 25-hadovy Dvarecki ŭvachodzić u skład Centralnaha kamiteta partyi i stanovicca namieśnikam sakratara Jana Paźniaka. Aprača hetaha, Dvarecki ŭznačalvaje pravasłaŭnuju frakcyju BCHD. Na małoj radzimie jon zdabyvaje aŭtarytet jak abaronca biełarusaŭ ad pieraśledu polskaj administracyi, pra represii piša ŭ presu.
Dvarecki byŭ antykamunistam. Kali na suviaź z BCHD vyjšła Kamunistyčnaja partyja Zachodniaj Biełarusi, jon pierakonvaŭ kalehaŭ, što z KPZB nielha mieć ničoha supolnaha, bo jana całkam zaležyć ad Maskvy.
Adnak prychod Čyrvonaj Armii 17 vieraśnia 1939 Dvarecki sustrakaje z entuzijazmam. Pierš za ŭsio z nadziejaj na raźvićcio aśviety i kultury biełarusaŭ.
Jamu dazvalajuć arhanizavać biełaruskuju škołu pad Brasłavam, jon robicca jaje dyrektaram. Ale chutka kamunisty pieratvarajuć škołu ŭ rasijskuju. Dvarecki iznoŭ zajmajecca sadoŭnictvam i pčalarstvam.
U červieni 1941, z pačatkam vajny, u Ikaźni ŭtvaryłasia samaabvieščanaja polskaja palicyja.
Dvareckaha schapili jak «kamunista» i ŭžo viali na rasstreł.
Ščaście, što daznalisia baćka i braty Mikoły, samasudu ŭdałosia paźbiehčy. Kali prychodziać niemcy, chtości vysyłaje danos u hiestapa, što Dvarecki kamunist. Jaho kidajuć u brasłaŭskuju turmu. Ale za Mikołu zastupajecca brasłaŭski starasta. Dvareckaha nie tolki vyzvalajuć, ale i pryznačajuć vojtam Mioraŭ. Tam jon znajomicca z pryhažuniaj, budučaj žonkaj Vieraj Šuk, vypusknicaj Vilenskaha ŭniviersiteta, jakaja pracuje ŭ Miorach pierakładčycaj. U niamieckaj administracyi ŭładkoŭvajucca i braty Mikoły. Pavieł byŭ vojtam u Brasłavie, Juzaf — u Pierabrodździ, Aŭhustyn — školnym inśpiektaram u Brasłavie.
Usich ich, aprača Mikoły, paśla vajny sustreŭ toj samy los: aryšt i Sibir.
Jašče dva braty Mikoły, Jan i Pavieł, paśla padziełu Biełarusi ŭ 1921 apynulisia ŭ SSSR, pracavali čynoŭnikami. U 1938 ich rasstralali za antysavieckuju ahitacyju: adnaho ŭ Leninhradzie, druhoha va Ukrainie.
Tam...
U siaredzinie 50-ch ź Sibiry pačali viartacca siabry Dvareckaha. Šmat chto ź ich pryjechaŭ u Polšču, bo ŭ BSSR jany byli niepažadanymi asobami. Etnohraf Marjan Pieciukievič, jaki pravioŭ 8 hod u łahierach za toje, što pry niemcach pracavaŭ školnym inśpiektaram, byŭ častym hościem u domie Dvareckich. Štohod na 25 Sakavika Dvareckija śviatkavali Dzień Voli ŭ kole samych blizkich siabroŭ.
Bolš nichto pra biełaruskuju dziejnaść Dvareckaha nie viedaŭ.
Kali małyja dačka Halina i syn Jurka chacieli vysyłać listy ŭ redakcyi haziet, baćka prasiŭ ich lišni raz nie afišavać svajo proźvišča.
U Polščy Dvarecki praciahvaŭ pisać vieršy. Kali ŭ 1956 pačała vychodzić hazieta biełarusaŭ «Niva», jon vysyłaŭ ich u Biełastok pad psieŭdanimam Mikoła Bazyluk. Razam z žonkaj Vieraj jany byli inicyjatarami kulturnaha žyćcia ŭ navakolli. Arhanizavali chor, hrali na roznych instrumientach. Niadaŭna vyjaviłasia, što repiertuar składaŭsia ź pierakładaŭ na polskuju biełaruskich vieršaŭ Dvareckaha.
U 1960-ja ŭ Hdańsku ŭtvaryłasia pieršaja biełaruskaja arhanizacyja, ale ŭ jaje siadzibie Dvarecki ani razu nie źjaviŭsia.
Była ryzyka, što paznajuć i departujuć u SSSR. Paślavajennyja biełaruskija arhanizacyi ŭ Polščy časta vykarystoŭvalisia ahientami śpiecsłužbaŭ, kab vyjaŭlać biełaruskich dziejačoŭ. Šmat kaho ź biełarusaŭ praz šantaž udałosia zavierbavać. Ale pra biełaruskaje žyćcio ŭ Polščy Dvarecki viedaŭ daskanała, bo ad pieršaha numara źjaŭlaŭsia padpisčykam «Nivy».
Nastalhija i apošnija dni
Samaj blizkaj asobaj, jakoj Mikoła Dvarecki biaźmiežna daviaraŭ, byŭ jaho stryječny brat Jazep, jaki da siońnia žyvie u Kałabžehu. Svoj sum Mikoła vylivaŭ u listach da jaho: «Ty adzin, kamu ja mahu pisać na rodnaj movie. Hladžu ja na biblijateku: stolki knižak! Ale chto ich budzie čytać paśla majoj śmierci? Byli pryčyny, što ani syn, ani dačka, nie pajšli śladami baćkoŭ...»
Pierad śmierciu, kali Dvarecki ŭžo nie moh razmaŭlać, jon paprasiŭ znakam u dački papieru i asadku dy ź ciažkaściu nakremzaŭ: «Ja pravasłaŭny». 15 žniŭnia 1988 Mikoła Dvarecki pamior.
Niezadoŭha pierad tym jon usio ž advažyŭsia skantaktavacca z hdańskaj biełaruskaj Hannaj Ivaniuk.
Joj Dvarecki pieradaŭ rukapisny zbornik svaich vieršaŭ. Takija ž sšytki ŭ roznyja hady jon daryŭ samym blizkim siabram. Adzin paśla śmierci baćki znajšoŭ syn Jurka.
Mnohija tajamnicy baćki zastalisia nie raskrytyja navat dziećmi. Ale hałoŭnuju viedali tyja, ad kaho Dvarecki tak staranna chavaŭsia ŭsio žyćcio.
Pavodle dakumientaŭ Instytyta nacyjanalnaj pamiaci, jaki apracoŭvaje archivy polskich śpiecsłužbaŭ, za Dvareckim z kanca 50-ch sačyła Słužba biaśpieki.
Asensoŭvać svaju hienietyčnuju biełaruskaść dzieci Dvareckaha pačali paśla śmierci baćki. Impulsam stała znajomstva ź biełaruskim historykam z Hdańska Alenaj Hłahoŭskaj, jakaja šmat hadoŭ pryśviaciła razhadcy tajamnicy Dvareckaha. Jana dapamahała Jurku Dvareckamu vydać knihu baćkavych vieršaŭ. Siońnia syn aktyŭna ŭdzielničaje ŭ biełaruskim žyćci ŭ Hdańsku. Zamiest baćki, jaki pałovu žyćcia byŭ vymušany chavać svajo pachodžańnie i minułaje.
Historyk Alena Hłahoŭskaja: Saviety bačyli pahrozu ŭ biełaruskim nacyjanalnym ruchu
— Strach pierad kamunistami paśla vajny prymusiŭ sotni tysiač biełarusaŭ chavać nacyjanalnaść. Prytułku ad departacyi i śmierci mnohija ź ich šukali ŭ pavajennaj Polščy. Čamu nie jechali dalej na Zachad?
Alena Hłahoŭskaja: Biełarusy spadziavalisia na čarhovuju vajnu i ličyli, što heta vyhnańnie — časova. A Polšča była pobač ź Biełaruśsiu. Paradki tut byli bolš libieralnyja, čym u SSSR. Aby dalej ad savieckaj ułady, ale bližej da Biełarusi.
— Kolki biełarusaŭ zaznali pieraśled śpiecsłužbaŭ?
AH: Dastatkova zirnuć na dakumienty ŭ archivie Instytuta nacyjanalnaj pamiaci Polščy. Heta proźviščy, jakija ničoha nikomu nie kažuć. Małaviadomyja rehijanalnyja dziejačy, ale ich było vielmi šmat.
Čaho jany bajalisia najbolš?
AH: Departacyi ŭ SSSR. Da 1948 tam karali śmierciu za zdradu Savieckamu Sajuzu. Nahodaj dla artyštu mahło być navat nastaŭnictva ŭ časy akupacyi. Ale ŭ lubuju akupacyju chtości pavinien vykonvać hetuju pracu. Tak było paŭsiul u akupavanaj Jeŭropie.
— Navošta było pieraśledavać nastaŭnikaŭ i sołtysaŭ, jakija faktyčna nie mieli nijakaj ułady?
AH: Kamunisty bačyli pahrozu ŭ biełaruskim nacyjanalnym ruchu. Kali b heta była marhinalnaja źjava, jak niekatoryja śćviardžajuć, to kamunisty nie šukali b z takoj žarściu biełarusaŭ i nie było b hučnych pracesaŭ
